دانستنی های چک - چه کسانی می توانند تصویر پشت و روی چک را داشته باشند؟

دانستنی های چک

چک پس از گسترش عملیات بانکی یکی از مهم ترین وسایل دریافت و پرداخت وجه شناخته شده و پس از برات و سفته که تعهد پرداخت هستند چک جانشین پول نقد گردیده است. فواید و اهمیت چک ناشی از امتیازاتی است که قانون تجارت یا قانون صدور چک به آن داده یا می دهد تا بهترین وسیله سهولت مبادله پول و یا انتقال وجه از فردی به فرد دیگر باشد. از نظر سیاست پولی و بانکی هر کشور، حجم چک های در گردش و نیز پذیرش عام آن که مبتنی بر اطمینان و اعتماد به روابط پولی در جامعه است همیشه مورد توجه و مطالعه بوده و به همین جهت بر استحکام بخشیدن به مقبولیت آن، دولت ها کوشش زیادی برای حفظ ارزش چک و ممانعت از صدور چک های بی محل نموده اند.

چه کسانی می توانند تصویر پشت و روی چک را داشته باشند؟

● مبحث اول: تعریف و شرایط صدور چک
بر طبق ماده ۳۱۰ قانون تجارت: « چک نوشته ای است که به موجب آن صادر کننده وجوهی را که نزد بانک دارد کلاً یا بعضاً مسترد و یا به دیگری واگذار می نماید. » بنابر این تعریف، چک سند انتقال وجه است و در هر چک، حداقل سه نفر وجود دارند؛ کسی که چک صادر می کند، کسی که چک عهده او صادر می شود یعنی در نزد او مقداری وجه موجود است « بانک » و بالاخره کسی که وجه چک را دریافت می نماید « ذینفع ».

بانک به هنگام گشایش حساب جاری و قبول وجه از شخص، وسیله انتقال خاصی بر طبق قرارداد حساب جاری که همان اوراق چک باشد به باز کننده حساب می سپارد یعنی بین طرفین مقرر می شود که استرداد و انتقال وجه ( به طور خاص ) نیز به وسیله همان اوراق ( دسته چک ) باشد که بانک ها در اختیار مشتریان برای انتقال و باز پرداخت وجه گذارده اند.
پس چک تنها وسیله انتقال وجه است، خواه دریافت کننده وجه صاحب حساب باشد یا هر شخص دیگری که ذینفع وجه چک است. بنا به عرف بانکداری و قوانین جاری ناظر به عملیات بانکداری، دسته چک ها معمولاً ۲۵ برگی یا ۵۰ برگی و گاهی ممکن است بیشتر یا کمتر باشد. با توجه به شرایط قانونی، چک باید دارای خصوصیات ذیل باشد:

۱.کلمه چک در متن هر برگ چک نوشته شده و تمبر مالیاتی الصاق یا بر روی چک چاپ شده باشد.
۲.تاریخ تنطیم یا صدور چک با حروف نوشته شود.
۳.نام بانک یا شعبه و محلی که بانک در آنجا واقع است در بالای چک قید گردد تا محل پرداخت وجه چک برای ذینفع مشخص و معین باشد.
۴.برای کنترل چک ها و شمارش تعداد برگ آنها به هنگام تحویل، هر برگ چک شامل شماره ردیفی خواهد بود که در بالای چک با مرکب قرمز چاپ و علاوه بر شماره ردیف سری مختلف هم ذکر شده است.
۵.مبلغ چک باید در دو محل ( یکی با حروف و دیگری با عدد ) با ذکر واحد پول قید شود.
۶.پس از کلمات « در وجه » یا « حواله کرد » نام گیرنده وجه نوشته شود.
۷.در روی هر برگ چک نام صاحب حساب از طرف بانک ثبت شده باشد.
۸.در قسمت پایین چک شماره حساب جاری مشتری برای یافتن کارت صاحب حساب و همچنین کارت نمونه امضاء لازم است قید شده باشد.
۹.امضاء صادر کننده چک مشخص باشد.

● مبحث دوم: ویژگی های چک
در چک باید محل و تاریخ صدور قید شده و به امضاء صادر کننده برسد. پرداخت وجه چک نباید وعده داشته باشد.پس محل صدور و تاریخ صدور و امضا صادر کننده و همچنین به رویت بودن چک از شرایط اساسی چک است.
▪ اکنون می توان شرایط صحت چک را به شکل زیر خلاصه نمود:

۱.محل صدور: امکان دارد محل صدور چک با محل پرداخت وجه آن، یا یکی باشد یا متفاوت. در ماده ۳۱۵ گفته می شود که: اگر چک در همان مکانی که صادر شده است باید تادیه گردد، دارنده چک باید در ظرف ۱۵ روز از تاریخ صدور وجه آن را مطالبه کند و اگر از یک نقطه به نقطه دیگر ایران صادر شده باشد باید در ظرف ۴۵ روز از تاریخ صدور چک مطالبه شود.

۲.تاریخ صدور: در چک باید تاریخ صدور نوشته شود زیرا در ماده ۳ قانون صدور چک گفته شده: صادر کننده چک باید در تاریخ صدور معادل مبلغ چک در بانک، محل ( نقد یا اعتبار قابل استفاده ) داشته باشد. در قانون تجارت الزامی در نوشتن تاریخ به تمام حروف نشده و نوشتن عددی آن نیز بلامانع است اما رویه کلیه بانک ها در متن چک های ارائه شده ذکر نوشتن تاریخ به تمام حروف است.

۳.امضاء صادر کننده چک: در قانون تجارت تصریح به امضاء صادر کننده چک شده و این امضاء باید برابر با همان امضایی باشد که در کارت حساب جاری نزد بانک داشته و در واقع معرف صادر کننده چک به بانک می باشد. ( امضاء چک اثر قطعی و قانونی به آن می دهد. ) در استفاده از مهر به جای امضاء می توان گفت که چون در قانون به صراحت آمده که : به امضاء صادر کننده برسد تقریباً می توان به کار بردن مهر را مکمل امضاء یا یکی از علایم قراردادی بین بانک و دارنده حساب دانست. لذا توصیه می شود که در موقع به کار گیری مهر در پای چک حتماً بایستی نمونه امضاء صادر کننده نیز موجود باشد و تنها استعمال مهر به جای امضاء مجاز نمی باشد.

۴.مبلغ چک: در ماده ۳۱۱ قانون تجارت که شرایط اصلی و صحت چک ذکر شده است اشاره ای به قید مبلغ در چک نگردیده، اما قید مبلغ به تمام حروف در چک الزامی است. زیرا قید مبلغ ناظر بر تصمیم صادر کننده چک نسبت به انتقال یا استرداد مقداری وجه است. نوشتن مبلغ به عدد و حروف رویه و دستور العمل کلیه بانک هاست زیرا نوشتن مبلغ به دو صورت حتی الامکان از بروز اشتباه جلوگیری می نماید و اختلاف بین دو رقم نیز مستلزم برگشت چک به علت وجود اختلاف بین ارقام عددی و حروفی در متن چک، خواهد شد.پس با فقدان هر یک از شرایط و مندرجات فوق چک صادره فاقد ارزش قانونی بوده و از طرف بانک به علت فقدان شرایط صحت برگشت می شود.

● تفاوت دارنده چک با ذینفع
در قانون صدور چک، دارنده چک: اعم است از کسی که چک در وجه او صادر گردیده و یا به نام او پشت نویسی شده یا حامل چک ( در مورد چک های در وجه حامل ) یا قائم مقام قانونی آنها. دارنده چک همان ذینفع خواهد بود اما در زمانی که چک مفقود شده یا به سرقت رفته باشد دارنده چک کسی است که چک در اختیار اوست و ذینفع چک کسی است که می تواند ادعای مالکیت چک نموده و به دلایل قابل استناد، سرقت و یا فقدان چک را به بانک اعلام نماید.

صدور برگ عدم پرداخت وجه چک
● هرگاه وجه چک به عللی از علل (عدم موجودی تمام یا قسمتی، عدم مطابقت امضاء، قلم خوردگی در متن چک، اختلاف در مندرجات) پرداخت نگردد بانک مکلف است در برگ مخصوصی « برگ عدم پرداخت » که مشخصات چک و هویت و نشانی کامل صادر کننده در آن ذکر شده باشد، علت یا علل پرداخت را صریحاً قید و آن را امضاء و مهر نموده و به دارنده چک تسلیم نماید. برگ عدم پرداخت در سه نسخه تهیه می شود که برگ اول آن برای ذینفع چک و برگ دوم به منظور اطلاع صادر کننده چک به آخرین نشانی صاحب حساب که در بانک موجود است بلادرنگ ارسال می شود. برگ سوم در بایگانی بانک نگهداری می شود.

● صدور برگ عدم پرداخت قسمتی از وجه چک
در صورتی که موجودی حساب صادر کننده چک نزد بانک، کمتر از مبلغ چک صادره باشد بنا به تقاضای دارنده چک بانک مکلف است مبلغ موجود در حساب را به دارنده چک بپردازد. دارنده چک با قید مبلغ دریافت شده در پشت چک و تسلیم آن به بانک گواهینامه ای مشتمل بر مشخصات چک و مبلغی که پرداخت نشده از بانک دریافت می نماید.

چک مزبور نسبت به مبلغی که پرداخت نگردیده بی محل محسوب و گواهینامه ای که بانک صادر نموده است در این مورد برای دارنده چک جانشین اصل چک خواهد بود. در صورت مراجعه مجدد ذینفع و موجود بودن وجه کسری چک، بانک باید با دریافت این برگه مبلغ موجود را به ذینفع بپردازد. اگر دارنده چک مصمم بر تعقیب قانونی صادر کننده چک باشد بانک باید علاوه بر گواهینامه مذکور، برگ عدم پرداخت قسمتی از وجه چک را که در سه نسخه تهیه شده است صادر نماید.

● وظایف بانک درباره چک
۱.بانک ها مکلفند در روی هر برگ چک نام و نام خانوادگی صاحب حساب را قید نمایند.
۲.در مواردی که ذینفع دستور عدم چرداخت وجه چک می دهد بانک مکلف است وجه چک را تا تعیین تکلیف آن، در مرجع رسیدگی یا انصراف دستور دهنده در حساب مسدودی نگهداری نماید.
۳.برای تشخیص اینکه چه کسی اولین بار برای وصول وجه چک به بانک مراجعه کرده است ( دارنده چک )، بانک ها مکلفند به محض مراجعه دارنده چک هویت کامل و دقیق او را پشت چک با ذکر تاریخ قید نمایند.
۴.در صورتی که صادر کننده چک قبل از تاریخ شکایت کیفری وجه چک را پرداخت یا موجبات پرداخت آن را در بانک فراهم نماید بانک مکلف است تا میزان وجه چک، حساب صادر کننده را مسدود نماید و به محض مراجعه دارنده و تسلیم چک وجه آن را بپردازد.
۵.بانک ها مکلفند کلیه حساب های جاری اشخاصی را که بیش از یک بار چک بی محل صادر کرده و تعقیب آنها منتهی به صدور کیفر خواست شده باشد، بسته و تا سه سال تمام به نام آنها حساب جاری دیگر باز ننمایند.
۶.هرگاه در متن چک شرطی برای پرداخت ذکر شده باشد بانک به آن شرط ترتیب اثر نخواهد داد.

● مبحث سوم: آثار حقوقی چک
ماده ۹۲ قانون ثبت: کلیه اسناد رسمی راجع به دیون و سایر اموال منقول بدون احتیاج حکمی از محاکم عدلیه لازم الاجراست.

● تعقیب کیفری صادر کننده چک بی محل
همانطور که گفته شد، وجود محل، الزامی قانونی است و در صورتی که چک به هر علتی از طرف بانک برگشت شود صادر کننده چک علاوه بر مسئولیت مدنی، مسئولیت کیفری نیز خواهد داشت.

در قوانین جزایی ایران حتی در زمانی که هنوز قانون تجارت تدوین نشده بود ماده ۲۳۸ قانون مجازات عمومی سال ۱۳۰۴ به عنوان الگوی کلاهبرداری به وسیله چک مورد استفاده دادگاه قرار می گرفت، در سال ۱۳۱۲ قانون مجازات عمومی، جرم صدور چک پرداخت نشدنی را جرم مستقل قلمداد نمود و در سال ۱۳۳۷ قانون چک بی محل و در خرداد ماه سال ۱۳۴۴ قانون صدور چک و بالاخره در تیر ماه ۱۳۵۵ قانونی که رسماً ناسخ قوانین قبلی بود به همان نام قانون صدور چک تصویب و صادر کنندگان چک بی محل را تحت پیگرد کیفری قرارداد و در تاریخ ۱۱/۸/۷۲ قانون اصلاح موادی از قانون صدور چک مصوب تیر ماه ۱۳۵۵ به صورت متمم به جهت تشدید مجازات صادر کنندگان چک بی محل به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید.

هدف از تدوین قوانین متعدد جلب اطمینان و اعتماد فراوان افراد نسبت به عملکرد بانک ها و کوشش در گسترش و رواج چک بین توده های مردم در بازار داد و ستد است.

شرط حذف مجازات کیفری صادر کننده چک بی محل
در قانون صدور چک صادر کننده چک بی محل مورد تعقیب کیفری قرار می گیرد مگر در مواردی که حذف کیفری به شرح زیر پیش بینی شده است:
۱.در صورتی که دارنده چک تا ۶ ماه از تاریخ صدور چک برای وصول آن به بانک مراجعه نکند یا ظرف ۶ ماه از تاریخ صدور گواهی عدم پرداخت شکایت ننماید دیگر حق شکایت کیفری نخواهد داشت.
۲.کسی که چک پس از برگشت از بانک به وی منتقل گردیده، حق شکایت کیفری نخواهد داشت مگر آنکه انتقال قهری باشد. (مثل ارث)
۳.هرگاه بعد از شکایت کیفری، شاکی چک را به دیگری انتقال دهد و یا حقوق خود را نسبت به چک به هر نحو به دیگری واگذار می نماید تعقیب کیفری متوقف خواهد شد.

صدور چک وعده دار یا سفید امضاء
صدور چک به عنوان تضمین یا تامین اعتبار یا مشروط، وعده دار یا سفید امضاء ممنوع است. صادر کننده در صورت شکایت ذینفع و عدم پرداخت به مجازات حبس از ۶ ماه تا ۲ سال و جزای نقدی محکوم خواهد شد.

● صدور چک به هنگام بسته بودن حساب
هر کس با علم به بسته بودن حساب بانکی خود، مبادرت به صدور چک نماید، عمل وی در حکم صدور چک بی محل خواهد بود و به حداکثر مجازات مندرج در ماده ۷ قانون صدور چک محکوم خواهد شد. مجازات تعیین شده غیر قابل تعلیق است.

● مبحث چهارم: انواع چک از نظر بانک
۱.چک عادی: چک هایی است که در موقع گشایش حساب جاری با تقاضای کتبی مشتری در اختیار وی قرار می گیرد تا با صدور هر برگ آن از حساب خود مبلغی برداشت یا به دیگری منتقل نمایند.
۲.چک تایید شده: چکی است که وجود محل آن بنا به درخواست دارنده حساب برای مدت معینی که معمولاً برای ارائه چک لازم است از طرف بانک گواهی شده و بانک معادل مبلغ آن چک از حساب مشتری برداشت و یا در همان حساب تا زمان ارائه چک برای دریافت وجه مسدود می نماید.
۳.چک بانکی: چکی است که به وسیله یک بانک عهده شعب همان بانک یا عهده حساب آن بانک در بانک دیگری به تقاضای مشتری صادر می شود. این چک ها دارای نمونه مخصوصی بوده و برای صدور آن رعایت مواردی که ذکر می شود الزامی است:

۱. چک بانکی به نام کسی صادر می گردد که متقاضی صدور چک درخواست نماید.
۲. تاریخ صدور چک با تمام حروف نوشته می شود.
۳. کلمه حواله کرد قلم گرفته می شود.
۴. چک در وجه حامل صادر نگردد.
۵. روی مبلغ عددی را با نوار چسب پوشانده و همچنین وجه چک علاوه بر مبلغ عددی و حروفی بر روی چک پرفراژ شود.
۶. کلیه چک های بانکی با هر مبلغی که صادر می شود باید دارای اعدا رمز باشد.
۷. شماره و مهر دارنده امضاء و همچنین مهر شعبه در متن چک نقش شده است.


۴.چک بسته: هنگامی که دارنده حساب بخواهد گردش یا انتقال چک را محدود نماید بر روی چک صادره به نام شخص معین دو خط موازی مورب رسم کرده و به ذینفع می دهد. این نوع چک ها را چک بسته می نامند و پرداخت وجه چک بسته به صورت نقد امکانپذیر نیست و ذینفع باید وجه آن را به حساب خود نزد بانکی که در آنجا حساب دارد منظور نماید این نوع چک بسته را، چک بسته عام می گویند. در صورتی که صادر کننده چک در بین دو خط موازی مورب نام بانکی را قید کرده باشد وجه چک باید توسط همان بانک وصول و پس از وصول به حساب ذینفع منظور شود. این چک بسته را چک بسته خاص می نامند.

۵.چک امنیبوس (Omnibus) : اگر دانده حساب بخواهد چکی صادر نموده و وجه آن را از بانک دریافت دارد ولی دسته چک خود را همراه نداشته باشد، می تواند از بانک تقاضا کند یک برگ چک عمومی ( آزاد یا امنیبوس) در اختیاراو بگذارد. هنگام مراجعه مشتری بر دریافت چک عمومی، باید متصدی مربوطه شماره حساب وی را در پایین چک یادداشت و مشخصاتی از قبیل مبلغ و شماره سریال چک و نام استفاده کننده (صاحب حساب) را در دفتر و ته سوش چک ثبت نماید. مشتری باید دفتر و ظهر ته سوش چک را به عنوان رسید امضا نماید. این چک مانند چک عادی به جریان گذاشته می شود، ولی به هیچ عنوان ظهرنویسی و یا انتقال نمی پذیرد و متصدیان حساب جاری نیز باید شماره چک را با ذکر کلمه امنیبوس در دفتر و کارت حساب جاری مشتری قید نمایند که با شماره سری دسته چک های دارنده حساب اشتباه نشده و از آن متمایز باشد.
۶.چک مسافرتی: چکی است که از طرف بانک های مجاز صادر شده و در اختیار مسافرانی که قصد عزیمت به خارج از کشور را دارند قرار می دهند. صادر کننده این گونه چک ها پرداخت وجه آن چک را تعهد و تضمین کرده و در قبال ارزهای مختلف پول های خارجی و به موجب شرایطی به بانک های تقاضا کننده تحویل می دهد. متقاضی چک مسافرتی در موقع دریافت چک در حضور کارمند بانک، ذیل برگ های چک را امضا می نماید. این امضا باید با نمونه امضا موجود در گذرنامه شخص مطابقت کامل داشته باشد. دارنده چک هر زمانی که بخواهد از وجه چک های مذکور استفاده نماید، باید مجدداً در قسمت بالای چک مسافرتی امضا دیگری بنماید.
۷.چک تضمین شده: چکی است که از طرف بانکی مجاز علیه همان بانک صادر می گردد. مبلغ مذکور در آن از طرف بانک صادر کننده تامین و تضمین شده و دارنده ی چک مالک آن شناخته می شود.
۸.چک در گردش: رویه ای که برای صدور چک مسافرتی برای خرج کردن در خارج از کشور ذکر شد در مورد صدور چک در گردش در داخل کشور نیز جاری است. با این تفاوت که هر یک از بانک ها بنا به ذوق و سلیقه خویش برای این گونه چک ها اسم خاصی در نظر گرفته و تلاش نموده اند که با اسم و رنگی ویژه بر رواج آن بیافزایند که شاید از نظر سیاست پولی بتوان این فعالیت را یک کوشش در راه سرعت بخشیدن به فشار تورم دانست.

نحوه طرح شکایت چک های برگشتی کیفری در مراجع قضایی
صدور چک بلامحل در قانون جرم محسوب می شود و در صورتی که چک در هنگام وصول غیر قابل پرداخت باشد یا پس از صدور مبلغی از حساب خارج شود و چک غیر قابل پرداخت یا مواجه با کسری مبلغ گردد یا اصولاً حساب صادر کننده مسدود باشد و یا با وجود اشکال در تنظیم چک مثل عدم مطابقت با نمونه امضاء در بانک، قلم خوردگی و ... چک غیر قابل پرداخت باشد کسی که چک در دست اوست و محقق دریافت مبلغ چک می باشد می تواند پس از مراجعه به بانک و گرفتن گواهینامه عدم پرداخت از بانک با در دست داشتن مدارک لازم مثل گواهینامه عدم پرداخت و اصل چک و شناسنامه برای احراز هویتش در دادگاه، به دادگستری مراجعه و با طرح شکایت کیفری خواستار مجازات صادر کننده چک بلامحل یا دارای کسری موجودی و یا ... گردد.

● جهات کیفری چک
منظور از جهات کیفری چک پرداخت نشدنی مواردی است که صادر کننده چک در صورت عدم رعایت آنها قابل تعقیب کیفری خواهد بود و عبارتند از:

•دارا نبودن محل (نقد و یا اعتبار قابل استفاده) یا عدم کفایت آن در هنگام صدور چک.
•بیرون کشیدن تمام یا قسمتی از وجهی که به اعتبار آن چک صادر شده است.
•صدور دستور عدم پرداخت وجه چک به بانک.
•تنظیم چک به صورت نادرست (عدم مطابقت امضاء ، اختلاف در مندرجات ، قلم خوردگی)
•صدور چک از حساب مسدود.

● نحوره تعقیب کیفری صادر کننده چک در مراجع قضایی
رایج ترین راه وصول وجه چک، اعلام شکایت کیفری است. بدین معنی که دارنده چک بعد از دریافت برگ عدم پرداخت از بانک، آن را به ضمیمه دو برگ فتوکپی مصدق پشت و روی چک و یک برگ شکوائیه ملصق به ... ریال تمبر به دفتر دادگاه عمومی تسلیم می کند. پس از تشکیل پرونده و ارجاع آن به قاضی تحقیق، تعقیب کیفری صادر کننده چک شروع می شود. پس از حضور متهم در صورتی که متهم برای پرداخت وجه چک درخواست مهلت نماید قاضی با توجه به ماده ۱۸ اصلاحیه قانون صدور چک با اخذ تامین مناسب از وی حداکثر تا یک ماه به او مهلت می دهد و پس از پایان یک ماه در صورتی که متهم از تودیع وجه الضمان یا ضمانت نامه بانکب اظهار عجز کند با صدور قرار قانونی بازداشت می شود.

در مواردی که شاکی درخواست تامین خواسته کند قاضی به تجویز ماده ۶۸ مکرر قانون آیین دادرسی کیفری، ضرر و زیان شاکی را فقط از اموال متهم می تواند تامین کند.

مواردی که چک بلامحل قابل تعقیب جزایی نمی باشد
۱.ظرف ۶ ماه پس از تاریخ صدور چک دارنده چک جهت وصول وجه آن به بانک مراجعه نکرده باشد.
۲.ظرف ۶ ماه پس از تاریخ صدور گواهی عدم پرداخت از جانب بانک، دارنده چک درخواست تعقیب جزایی ننموده باشد.
۳.در صورتی که چک بلامحل پس از برگشت به شخص دیگری منتقل شده باشد که در این صورت شخص اخیر حق تعقیب جزایی ندارد، مگر اینکه وارث دارنده چک باشد.
۴.در صورتی که صادر کننده چک فوت نماید.
۵.در صورتی که صادر کننده چک قبل از تاریخ شکایت دارنده آن، وجه آن را نقداً به دارنده چک پرداخت و لاشه چک را دریافت داشته باشد.
۶.در صورتی که پس از شکایت، شاکی ترتیب انتقال چک مورد شکایت را به دیگری بدهد نیز تعقیب جزایی متوقف می گردد.
۷.در صورت گذشت شاکی (دارنده چک بی محل) که در این صورت اگر قبل از قطعیت حکم باشد، صادر کننده هیچ مجازاتی نمی شود و اگر گذشت شاکی پس از صدور حکم قطعی باشد صادر کننده چک فقط ملزم به پرداخت ۱۲/۱ تمام وجه چک یا ۱۲/۱ موجودی هنگام ارائه چک به عنوان جزای نقدی خواهد بود.

حمید رضا خداپرست
منبع: مقالات ارسالی به آفتاب

فواید چک , برای مطالبه چک بدون تاریخ نوشتن تاریخ الزامیست