نقد وتحلیل محتوای کتب ابتدایی

به نام خالق هستی بخش

تحلیل ونقد محتوای کتاب های درسی دوره ی ابتدایی

1. مطلبم را با چند سوال آغاز می کنم : چرا بیش از یک میلیون از معلمان ما فقط وفقط چشم به بالایی ها دوخته اند ومجری محض برنامه های آنها شدهاند و عملا منفعل بوده واز کوچک ترین دخالت در تهیه وتنظیم وتالیف کتب درسی بی اطلاعند ؟ چرا به این همه نیروی متخصص ومجرب وخط مقدمی های عرعه تعلیم وتربیت عملا بها داده نمی شود ؟ چرا به این همه نامه وسوالات تلفنی پاسخ داده نمی شود ؟ چرا این همه نیرو به حاشیه رانده شده اند ؟ چرا با برخی جلسات فرمایشی وگروههای درسی وآموزشی می خواهند بگویند ما معلمان را بازی می دهیم ؟ در حالی که به هیچ عنوان باز خوردی به این صورتجلسات از طرف قدرتهای پنهان وآشکار داده نمی شود ؟ چرا افراد متخصص با سلایق متفاوت را در امر تالیف دخالت نمی دهند ؟ چرا مولفان در نوشتن دروس تاریخ – بخوانیم وبنویسیم وعلوم اجتماعی سلائق ونظرات شخصی خودشان را به همه تحمیل می نمایند ؟ پس تا چه زمانی این چرخه ی نادرست وگزینشی ادامه9 خواهد یافت ودانش آموزان مناطق ما قربانی آزمایش های نادانسته یا دانسته ی برخی باصطلاح مولف یا تایید کننده خواهند بود ؟ چه زمانی ثبات وآرامش وبه کتاب های درسی باز خواهد گشت ؟ چرا به قومیت ها ونژادها وزبانها وتاریخ های اقوام وشخصیت های تاریخی وملی ومذهبی به طور یکسان وبه دور از سیاست زدگی نگریسته نمی شود ؟ چرا غذایی که باید در پایتخت پخته شود همه آن را بخورند ؟ جرا در تالیف کتب درسی به پرورش مهارتهای تفکر (انتقادی –خلاقیت و...) اهمیت داده نمی شود ودر کتابها هرچه را نوشته اند باید بدون چون چرا قبول کرد ؟ چرا فرصت نقد وتفکر واندیشیدن را به دانش آموز ومعلم نمی دهیم وفکر کردن را آموزش نمی دهیم ؟ چرا دانش آموز پنجم ما با این ارزشیابی توصیفی قبول بشود ودر حالی که در خواندن ودرک مطلب واملا ی فارسی وحساب کردن مشکل دارد ؟ واین مشکلات رفته رفته زیاد تر می شود ؟ چرا دانش آموز ما با تجدید حتی در سه درس حیاتی ومهم باز هم قبول شده وبه پایه های بالا تری می رود ؟ چه اهداف آشکار وپنهانی در این جریان وجود دارد ؟ آیا برای بالا بردن آمار قبولی وکسب رتبه در سازمان های بین المللی باید به هر شیوه ی غلط ودو.ر از وجدانی متوسل شد ؟ ضرر وطیان این همه کاستی ها را مردم ما باید بهند واقعا چرا ؟ مگر می شود تنها با کتاب های درسی به اهداف آموزش وپروش رسید همه ی ما امروزه می دانیم تاثیر برنامه ی درسی پنهان بسیار گسترده تر وجذاب تر وعمیق تر از کتاب ونوشته است پس چرا رسانه های دیداری وشنیداری ما وجامعه متناسب با فرهنگ ومسایل آموزشی نیست وبا آن منافات دارد؟ به عنوان مثال : در میان پخش سریا های دنی واخلاقی بسیار خوب کارگردانان متعهد ما که بسیار هم تاثیر گذار می باشد یک دفعه پیام بازرگانی را پخش می کند که پول از سر آدم می پرد ویا کودک دستش را پر از گنج وطلا می کند !!! وبعد هم ما بگوییم بجه جان برو درست را بخوان !! تعجب برانگیز است که این همه اختلاف وشکاف تربیتی ؟ چرا به خاطر پول رسانه ی ما دست به هرکاری می زند بدون این که ازآثار مخرب آن نگران باشد. ویک روز نشده کتابی مدرسه ای یامعلمی تبلیغ شود واین اندیشه در جامعه ی اسلامی خطرناک است.

معلمان ماشین اجرا نیستند که هر چه به آنها بدهید از طرف دیگر تحویل بگیرید در حاشیه ماندن خط مقدمی های امر تعلیم وتربیت یعنی معلمان واین بازیگران اصلی تعلیم وتربیت، در تهیه وتنظیم برنامه ی درسی ملی ایران وبازی ندادن آنها در این هدف گذاریوباز چرخش نادرست تنظیم وتالیف کتب درسی که با نادیده گرفتن نظرات مفید وکاریردی باز هم مرکز محوری ومولف نگری محض خواهد بود . حداقل بخشنامه کردن به معلمان وکسب نظرات از طریق اینترنت قبل از تالیف وهدف گذاری نه اینکه کتاب را بنویسند وبگویند نظر بدهید که عملا همه را در مقابل کار انجام شده قرار می دهند واین توهین به همه وعدم توجه به اصل مشورت بوده وباز عده ای از بالا گزینشی ودستری دست به تالیف کتاب هایی خواهند زد که باید چندین سال دیگر فرزندان ما کتک یک عده ای که نظرات تحمیلی خودشان را خارج از ضوابط وتوجیه کننده بوده بخورند .

2. چه تضمینی وجود دارد که در کتب ادبیات وعلوم اجتماعی به قومیت ها ونژادها وزبان های مختلف اهمیت داده شود ودرسهایی برای ارزش دهی وشناخت از آنان گنجانده شود واصل عدالت آموزشی وشعار رسمی وتصویب شده ی سازمان ملل که(( جهانی بیدیشیم ومنطقه ای عمل کنیم ))رعایت شده باشد؟

3. متاسفانه در تالیف دروس تاریخ وادبیات وحوزه ی علوم اجتماعی مولفان وفیلترهای کنترل کننده و.نظارت کننده وتایید کننده نظرات شخصی خودشان را اعمال می کنند ودر هر برهه از زمان با توجه به شرایط سیاسی واجتماعی جامعه دیدگاههای شخصی وگاها مغرضانه ی خودشان را دخالت می دهند واین همه نامه وتلفن برای شفاف سازی کاری از پیش نمی برد . مثال در تعلیمات اجتماعی آقای حداد عادل آقای هاشمی چندین ساله که فقط مناطق فارس نشین را می گردد ودانش آموز ما با قومیت ها ی دیگر وآثار آنها عملا بیگانه می گرددوعدالت آموزشی وتوجه یکسان به قومیت ها نشده واین تناقضات آشکاری را به همراه می آورد وفرصتی برای فرصت طلبان به وجود می آورد . خود من چندین ساله که در راه مشهد 3 را تدریس نمی کنم وخودم یک درس طراحی کردهام ودر این درس به تمام قومیت ها اعم از ترک وکرد وبلوچ توجه کرده ام .... ماشین آقای هاشمی را در قم پنچر کردهام وخانواده ای سوار بر اتومبیلی از راه می رسند که در داخل این اتومبیل عروس کرد راننده ترک وشوهر خاله بلوچ وبقیه ی ماجرایی که نقل شده ......

4.میزان درگیری کتب درسی با خلاقیت وتفکر انتقادی وپرورش آنها طبق آخرین پژوهش ها ویافته های علمی وتحلیلی بسیار پایین بوده وبیشتر مفاهیم درسی ما قدیمی واز رده خارج شده می باشد ومانور دهی در حیطه ی دانش پررنگ است .به حافظه بیشتر اهمیت می دهد تا سایر موارد

5. دیوار دفتر تالیف کتب درسی آن چنان بالا تر ووپر لایه است کا عملا راه نفوذ برای معلمان وکارشناسان متخصص برای ابراز نظر بسته است واین همه بررسی گروههای آموزشی وارسال نظرات کارآمد در چندین سال هیچ گونه جوابی وانعکاسی وتغییری را به همراه نداشته است وآنها هرکاری که خواسته اند با دانش آموزان پشت درهای بسته کرده اند واین انگیزه ی تحصیل ورا پایین آ.ورده ودلسردی معلمان وکارشناسان را به همراه داشته است

6. با چاق کردن مفاهیم درسی در حوزه مسایل دینی وادبیات نمی توان به جامعه ای توحیدی وتکاملی دست یافت بیش از دو سوم حجم وزمان برنامه ی درسی ما را این دروس تشکیل می دهند اما آیا از مشکلات فرهنگی واجتماعی جامعه ی ما کاسته است ؟ نه خیر بلکه بیشتر هم شده ما با در مورد نحوه ی تالیف وآمووزش این اصل ها مشکل داریم نه اینکه می گوییم کم شوند یا خدای نکرده حذف شوند

7. برنامه ی درسی ما عملا از پرورش روحیه ی پرسشگری روحیه ی علمی حس زیبا شناسی دین باوری وهویت های چند گانه بازمانده واین وظیفه به خوبی در درس های دوره های مختلف رعایت نشده وبه نوعی عقیم مانده اند .

کتاب های درسی ما در آموزش وتقویت مهارتهای حرکتی که ارتباط مستقیمی با هوش وسایر توانمندی های درونی انسان ها دارد بسیار ضعیف عمل کرده است وبه عنوان مثال در دروس ابتدایی که می توان بسیاری از دروس را با روش بازی وحرکت توسط خود دانش آموز آموزش داد با معلم محوری ونیمه مجسم پیش می رود .

8. کتابهای درسی ما بسیار زودتر از روش های تدریس گروهی ومشارکتی وپیشرفته به دنیا آمده اند چون که مطالب درسی بسیار گسترده وحجیم بوده ودر کشور ما معلمان بیشتر این فکر را می کنند که چگونه غذای زیاد را در مدت کم تمام کنیم که مجبوریم زود زود بخوریم واین ناراحتی گوارشی به همراه می آورد یعنی مفاهیم درسی با اصل فرصت دهی وتفکر واکتشاف پیش نمی رود ونتیجه مداری الویت پیدا می کند تا فرایند محوری .

9. به دانش آموز مناطق فارس نشین یک بار کلمه ای مانند آب یا آمد یا ... بگوییم می فهمد اما در مناطق دوزبانه وسه زبانه باید معلم زمان وحوصله ای برای ترجمه هم بگذارد واصل تفاوتهای فردی ومنطقه ای رعایت نمی شود ودر پایان سال می گویند درصد قبولی شهرهای یزد واصفهان وشیراز از آذربایجان وکردستان چرا بیشتر است ؟!!! واز روی این یافته ی نادرست دست به مقایسه کار معلمان می زنند که به هیچ وجه درست نیست وبا اصول علمی پیشرفت وکم وکیف کار منافات دارد.حالا گذشته از این که مناطق مامرزی وپر از گونه های مختلف نژادی وزبانی و...هم می باشد ومیزانسطح سواد وفرهگ وشغل والدین وسایر شاخص های مهم دیگر در این عرصه (( درصد قبولی )) تاثیر فراوان دارند .. همان گونه که می گوییم دانش وپیشرفت هر انسان را با خودش وتوانایی ها وامکاناتش بسنجیم در انتخاب شهرهای پیشرو در آموزش وپرورش آنها را هم با خودشان بسنجیم .وهی زور نزنیم وبه روسا ومسئولان آموزش فشار بیاریم که به هر نحو ممکن درصد را ببر بالا !!! و این ظلم به بشریت است .

10 . طبق یافته های دکتر شمشیری واحمدی ونوشادی در کتاب های تعلیمات اجتماعی ما وزن ابعاد سیاسی ودینی بسیار بالاتر از سایر ملاک ها یعنی خرده فرهنگ های قومی – ارزش ها – هنجارهای ملی ونماد های ملی وسایر اسطوره های بزرگ تاریخی است واز آنجا که دانش آموزان ابتدایی ما طبق نظر روانشناسان اسطوره محور وبه دنبال لیدر وقهرمان می گردند اشکالی ندارد ما حتی آمیزه های دینی ومعنوی که خروجی همه اینها (( اخلاق)) می باشد از طریق همین موارد فراموش شده آموزش دهیم . . کتابهای درسی در پرداختن به هویت ملی که امروزه جایگاه ویژهای در دنیا دارد بسیار ضعیف عمل کرده واین را باز یافته های جدید متخصصان نشان می دهد .

11. اگر امروزه دانشجوی تازه ورودی ما یک درخواست را نمی توتند بنویسد یا در مسابقات خواندن (( پرلز )) ایران از آخر سوم می شود این تقصیر تدوین کنندگان نظام آموزشی وارزشیابی است که همین طور اگر خواندن ونوشتن هم بلد نباشد معدلش از 10 یا 12 بالا تر بیاید به پایه ی بعدی برود !! ما معلمان نمی دانیم آخر دانش آموزی که خواندن ونوشتن واملای کلمه ای را بلد نیست چطور می تواند کشور را اداره کند این با کدام پاسخ قانع شدنی است .آیا برای بالا بردن رتبه ی ایران در رنگینک قبولی سازمان های بین المللی باید دست به هر کاری زد ؟ باید دروازه را باز کرد تا هرکسی از این کانال آموزش وپرورش دانسته نادانسته عبور کند ؟؟ کتکش وضررش را هم مردم ما می خورند ونشان پیشرفت را هم چند نفر از خدا بی خبر می گیرند وهی آمار غلط می دهند .

ارزشیابی توصیفی هم زود به دنیا آمده وبا کتاب های درسی ما منافات دارد واگر این همه ضعف یک دانش آموز را نوشتند در کجا وچه زمانی این ضعف ها برطرف می شود ومعلمان به جای پرداختن به امر مهم تدریس و یادگیری وقت کلاس وتدریس را به پر کردن ونوشتن مشروح حوادث کلاس می کنند که صدمات زیادی را به دنبال دارد .مگر زمان آموزشی در مدارس ما زیاد بود که به این کار اختصاص داده شود ؟ کسی که این را در کشور ما رواج داده چرا به فکر تامین مالی وهزینه ی آن برای معلمان نبوده ؟ چرا به فکر جبران وتقویت ضعف دانش آموزان که از اهداف مهم ارزشیابی توصیفی در جهان امروز می باشد نبوده ؟؟ دانش آموز ما باز همان ضعف ونارسایی ها را با خود به پایه های بعدی می برد ومشکلاتش بزرگ وبزرگتر هم می شودچون دیگر معلم به قبل برنمی گردد .

12. مورد بسیار مهمی که در کتاب های درسی مامغفول شده واصلا به آن بپرداخته تربیتجنسی وآشنا ساختن آنها به طور تدریجی وعلمل وشرعی با این اصل مهم است تا دیگر دانش آموز ما یک دفعه با آن روبرو نشده و اگر آگاهی را ما در آموزش وپرورش به او بدهیم انحرافات جنسی وطلاق واختلافات خانوادگی بسیار کاسته خواهد شد واگر این دانش آموز ما در مدرسه آموزش نبیند پس در کجا با آن آشنا شود ؟؟ دانستن این مسایل کمتر از دانستن شهرهای مهم پاکستان یا مولکول واتم نیست !! واقعا مشکل امروز جلمعه ی ما در کمبود علم است یا مسایل ارتباط یا ازداج وامنیت اجتماعی و... پس حداقل با خودمان رو راست باشیم وبه فکر تامین محتوا برای مسایل جنسی باشیم واین سانسور وپنهان کاری نمی خواهد ودر همه ی کشور ها جا افتاده در کشور ما هم با کمک گرفتن از علمای دینی ورعایت احکام شرعی واسلامی می توان وارد شد .همه ی مشکلات از نا آگاهی پیش می آید. این قدر از مواد مخد می گوییم از دانش جنسی هم باید گفته شود .

13. بالا بودن سطح ضریب دشواری مفاهیم درسی در ریاضی چهارم وپنجم وانتزاعی بودن برخی مفاهیم که با مراحل رشد شناختی پیاژه بسیار فاصله داشته واعتماد به نفس دانش آموزان را در امر یادگیری پایین می آورد وتعدد زیاد مفاهیم به خصوص در ریاضی چهارم که فقط باید به فکر تمام کردن بود نه تدریس ویادگیری

14. کم بودن زمان آموزشی برای تفهیم مفاهیم ریاضی وعدم توجه به تفاوت های فردی وزبان ودرک مطلب

15. خالی بودن کتاب های تاریخ ومدنی از سوالهای چالش برانگیز وخلاقانه – مثلا در پایان هر درس سلسله ای تاریخ که انگار باید مجبوریم از انسان نخستین تا تشکیل جمهوری اسلامی دانش آموز ما باید بخواند وحجم مطالب بسیار گسترده وپراکنده است این سوال را حداقل بپرسد که ((اگر شما به جای این پادشاه یا فلان شخصیت بودید جه می کردید؟)) یا دانش آموز ما در موقع ورود به دانشگاه از پایتخت نادر شاه را می شناسد وسلسله ها را یکی یکی نام می برد اما از قانون اساسی وشهروندی خودش که لازمه ی حیات انسان در جامعه ی جهانی اسن خبری ندارد . واین یک ضعف بزرگ در نظام آموزشی است .

16. دنیا به سوی مدرسه محوری ومنطقه ای گام برمی دارد وهر منطقه با توجه به امکانات ونیازهایش نیروی انسانی تربیت می کند وبرایش کتاب درسی می نویسند اما در کشور ما تمرکز زدایی که هیچ صورت نمی گیرد هیچ بلکه آن را پرنگ هم می سازند دیگر غذای پخته شده در پایتخت براهمه وبرای همه ی سلایق ومذاق ها خوشایند وکارآمد نیست باید همه را در امر تالیف وبرنامه ی درسی دخالت دهیم ونه عده ای خاص را این عده ممکن است از نظر مدارک تحصیلی بالاتر باشند اما به تجربه ی معلمان پیشکسوت که سال ها با این کتاب ودانش آموز ملموس بوده اند وضعف وقوت را خوب می شناسن نمی رسند وباید اینها را دخالت بدهند به عنوان مثال در تدوین همین برنامه ی درسی ملی که هیچ کدام از معلمان از کم وکیف آن خبر ندارند وفردا دستور می رسد همین را اجرا کنید ودیگر این تفکر منسوخ است تا زمانی که مشارکتی نباشد دیدگاه طیف خاصی حاکمیت دارد واین موفق نخواهد بود .

17.پرورش تفکر خلاق وتفکر انتقادی امروزه از اهداف اصلی ودر ایران از اصل پنجم اصول آموزش وپرورش در سنین 5-10 سالگی والویت آموزشی کشورهای توسعه یافته می باشد ولی جای این برنامه ها در کتاب های درسی ما خالی بوده وبیشتر سوال های خطی وهمگرا جاسوالات واگرا را گرفته است . ود تحقیقات دکترمحمد مزیدی وگلزاری درگیری خلاقیت حتی در کتاب های جدیدالتالیف بخوانیم وبنویسیم دوره ی ابتدایی بسیار پایین تر بوده وما را به آن اهداف اصلی تعریف شده در ایران 1404 نمی رساند .امروز ه پرورش انسان خلاق وتوانمند مدنظر است انسانی که بتواند در این دنیای پرهیاهو آرامش وپیشرفت را در جامعه وخانواده اش پیاده سازد .

18. دانش آموز ی که در کشور ما دیپلم خودش را می گیرد وکم کم می خواهد وارد دانشگاه وجامعه بشود وتشکیل زندگی دهد هنوز از آیین همسرداری ومسایل زناشویی ومهارت آشپزی ووسایر مهارت های زندگی خبری ندارد فقط ذهن او پرب از فرمول های ریاضی وشیمی و.... است که در زندگی به دردش هم نمی خورند مگر در کار حرفه ای خودش . واقعا چرا ؟؟؟ !!! دانشجو ویک مادریا پدر تازه یک تصمیم ساده وابتدایی را نمی توانند بگیرند چون آنها را در موقعیت های نامتعادل تا بحال قرار ندادیم که به قول ویگوتسکی ایجاد موقعیت نامتعادل برای دانش آموز بسیار می تواند تجارب مفیدی را به دنبال داشته باشد .

19. چرا در کنکور فقط از عقل آزمون می گیرند پس حساب قلب که مرکز احساسات پاک انسانی ومهربانی وکمک به یکدیگر و.... می باشد چه می شود به همان قدر که مغزEQ مهم است قلب IQ که همان هوش هیجانی هم از آن تعبیر می شود مهم است .واقعا مشکل امروز کشور ما وجهان امروز کمبود علم ودانش است یا کمبود یا نبود صداقت ودرستی وراستی وارتباط ومهربانی ونوع دوستی وسایر مسایل انسانی دیگر ؟؟!! پس اگر دو سوم برنامه های درسی ما را مسایل دینی وادبی وعلوم اجتماعی دربر میگیرد در پایان ار دانش آموز یا دانشجوی ما به طور عملی با جدید ترین روش های کنترل ئاندازه گیری سنجش کنند که تا چه میزان به این هدفها رسیده ایم ومسایل دینی واخلاقی را تستی نکنند چرا که به آن اهداف مهم فلبی دست پیدا نخواهیم کرد .اگر امروزه اولیا ودانش آموز ما به ریاضی وفیزیک .شیمی و... که در جای خودشان ارزشمند هستند بسیار بیشتر بها می دهند وموقع افت نمره ی فرزندشان در این درس ها زود به معلم ومدرسه مراجعه کرده وبه فکر جبران می افتند ومثل زلزله ای است که خانه را تکان داده !!! یک سوال از همه : اما به نظر شما چرا اولیا ویا خود دانش آموز به میزان ارتباط با دوستش – میزان صداقت وراستگویی – یا میزان نوع دوستس وسایر شاخص های یک انسان خوب توجهی ندارند واصلا اینها را نمی پرسند؟ جواب : چون سیستم آموزش وپرورش ما فقط تابحال شعار پرورش یک انسان متعهد ومعنوی را سر داده اگر راست می گوییم پس بیاییم در کنکور هم به میزان تعهد ودلسوزی افراد نمره واهمیت بدهیم تا دنیای ما بیش از این نامهربان نشود . دینی ومعارف واخلاق را نمی توان آزمون تستی گرفت وگفت بهترین نمره را گرفته پس متعهد است .!! دین واخلاق ومعنویت لازمه واساس زندگی بشری در جهان امروز است اما باید در روش های آموزش و پرورش آن تجدید نظر کرد وآن را مطلبق با اصول ومعیار های روانشناسی وروانشناختی کرد .

20. طبق آخرین رتبه بندی مرکز آزمون بین المللی خواندن ودرک مطلب ((پرلز )) ایران از جایگاه خوب وحتی متوسط هم برخوردار نمی باشد به خصوص در میان دانش آموزان مناطق دوزبانه . بنابراین با به میدان آمدن بخوانیم وبنویسیم که می رفت این نگرانی برطرف شود اما متاسفانه چندان موثر واقع نشده واز طرف دیگر ارزشیابی توصیفی برشدت این ضعف وگسترش آن افزوده است چون بزرگترین نقدی که به ارزشیابی توصیفی وارد است این است که ضعف وکاستی های دانش آموزان اصلا برطرف نمی شود وهمان می شود که بود وحتی بدتر و....

راهکارهای مناسب برای رفع این مشکلات

1. استفاده از معلمان مجرب وکار آزموده ومتخصص ومتعهد در امر تهیه وتالیف کتب درسی به صورت منطقه ای در سطح گسترده با تمام نگرش ها وسلائق ودیدگاهها .

2. برگزاری همایش ها وگردهمایی های تخصصی در سطح کشوری ومنطقه ای با حضور مولفان قدیمی وتازه کار ومسئولان فرهنگی کشور و شنیدن نظرات همه وجمع بندی نظرات کاربردی وراهبردی

3. برگزاری جلسات هم اندیشی در صدا وسیما در حوزه ی تالیف کتب درسی وبرگزاری مناظرات با حضور شخصیت های علمی و فرهنگی وآموزش وپرورش با اصل تحمل تمام دیدگاهها

4. ورود مولفان به جمع معلمان شهرهای مختلف وپاسخگویی به هزاران سوال معلمان ودانش آموزان وشکستن یخ ارتباط دوطرفه که در طول این سال ها ما فقط نام آنها را در اول کتاب های درسی دیده ایم وبس .

نویسنده : بهروز آیرملوی

رونوشت : سازمان آموزش وپرورش استان آذربایجان غربی

مدیریت آموزش وپرورش شهرستان ماکو

دفتر تالیفات کتب درسی

نقد وتحلیل محتوای کتب ابتدایی

مطالب مشابه :

تحلیل محتوا و اهداف کتاب تعلیمات اجتماعی کلاس پنجم

تحلیل محتوای تعلیمات اجتماعی پایه چهارم ابتدایی

تحلیل محتوای تعلیمات مدنی چهارم ابتدایی

تحلیل محتوا

طراحی آموزشی در تعلیمات اجتماعی چهارم ابتدایی درس 1

نقد وتحلیل محتوای کتب ابتدایی

تحلیل محتوای کتاب هدیه های آسمان سوم ابتدایی

روش تدریس تعلیمات اجتماعی - قسمت اول