شهر بادگیرها جهانی شد
یزد، شهر خشت و بادگیر، جهانی شد. این اتفاق ٩ سال پس از قرار گرفتن نام یزد در فهرست میراث موقت جهانی افتاد و نام «شهر تاریخی یزد» به عنوان یکی از نخستین شهرهای خشتی دنیا در فهرست یونسکو جای گرفت. در روزهای گذشته مدیران میراث فرهنگی کشور با ناامیدی از این پرونده حرف می‌زدند و کم کم دست از جهانی شدن شهر بادگیرها شسته بودند اما خبر خوش صبح دیروز در کوچه پس کوچه های باریک یزد پیچید و از سقف‌های گنبدی گذر کرد و به گوش مردم رسید. مردم شهری که تصویر روشنی از هم زیستی با کویر است و این را می توان در قنات‌ها، آب انبارها و بادگیرهای گوشه و کنار یزد دید. این بیست و دومین پرونده ثبت جهانی ایران بود که مسئولان میراث فرهنگی کشور را راهی شهر کراکوف در لهستان کرد تا در چهل‌ویکمین اجلاس کمیته‌ی میراث جهانی یونسکو در برابر ٢١ نماینده از کشورهای مختلف از یزد دفاع کنند. جلسه به نتیجه رسید و ١٥ عضو کمیته از جهانی شدن یزد حمایت کردند.
طوری که حتی رییس یونسکو پس از رأی مثبت اکثریت اعضا به ثبت جهانی یزد گفت :«من شوکه شدم، چه روز زیبایی شروع شد.»
طالبیان، معاون میراث فرهنگی پس از تصویب شهر تاریخی یزد در سخنرانی اش گفت:«اهالی یزد آب را از دل کویر مرکزی ایران بیرون کشیدند و آن را با خاک مخلوط کردند و با استفاده خلاقانه از آن توانستند سازه‌های خشتی و گلی بی‌نظیری بسازند و آن را به‌شکل بسیار زیبایی با کاشی‌های فیروزه‌ای در زمینه کاهگلی تزیین کنند. این معماری و نماسازی بی‌نظیر را می‌توان در ساخت مدارس، حمام‌ها، گنبدها، مناره‌ها، مساجد و دیگر سازه‌های شهر تاریخی یزد دید.» دیروز زهرا احمدی پور، رئیس سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری هم در پیامی ویدئویی ثبت جهانی یزد در فهرست یونسکو را معرفی کننده فرصت‌های گردشگری ایران به دنیا دانست.
در روزهای گذشته مرکز تاریخی وین و شهر الخلیل در فلسطین در فهرست در خطر یونسکو جای گرفتند و دیروز در ادامه نشست‌ها کمیته میراث جهانی با ثبت سه اثر فرهنگی متعلق به کشورهای کامبوج، چین و هند در فهرست میراث جهانی یونسکو هم موافقت کرد.
جهانی‌شدن بدون دلواپسی
فاطمه دانش‌یزدی، مدیرکل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری یزد اهمیت ثبت جهانی یزد را در مهم‌شمردن کالبد شهر و ساکنانش می‌داند و به «شهروند» می‌گوید: «در اجلاس جهانی یونسکو حاضران بدون دلواپسی دفاع محکمی از پرونده کردند و برنده‌شدن با اکثریت آرا نقطه قوت دیگری از این اتفاق بود. ثبت جهانی بعد از این رسالت دیگری برای مدیران شهری است.
امروز ایران بار دیگر به جهان معرفی شد و یزد به‌عنوان نخستین تجربه ما به‌عنوان ثبت یک شهر تاریخی، جهانی شد. نخستین تجربه‌ها همیشه کشمکش‌ها و مشکلاتی داشته است.» او اینها را می‌گوید و اضافه می‌کند: «سال گذشته که ارزیاب یونسکو به یزد آمد و ایراداتی گرفته بود، آقای استاندار گفته بود حتی اگر شهر ثبت جهانی هم نشود، باید آن را حفظ کنیم، چون امانت هزاران سال پیش ماست. این هنر و فرهنگ ایرانی بود که در اجلاس کراکوف خوش درخشید و ما این اتفاق را مدیون ایرانیان هستیم و فرهنگ غنی گذشتگان‌مان.» مدیرکل میراث فرهنگی استان یزد ادامه می‌دهد: «ثبت کالبد شهر تاریخی به تنهایی یکی از جنبه‌های این اتفاق است اما با وجود مردم است که این جهانی‌شدن معنی می‌گیرد؛ مردمی که با گذشت قرن‌ها، اصالت، آداب و سنت‌ها و فرهنگ خود را حفظ کرده‌اند و در روزها و مراسم خاص نمایه‌ای از مفهوم این فرهنگ به نمایش درمی‌آید.»
به گفته دانش یزدی، سه‌سال پس از تدوین و ارسال پرونده، مدیریت شهری متوجه شد که باید در مدیریت شهر تاریخی نگاه متفاوتی داشته باشد، اما این‌جا یک نیاز اصلی همراهی جوامع محلی است؛ جوامعی که پیشینیان ارزش‌های اصیلی به آنها داده‌اند و این ارزش‌هاست که به جهان معرفی می‌شود و به نمایش درمی‌آید. مدیرکل میراث فرهنگی یزد ثبت جهانی این شهر را مسأله مهمی می‌داند که ماموریت و رسالت دستگاه‌های مدیریت شهری را دوچندان می‌کند: «ماموریت سنگینی است که باید از سوی سازمان میراث فرهنگی، مدیریت شهری و استانی پیگیری شود. از امروز باید تمام معیارها و ضوابط با یونسکو تطبیق داده شود. ضوابط بافت را با معیارها و ارزش‌هایی که یونسکو در پرونده و پلان مدیریت لحاظ کرده، ببینیم.»
او حضور جوامع محلی را در ثبت شهر تاریخی یزد مهم می‌شمارد و می‌گوید: «در پرونده ثبت این شهر تاریخی، جوامع محلی دیده شده‌اند. ساکنان بافت تاریخی باید ایمان داشته باشند که با این اتفاق شهرشان و بافت تاریخی به جهان معرفی خواهد شد و با این اتفاق رسالت دستگاه‌ها برای حفظ ودیعه گذشتگان بیشتر از پیش شد.» پیش از این شهر یزد با وجود قابلیت‌های مختلف گردشگری معرفی می‌شد.
به دلیل داشتن مراسم مختلف مذهبی ازجمله نخل‌گردانی در عاشورا؛ مقصد سفرهای مذهبی، معماری خاص و همچنین گردشگری تاریخی و فرهنگی و همچنین اکوتوریسم و کویرنوردی اما حالا اینطور که دانش یزدی می‌گوید، ثبت جهانی این شهر، آغازگر معرفی یزد به‌عنوان شهری تاریخی و جهانی است: «این اتفاق رشد چشمگیری در حوزه توریسم خواهد داشت و در ارزآوری و رشد اقتصاد موثر خواهد بود. اگر پیش از این گردشگران یزد را در پکیج سفر فرهنگی خود قرار می‌دادند، امروز قطعا آن را به‌عنوان شهری تاریخی درمقاصد سفر خود می‌گنجانند.»
او همچنین درباره آمار گردشگران خارجی استان می‌گوید: «بیانیه ترامپ برای منع سفر به ایران و ١٥ کشور دیگر در حوزه گردشگری بی‌تأثیر نبود. به‌طوری که در سه‌ماه اول سال ٩٦، سه‌هزار گردشگر خارجی به ایران آمدند و این ٤درصد کاهش داشت به نسبت سال پیش. سیاست‌های جهان و بیانیه ترامپ در این زمینه بی‌تأثیر نبوده اما حالا با ثبت یزد در فهرست میراث یونسکو امیدواریم این کاهش جبران شود.»
دو روز پیش درجریان همین اجلاس شهر باستانی الخلیل و حبرون، هم در ردیف «میراث جهانی فلسطینی» توصیف شد و در فهرست «در معرض خطر» یونسکو قرار گرفت و این تصمیم واکنش آمریکا و اسراییل را به دنبال داشت. مدیرکل میراث فرهنگی یزد اما معتقد است؛ سازمان جهانی یونسکو یک نهاد مستقل است و شخص یا کشور خاصی نمی‌تواند برای آن تصمیم بگیرد. او می‌گوید: «تهدید یک کشور به خروج از یونسکو نمی‌تواند در نظر اعضای این نهاد اثر بگذارد. نمایندگان حاضر در این اجلاس نگاهی کاملا کارشناسانه دارند و انتخاب آنها سیاسی نیست.»
ارزش‌ها از کاستی‌ها بیشتر بود
یونسکو پیش از تصویب شهر تاریخی یزد سه ایراد اساسی به شهر گرفته بود؛ ساخت‌وسازهای بتونی و غیرخشتی در محله زرتشتی‌ها، تجاوز به حریم باغ دولت‌آباد یزد و نبود مجوز ساخت خانه خشتی. ٢١ عضو کمیته میراث جهانی یونسکو چطور کوتاه آمدند و از این ایرادها چشم پوشیدند؟ فرهاد نظری، مدیرکل ثبت آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی دراین‌باره به «شهروند» می‌گوید: «بازرسانی که از شهر بازدید کرده بودند، ایراداتی گرفته بودند که کارشناسی بود اما نمایندگان ما دراجلاس یونسکو تلاش کردند آنها را قانع کنند که یزد لیاقت جهانی‌شدن دارد.»
او معتقد است؛ ثبت جهانی به‌طور خاص این پیام را دارد که با وجود کاستی‌ها و اشکالات وارده به پرونده، کمیته ثبت جهانی به نمایندگی جامعه بشری قانع شد که یزد واجد ارزش است و صلاحیت جهانی‌شدن دارد و چون «ارزش‌های تاریخی و تلاش‌های تیم ایرانی بیش از ایرادات بود»، این اعضای کمیته را قانع کرد.
ثبت جهانی یزد برای مردم چه دارد؟
«ثبت یک اثر در فهرست میراث جهانی یعنی اثر ثبت‌شده یک میراث بشری و متعلق به کل جهان است.» نظری اینطور می‌گوید و مثال می‌زند که «یعنی دیگر فرقی نمی‌کند در فلسطین باشی یا اتریش یا نیوزیلند؛ یزد متعلق به همه است و اگر خللی به آن وارد شود، بخشی از میراث بشریت آسیب دیده است.»
او می‌گوید: «وقتی بنا، محوطه یا شهری در فهرست یونسکو قرار می‌گیرد، یعنی منحصربه‌فردبودن آن احراز شده و این مهمترین پیام ثبت جهانی است. یزد اکنون میراثی بشری است. اگرچه ارزش‌های ذاتی یزد همان است که بود اما این شهر امروز، با دیروز فرق دارد.»
ثبت جهانی برکات و فواید دیگری هم دارد که ارزش آن به گفته مدیرکل ثبت آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی کمتر از مواردی است که گفته شد: «به محض جهانی‌شدن، یزد از سوی یونسکو معرفی می‌شود و نامش در فهرست‌های برتر گردشگری قرار می‌گیرد. به دنبال این اتفاق، گردشگری رونق می‌گیرد و تبادل فرهنگی اتفاق می‌افتد. اینها در کنار هم به صلح جهانی و آشتی و آشنایی مردم با هم می‌انجامد.»
اینطور که نظری توضیح می‌دهد؛ دستاورد مهم دیگر پس از این اتفاق مرمت و نگهداری این آثار طبق استانداردهای جهانی است: «درحال حاضر یزد با رم، وین و پاریس که نامشان در فهرست یونسکو آمده، فرقی نمی‌کند و باید به درستی مدیریت‌شان کرد و مراقبشان بود.»
دغدغه‌های بافت تاریخی
مهدی زمان‌زاده، فعال میراث فرهنگی در استان یزد در گفت‌وگو با «شهروند» نخستين بازتاب ثبت جهانی شهر یزد را شناخته‌شدن آن به‌عنوان شهری تاریخی با پتانسیل بالای گردشگری می‌داند: «این شناخته‌شدن فوایدی برای استان یزد و ایران دارد. این‌جا دستاورد مهم تبدیل یزد به برند گردشگری است که در افزایش ورود گردشگران به این شهر و تلاش مدیرهای استانی برای تجهیز بیشتر زیر ساخت‌ها تأثیر خواهد گذاشت.»
زمان‌زاده از مهمترین دغدغه‌های بافت تاریخی اینطور می‌گوید: «بومی‌ها در حال ترک بافت تاریخی هستند؛ چون امکانات ندارند، این به ضرر بافت است. اگر بافت خالی از سکنه شود، تخریب خواهد شد. بناهای کاهگلی اگر مرمت نشوند، فرو می‌ریزند. مسأله مهم دیگر سکونت اتباع به جای بومی‌ها در بافت است که امنیت آن را زیر سوال می‌برد. امید ما این است که ثبت جهانی این مشکلات را از سر راه بردارد.»
به گفته این فعال میراث فرهنگی شهر یزد در حالی‌که نگاه غالب مدیران شهری این است که بافت تاریخی را بافت فرسوده تلقی می‌کنند، اما این دو، زمین تا آسمان فرق دارند. او برای توضیح این مسأله مثالی می‌زند: «در بافت فرسوده کوچه‌های یک تا یک و نیم متری داریم و این کوچه‌ها را برای رساندن خدمات شهری عریض می‌کنند و خانه‌هایش را تخریب می‌کنند؛ اما نمی‌توان با بافت تاریخی همین برخورد را داشت. خانه‌های بافت تاریخی دارای قدمت‌اند و این‌جا باید خدمات را برای کوچه‌های باریک بهینه کرد.»
ساخت خانه‌های خشتی را بلد نیستیم
زمان‌زاده که امیدوار است با ثبت جهانی یزد کمک‌های بین‌المللی برای بازسازی و باززنده‌سازی بافت تاریخی به یزد سرازیر شود، ادامه می‌دهد: «با جهانی‌شدن از سوی دیگر محققان این استان در عرصه بین‌المللی حضور موثرتری خواهند داشت تا رمز و راز زندگی گذشتگان بهتر درک شود.» زمان‌زاده به شناخت معماری خشتی اشاره دارد، چیزی که به گفته او هنوز کشف نشده و برای همین مدیریت شهری به مردم اجازه ساخت خانه‌های خشتی نمی‌دهد. یکی از ایرادهای یونسکو به ثبت جهانی شهر یزد نبود مجوز ساخت خانه خشتی بود. کارشناسان ایکوموس می‌گفتند چرا ساکنان یزد اجازه ساخت بناهای خشتی را در بزرگترین شهر خشتی جهان ندارند و ضوابط شهرسازی چنین اجازه‌ای به آنها نمی‌دهد؟
وقتی ایکوموس این ایراد را به پرونده ثبت وارد کرده بود، معاون سازمان میراث فرهنگی اینطور واکنش نشان داده بود: «به ایکوموس اعلام کرده‌ایم در مذاکره با سازمان نظام مهندسی کشور و وزارت راه‌‌و‌شهرسازی از آنها خواسته شده با تدوین دستورالعمل ویژه مهندسی خشت که در حال انجام است، اجازه ساخت بناهای خشتی توسط ساکنان یزد صادر شود.»
زمان‌زاده، فعال میراث فرهنگی اما چنین توضیحی دارد: «اجازه ساخت خانه خشتی نمی‌دهند چون امنیت ندارد و بعضا این ایرادها صحت دارد. در یزد خانه‌ای ٨٠٠ساله بازمانده از دوره ایلخانی داریم که تمام سازه آن خشتی است؛ اما مسأله اینجاست که ما هنوز درک درستی از تکنولوژی ساخت این خانه‌ها نداریم و فقط خشت را می‌شناسیم. اگر بنا باشد خانه را مثل گذشتگان بسازیم با کوچکترین زلزله از هم خواهد پاشید و مجبوریم چهار ستونش را آهنی کنیم. بنابراین نه امن است و نه آن چیزی است که در گذشته بوده.»
او اینها را می‌گوید و ابراز امیدواری می‌کند که با جهانی‌شدن یزد کارشناسان و معماران بالاخره از شیوه ساخت خانه‌های خشتی و گلی سر در بیاورند.
به گفته این فعال میراث فرهنگی یزد دغدغه ساکنان بافت تاریخی حفظ ایمنی، مرمت و نگهداری، خدمات شهری، نیاز به امنیت در بافت تاریخی، مشکل فاضلاب، گازرسانی، روشنایی، پارکینگ و فضای سبز است. او معتقد است در این میان مدیران شهری درک صحیحی از این اتفاق ندارند. بعضی از اعضای شورای شهر پیش از این مخالف ثبت جهانی بودند و می‌گفتند جلوی ساخت‌وساز را می‌گیرد.
خوشحالی مردم از جهانی‌شدن
جهانی‌شدن یزد در میراث یونسکو دیروز در میان یزدی‌ها واکنش‌های خوبی داشت؛ خیلی‌ها از این موضوع خوشحال شدند و در شبکه‌های اجتماعی از این اتفاق نوشتند. «الناز زنجیرچی»، فعال گردشگری استان یزد دراین‌باره به «شهروند» می‌گوید: «به جز فعالان گردشگری و دوستداران میراث فرهنگی، قشرهای دیگر هم از ثبت یزد در فهرست یونسکو خوشحال شده‌اند. بازتاب این اتفاق در بین مردم خیلی مثبت بوده، آنها خوشحالند و در فضای مجازی درباره شهرشان می‌نویسند. شاید خیلی از فواید ثبت جهانی باخبر نباشند اما اصل خبر به‌خصوص برای آنها که در بافت تاریخی زندگی می‌کنند، خوشایند بوده است.»
او ادامه می‌دهد: «من فکر می‌کردم مردم یزد که اغلب درونگرا هستند، چندان خوششان نیاید که رفت‌وآمد توریست‌ها در شهرشان بالا بگیرد اما دراین چندساله دیده‌ام که در بازدید توریست‌ها از بافت تاریخی یکی از مهمترین نقاط قوت مردم هستند؛ مردمی خوش‌برخورد و خونگرم که شاید زبان انگلیسی بلد نباشند اما دست‌کم به گردشگران لبخند می‌زنند.»
اخبار فرهنگی - شهروند