دشت مغان (جلگه) پارساآباد مغان (ساختار زمین شتاسی)
مقدمه:<?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />
دشت مغان در يك گستره حغرافيايي وسيع از ولايات تاريخمند ومشحون از حوادث و رويدادهاي تاريخي مهم آذربايجان به شمار مي آيد ، اين سرزمين با توجه به قرار گرفتن در حاشيه جنوبي غربي درياي خزرو شمال شرقي آذربايجان در طول تاريخ يك موقعيت جغرافيايي استراتژيك داشته است.
در دوره تاريخي و مهاجرت اقوام آريايي به فلات ايران توجه به موقعيت دشت مغان به عنوان تنها معبرو دهليز بازوراه وصول به فلات آذربايجان بايستي مد نظر قرار گيرد.
دشت مغان كه بوسيله ي آبرفت رود ارس و شعبه هاي آن بوجود آمده، در شمال استان اردبيل ودر مجاورت مرز جمهوري آذربايجان و رود ارس قرار گرفته است.
از طرف شمال به رود ارس و سرحدكشور آذربايجان ( شوروي سابق ) واز طرف جنوب به كوههاي خروسلو و از طرف مشرق به كشور آذربايجان (شوروي سابق ) و از طرف مغرب به رود قره سو[1] منتهي مي شود.
دشت ها:
تعريف دشت:
سرزمين نسبتاً هموار و كم شيب كه اطراف آن را كوهها محاصره كرده باشند.
((دشت سرزمين هموار يا نسبتاً همواري است كه حصاري كوهستاني آن را فرا گرفته و ممكن است يك يا چند رود به آن وارد شود)).وسعت در سطح فلات ايران يكسان نيست ليكن وسيعترين دشت ها در كشور دشت كوير و دشت لوت است.[2]
ميزان باران در اين دشت بسيار كم و ميزان تبخير آنها بسيار زياد است. قدرت تبخير زياد ،املاح محلول در خاك در طول زمان به سطح زمين كشانده و شوره زار هاي وسيعي را به خصوص در دشت كوير ظاهر ساخته است. اختلاف دماي تابستان و زمستان در اين بيانانها بسيار بالا بوده و رويش گياه به شدت ضعيف و فرسايش باد شديد است.در برخي ديگر مانند غرب كشور ، به دليل رطوبت و شرايط ْآب و هوايي و جنس مناسب خاك دشت هاي حاصلخيزي مانند ماهي دشت بوجود آمده اند.
دشت منطقه بزرگ كم ارتفاع تقريباً مسطح است. دشت ها مانند ديگر عوارض زمين از لحاظ شكل، اندازه و ارتفاع از سطح دريا متفاوتند. بعضي از دشت ها داراي سطح چين خورده ملايم با تپه هاي كم ارتفاعند در حاليكه بعضي ديگر در وسعت چند مايل كاملاً مسطح به نظر مي رسند. اين دشت ها ممكن است در حقيقت شيب دار باشند، ولي اين شيب آنقدر كم است كه قابل توجه نيست. بزرگترين دشتهاي آمريكاي شمالي از حدود 1500 فوت در شرق شروع مي شود تا 6000 فوت در غرب.بزرگترين دشتها در آمريكا ي شمالي از خليج مكزيك به سمت شمال و سرتاسر كانادا تا اقيانوس منجمد شمالي گسترش دارد. بزرگترين دشتهاي اورآسيا از فرانسه غربي و كشور هاي كم ارتفاع به سمت شرق گسترش يافته ، اين دشتها در لهستان عريض هستند . و در سراسر اتحاد شوروي سابق ادامه داند، ودر جنوب به دشت هاي سيبري غربي متصل مي شود.از نظر تاريخي دشتها موثرترين عوارض زمين در پيشرفت بشر بوده اند.
زيرا به آساني زير كشت مي روند و رفت و آمد در آنها كمتر با اشكال مواجه مي گردد.دشتهاي اقليمهاي متوسط در كنار رودها يا منابع آب اغلب صحنه تمدنهاي بزرگ بوده اند.دامپروري و كشاورزي دردشتها رونق دارد. موقعيكه تعداد نفرات يك ملتي افزايش مي يابد، مهاجرت از راههاي آسان دشتها هجرت مي كنند.
دشتها هر چند كه منافع قابل توجهي دارند،ولي ضررهائي نيز دارند.درمناطق استوايي دشت ها معمولاً به قدري گرم است كه مانع فعاليت انسانها مي شود، لذا ساكنان آنجا پيشرفت چنداني نداشته اند. در عوض مناطق فلاتي خنكتر،مردم بيشتري را به خودجذب كرده.همچنين دشتها مسطح بزرگ،دور نماي يكنواختي مي سازند كه به ذهن انسان خطور نمي كند مهمتراينكه دشتهاي وسيع به روي متجاوزان باز است. در سرتاسر تاريخ ، ساكنان دشتها از جنگ هاي ويرانگر زياد رنج برده اند.
انواع دشت ها:
با توجه به نواحي دشتها[3] مي توان آنها را به انواع متعدد اصلي تقسيم كرد. بيشتر دشتها نتيجه رسوبگذاري هستند. يعني ته نشست موارد رسوبی توسط عمل آب ،يخ ،باد يا عمل آتش فشانی .برخی از مناطق كوچك دشتی به صورت تراس هايي هستند كه توسط عمل امواج از مواد برده شده -اند.
دشتهاي ساحلی و داخلی معمولاً از بستر های مسطح كه روزی در کف دریا بوده -اند ، درست شده اند.
اصل قاره ها در دورانهاي زمين شناسي تغيير يافته اند. قسمت هاي از قاره ها را كه امروزه كاملاً بالاتر از سطح دريا هستند، روزي درياهاي كم عمق پوشانده بود.
دشتهاي رسوبي بادبزني شكل ، دشت هاي سيلابي و دشتهاي دلتائي نتيجه عمل رودخانه ست. وقتي كه جويبار در سراشيبي كوهها يا نواحي فلاتي شكل به سرعت جريان دارد،مواد زيادي از خاك و شن و ماسه رابه دنبال خود حمل مي كندو محض رسيدن
به يك زمين كم شيب و از دست دادن سرعت جريان خود، مقداري از گل ولاي خود را به صورت رسوب جا مي گذارد.ودر پاي كوهها دشتهاي رسوبي بابزني شكل بزرگي مي سازد. وقتي رود خانه از اطراف كناره هاي خود طغيان كند دشت هاي سيلابي درست مي شود.جريان تند آبهاي سيلابي مقدار زيادي از خاكهاي مرغوب ، روي زمين به جا مي گذاردو در دهانه رودخانه دلتا تشكيل مي گردد. به اين صورت كه با رسيدن به دريا ، مواد در يك منطقه وسيع و پهن ته نشست مي شود. در نتيجه اين عمل يك قسمت مثلثي شكل زمين بالا مي آيد. چون به صورت دال يوناني مي باشد به دلتا معروف است.
آبهاي درياچه اي به شرط اينكه حركت داشته باشند،مقداري از مواد رسوبي را جابجا مي كند . اگر دهانه خروجي يك درياچه اي مسدود شود يا اگر درياچه خشك گردد، اين مواد در كف آن ته نشست مي گردد. در نتيجه ممكن است كف درياچه يك سطح زمين يا دشت درياچه اي بشود.
دشت هاي يخ رفتي ويخ آب رفتي نتيجه رسوبات يخچالي هستند كه درروي قسمتهاي بزرگي از قاره ها را پوشانده بود. اين دشتهائي از Till ساخته شده اند. Till خاك و شني است كه در ضمن پس و پيش رفتن يخچالها در زمين به جا مانده. دشتهاي يخ آبروفتي مانند دشتهاي رسوبي، بادبزني شكل در جائي تشكيل شده كه آب ذوب يخ در طول لبه هاي يخچال پيشرفت كرده .
دشتهاي گدازه اي (آتش فشاني ) شبيه فلاتهاي آتش فشاني هستند ولي ارزتفاع كمتري دارند، در نتيجه مانند فلاتها به آساني بريده و مجزا نمي شوند.
بعضي مواقع باد مقادير زيادي از خاكهاي خوب را حمل مي كندو آنرا فرو مي ريزد تا دشتي را بسازد. خاكهاي مرغوب زرد رنگ كه دشت هاي بزرگي در قسمت هائي از چين ساخته لس [4] يا بارفت ناميده مي شود.
دشت مغان:
ساختار زمين شناسي استان اردبيل را مي توان به سه بخش هاي كه منشامواد تشكيل دهندهي آنها رسوبي هستند نام برد : دشت اردبيل و دشت مغان
دشت مغان كه بوسيله ي آبرفت رود ارس و شعبه هاي آن بوجود آمده، در شمال استان اردبيل ودر مجاورت مرز جمهوري آذربايجان و رود ارس قرار گرفته است و با شيب ملايمي به كنار درياي خزر ( مازندران) ، در خاك جمهوري آذربايجان ، مي پيوندد . رود ارس اين جلگه ي وسيع و حاصل خيز را به دو قسمت شمالي و جنوبي تقسيم مي كند .
قسمت عمده ي اين دشت – يعني حدو د دوسوم آن – در خاك جمهوري آذربايجان و حدود يك سوم آن در خاك ايران قرار دارد. دشت مغان با ارتفاع متوسط 100 متر يكي از مهمترين نواحي كشاورزي و دامپروري كشور محسوب مي شود و محل قشلاق ايلات و عشاير آذربايجان نيز هست.
دشت مغان جلگه اي در شمال غربي ودر گوش چپ نقشه ايران و تابع استان اردبيل ودر قسمت شمال استان واقع است.
از طرف شمال به رود ارس و سرحدكشور آذربايجان ( شوروي سابق ) واز طرف جنوب به كوههاي خروسلو و از طرف مشرق به كشور آذربايجان (شوروي سابق ) و از طرف مغرب به رود قره سو [5] منتهي مي شود.
از نظر تقسيمات كشوري به سه مركز شهرستان بنام هاي گرمي ، بيله سوارو پارس آباد مي باشد.
دشت مغان جزئي از مغان بوده كه قسمت اعظم آن در زمان فتحعلي شاه قاجار طي جنگ هاي ده ساله [6] گلستان با شوروي ترازي از سال 1218 الي 1228 هجري قمري در كنار متصرفات روسي از ايران جدا گشت.
ارتفاع [7] دشت مغان از سطح دريا از 24 الي 145 متر ودر جنوب از 200 الي 500 متر بالاتر از سطح دريا قرار دارد. موقعيت[8] جغرافياي دشت مغان در سطح زمين به طول جغرافياي 55 /47 الي وبه عرض جغرافياي 39/39 مي باشدمساحت دشت مغان 300 هزار هكتار جلگه اي كه شيب عمومي آن از طرف جنوب غربي به طرف شمال شرقي است.از نظر زمين شناسي [9].شامل زمين هاي پست و كم ارتفاع بوده و توده هاي كه مواد متشكله آنها رسوبي و ساختمان جوان دارد.
جلگه مغان تا اوايل دوران سوم زمين شناسي به صورت يك درياي كم عمق ودر زير آب بوده است.
از آغاز اين دوران ، آب فلات مغان روبه كاهش نهاده ودر اواسط آن ، فقط دشتها، جلگه ها و زمين هاي پست به صورت خليج هاي دريائي بزرگ و متعدد در آمده اند و چون دشت مغان ارتفاع كمتري نسبت به سطح دريا دارد( 30 تا 40 متر) تا نيمه دوم دوران سوم شكل خليج داشته است.
از اين به بعد بر اثر كاهش تدريجي آب، جلگه وسيع بين رودكرو ارس نيز به وجود آمده و اكنون حدود سه ميليون سال است كه صورت خشكي دارد.[10]
دردروه هاي بعد ( دوره پلئيستوسن) مه كوههاي با طبقه اي از يخ پوشيده شده بودند، براثر ذوب شدن توده يخ ها ودر ارتفاعات پايين تر با نزول بارانهاي سيل آسا، سنگها خرد وبه ذرات خيلي ريز تقسم ودر دره ها و آبگذر هاي منطقه ته نشين شده اند. سپس دره ها و آبگذر ها پرشده وبا تخفبف بارانهاي سيل آسا رسوب ذرات خاكي، كه اين دشت را تشكيل داده آغاز شده است.
آب و هوايي [11] دشت مغان نيمه خشك و معتدل با تابستان گرم و نسبتاً خشك و زمستانهاي معتدل و عمدتاً ملايم است. حدكثر مطلق درجه حرارت در پارس آباد در استان اردبيل 40 درجه بالاي صفر مشاهده مي گردد.
موقعيت جغرافيايي دشت مغان
موقعيت و حدود
دشت مغان در شمال غربي ايران ودر سمت غربي درياي مازندران (خزر) و در شمال اردبيل ، روي مدار 30/40 طول شرقي و 42/39 الي 20/39 عرض جغرافيايي شمالي واقع شده و از شمال به رود خانه ارس ودر مشرق از يك قسمت به خط مرزي ايران و جمهوري آذربايجان ودر قسمت ديگر به رود خانه فصلي بالهارود واز جنوب به ارتفاعات خروسلو واز سمت مغرب به رود خانه قره سو(دره رود) كه حد فاصل بين قشلاق طوايف ائل سون و قشلاق ارسباران ( اهر) محدود بوده و فاصله آن تا درياي خزر 75 كيلومتر ودر بعضي نقاط در حدود 40 كيلومتر است.[12]
دشت مغان به وسيله رود خانه ارس به دو قسمت شمالي و جنوبي تقسيم شده كه قسمت عمده آن يعني حدود <?xml:namespace prefix = v ns = "urn:schemas-microsoft-com:vml" />در خاك جمهوري آإربايجان و حدود آن در خاك ايران قرار دارد كه وسعت آن به اندازه 100 هزار هكتار است. [13]
مساحت كل دشت مغان حدود 300 تا 350 هزار هكتار بر آورده شده كه به سه ناحيه مسطح و دو ناحيه مرتفع با متوسط ارتفاع 20 تا 40 متر تقسيم مي شود..[14]
شيب دشت مغان به طرف شمال و مشرق است و ارتفاغ آن از سطح درياي خزر 52 متر و از سطح درياي آزاد24 متر است. اين دشت به صورت مثلثي است كه راس آن به سمت شمال و يك ضلع از اين مثلث در قسمت شرق است كه به طول 49 كيلومتر از تازه كند تا بيله سوار مرز مشترك با آذربايجان را تشكيل مي دهد و ضلع ديگر مثلث كه در طرف شمال غربي قرار گرفته محدود به رود خانه ارس به طول 67 كيلومتر از اصلاندوز تا تازه كند كشيده شده است. در قاعده اين مثلث ارتفاعات خروسلو و تپه هاي مربوط به ان واقع شده كه از اصلاندوز تا بيله سوار امتداد داردو حد جنوبي دشت را محدود مي سازد.
لايه هاي دشت مغان
حركات كوهزايي اواخر كرتاسه در شمال ايران موجب تشكيل دو حوضه جداگانه : حوزه پنتو كاسپين و حوزه جنوبي البرز شد. رسوبات نئوژن دشت مغان به حوزه رسوبگذاري البرز شمالي ، يعني پنتوكاسپين تعلق دارد
( ژيله1967 و اشتوكلين 1972 ) بر اساس فسيلهاي جمع آوري شده و مقايسه آنها با انواعي كه در آذربايجان شوروي سابق يافت شده است، ژيله رسوبات دشت مغان را به واحد هاي زير تقسيم كرده است:
2- هلوسين، كه در لايه هاي آن فسيلهاي گياهي يافت مي شود.
3- تورتونينمياني – فوقاني ، كه در آن افقهاي زير قابل تشخيص است:
3 –الف: افق طرخان ، كه بيش از 500 متر ضخامت داشته واز رس هاي قهوه اي ماسه سنگ و كنگولومرا ساخته شده كه سري هاي مايكوپ و رسوبات قديمي تر را مي پوشاند. افق طرخان با سازند گچ دار و سازند مارن ها و رس هاي نواري ( واتان و ياسيني ، 1969 ) مازندران قابل انطباق است.
3-ب: افق چغران، با ضخامت حدود 200 متر و شامل مارن – ارس ، آهگ دولوميتي ، پيزوليتي و لايه هاي لوماشل است، ودر آن فسيلهاي فراواني يافت مي شود.اين لايه ها معادل مارن هاي قرمز يا بخش فوقاني مارن هاي و ندبونين در تپه هاي ماهوري مازندران است.
3-پ: افق قره خان ، در حدود 200 متر ضخامت داشته وازرس ، آهگ دوموليتي و ماسه اي ، ماسه سنگ و لايه هاي لوماشل تشكيل شده و مملو از فسيل است . اين افق را بايد با لايه هاي اسپونيد دشت مازندران معادل دانست.
3-ت: افق خونكايا كونكا، كه 100 متر ضخامت دارد و شامل رس يا لايه هاي از آهگ دولوميتي و ماسه سنگهاي پرفسيل است. اين افق احتمالاً با لايه هاي فولاس دار دشت مازندران معادل است.
4- سارماسين تحتاني، ضخامت آن 800 متر بوده واز ماسه سنگهاي دانه درشت و ماسه تشكيل شده است.
5- سارماسين مياني، بيش از 800 متر ضخامت داشته واز ارس ، ماسه سنگ، ماسه و آهگ هاي ماسه اي و اليتي و لايه هاي صدف دار تشكيل شده است.
6 – بخش قاعده سارماسين فوقاني، در حدود 400 متر ضخامت داشته و شامل رس، ماسه سنگ ،و كنگولومرا است.
7- اشكوب آغچه گيل، شامل مارن، رس ، ماسه، كمگلومرا وگاهي توفنهاي آتشفشاني است. در مقطع نئوژن ناحيه دشت مغان رسوبات سريهاي قاره اي مازندران ديده نمي شود[15].
8- اشكوب آپشرون، كه به طور قاطع نمي توان در باره آن اظهار نظر كرد و احتمالاً شامل لايه هاي قرمز رنگي است كه روي آغچه گيل را مي پوشاند [16]
منابع
1- دشت مغان در گذر زمان : تاليف اعظم عوض پور، انتشارات انوار 1378
2- زمين شناسي ايران،دكتر علي درويش زاده ،نشر دانش امروز 1370 تهران
3- دشت مغان در گذرگاه تاريخ از سمت مقدمه ، احد ناصري بيله سوار ، چاپ پويا ، 1372
4 - جغرافياي استان اردبيل سال دوم متوسط عمومي سال 75 ص 5-4
5 - طرح جامع شركت كشت و صنعت مغان مرحله اول ، قسمت مقدمه [1]
6 - مراجعه شود به كتابهاي درسي سوم راهنمايي 84
7 - فرهنگ جغرافياي ايران ( نام مغان ) تهران : انتشارات سازمان جغرافياي – كشور 1355
8 - كتاب گيتا شناسي راههاي ايران
9 - جغرافياي استان اردبيل كتاب دوم نظري
10- داد هاي آماري هوا شناسي استان اردبيل
1- قره سو يا دره رود
[2] -جغرافيا : سال دوم آموزش متوسطه 1381 [2]
[3] - مباني جغرافيا : ترجمه سيد باقر آيتي 1374
[4] - Loess
[5] - قره سو يا دره رود
[6] – مراجعه شود به كتابهاي درسي سوم راهنمايي 84
[7] - فرهنگ جغرافياي ايران ( نام مغان ) تهران : انتشارات سازمان جغراافياي – كشور 1355
[8] -كتاب گيتا شناسي راههاي ايران
[9]–جغرافياي استان اردبيل كتاب دوم نظري
[10] - تاريخ آذربايجان پژوهشي، از آنستيتوي آكادمي علوم تاريخ شوروي ، ترجمه: دكتر بيات
[11] -داد هاي آماري هوا شناسي استان اردبيل
8- دشت مغان در گذرگاه تاريخ از سمت مقدمه ، احد ناصري بيله سوار ، چاپ پويا ، 1372
9- جغرافياي استان اردبيل سال دوم متوسط عمومي سال 75 ص 5-4
- -10 طرح جامع شركت كشت و صنعت مغان مرحله اول ، قسمت مقدمه [14]
[15] - دشت مغان در گذر زمان : تاليف : اعظم عوض پور ، انتشارات انوار 1378
[16] - زمين شناسي ايران ، دكتر علي درويش زاده ، نشر دانش امروز ، چاپ اول سال 1370 تهران ، قسمت ايران در دوران سنوزوييك ، صفحه 645
مطالب مشابه :
معماري اقليمي ايران در دشت هاي فلات (كوير ها
در دشت هاي فلات (كوير ها معماري اقليمي ايران در دشت در بعضي از خانه ها كه شاخه
كاروانسرا و چاپارخانه
وي همچنين مقالات مختلفي را در زمينه معماري اقليمي ايران، از قوس هاي ها در دشت هاي فلات
بررسي اقليمي ، معماري و كاربرد كاروانسراها
بررسي اقليمي، معماري و مركزي ايران، از قوس هاي ها در دشت هاي فلات
معماری اقلیمی ایران در دشت های فلات...بخش دوم...
معماری اقلیمی ایران در دشت های فلات ها و شهرك هاي مشابه، از هاي معماري ايران
تنوع خانه هاي روستايي در اقليم خشك كوير
كويري ايران در ميان دشت ها و هاي واقع در دشت خشك و هاي معماري مسكوني در كوير
كاروانسرا
شرايط اقليمي از مركزي ايران، از قوس هاي ها در دشت هاي فلات
دشت مغان (جلگه) پارساآباد مغان (ساختار زمین شتاسی)
به فلات ايران توجه به دشت ها در كشور دشت كوير و هاي از قاره ها را كه
ایران از دیدگاه باستان شناسی
در فلات ايران به دشت قزوين. ايران در كه در سالنامه‌هاي آشوري از
بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران
خصوصيات كلي شرايط اقليمي دشت هاي فلات هاي معماري ايران را طاق ها در شهر هاي فلات
برچسب :
معماري اقليمي ايران در دشت هاي فلات كوير ها 2 از 2