بررسي اقتصادي توليد چند قلم عمده گياه دارويي دراستان همدان(هزينه‌ها و درآمدها)

بررسي اقتصادي توليد چند قلم عمده گياه دارويي دراستان همدان(هزينه‌ها و درآمدها) 1

حميدرضا وجداني ، موسی سلگی

(كارشناس ارشد تحقيقات اقتصادي- اجتماعي مركز تحقيقات كشاورزي و منابع طبيعي استان همدان)

hrvojdani@ yahoo.com

سایت: توسعه پایدار و جغرافیا - توجه: این مقاله در سمینار توسعه پایدار گیاهان دارویی در مشهد سال ۱۳۸۴ ارائه شده است.

خلاصه:

امروزه بهره‌برداري از گياهان داروئي با رجوع مجدد به اين گياهان در كشورهاي مختلف دنيا روبه افزايش است. به دلايل متعددي توليد اكثر گياهان دارئيي با روشهاي قديمي و بصورت برداشت از عرصه‌هاي طبيعي مقدور نيست. بررسي توليد و صادرات گياهان دارويي ايران نيز لزوم توجه به توليد زراعي اين گياهان را نشان ميدهد.2 توليد زراعي اين گياههان پس از گذار از مرحله امكانسنجي كشت و توليد مزرعه‌اي نيازمند يك بررسي و توجيه اقتصادي جهت تصميم‌گيري و برنامه ريزي درخصوص آن، باتوجه به هزينه‌ها و درآمدها ميباشد. در اين تحقيق سه قلم عمده گياه دارويي كه در همدان كه در سطحي وسيع يا نسبتاً وسيع كشت ميشوند شامل: گشنيز، رازيانه و سياهدانه، مورد بررسي هزينه – فايده قرار گرفته و هفت قلم شامل: سنبل‌الطيب، مريم گلي، اسطوخودس، نعناع، بادرنجبويه، گل راعي و گل هميشه بهار، كه بصورت محدود در باغ گياهان دارويي همدان و يا عرصه‌هاي محدودي در ديگر مناطق استان كشت شده‌اند مورد بررسي هزينه – فايده قرار گرفته و نتايج آنها آمده است.

مقدمه:

حجم گسترده تقاضا براي گياهان دارويي جهت درمانهاي انساني و نيز اخيراً با روند رو به تزايد به كارگيري اين گياهان در دامپزشكي و دامپروري، پتانسيل‌هاي گسترده‌اي جهت فعاليت اقتصادي در زمينه اين گياهان به وجود آمده‌است.3 حتي امروزه، بنا به اظهار سازمان بهداشت جهاني 25 درصد از داروهاي متداول كنوني داراي منشأ گياهي هستند.و 74% از داروهاي گياهي كه به شكل جديد استفاده مي شوند، شناخت اثرات داروئي شان به طور سنتي از قديم صورت گرفته است. بررسي اقلام توليدي و صادراتي در گياهان دارويي حكايت از اهميت توليد زراعي به جاي روشهاي سنتي و بهره‌برداري از عرصه‌هاي طبيعي دارد. ضمن اينكه با افزايش جمعيت كنوني و فشاري كه بر عرصه‌هاي طبيعي وجود دارد اصولاً حجم تقاضاي گسترده كنوني جواب داده نخواهد شد مگر با روشهاي توليد زراعي اين گياهان. به منظور بررسي توليد زارعي گياهان داروئي مجموع سه سال كشت آنها (78-77-1376) مورد بررسي قرار گرفت. بررسي اغلب اقلام نشان دهنده اين است كه حتي بازار داخلي ما نيز براي اغلب اقلام مورد نياز خود، به علت توليد ناچيز به شكل زارعي، يا وابسته به مراتع و يا وابسته به خارج است.

بعد از سه قلم اصلي كه ذكر شد بقيه محصولات به ترتيب سطح زير كشت، گل گاوزبان گل ختمي، خاكشير، سياهدانه، كرچك و بادرنجبويه بوده است.

سطح زير كشت بقيه محصولات كه مجموع سه سال سطح زير كشت هر يك از آنها كمتر از 50 هكتار بوده بابونه، هميشه بهار، مرزه، چاي ترش، آويشن، و اسطوخودوس بوده اند و مريم گلي، شيرين بيان، رزماري، زوفا و آرتيشو مجموع سطح زير كشت هر يك از آنها در سه سال بين 10 تا 20 هكتار بوده و گل ساعتي، سنا، سنبل الطيب، گل راعي، اسفرزه، سداب، بلادونا، گل مغربي، مريم گلي كبير و خرگوشك، كمتر از 10 هكتار سطح زير كشت مجموع سه ساله (مطابق گزارش سازمان مربوطه) داشته اند.

جهت شناخت اقلام گياهان دارويي كه در همدان به صورت زراعي توليد مي شوند، از ادارات و شهرستانها استعلام گرديده، با دست اندركاران و مطلعين مصاحبه به عمل آمده و بررسي ها و مشاهدات ميداني صورت گرفت. مطابق پاسخي كه به استعلام از سازمان كشاورزي همدان ارائه گرديده از سوي واحد آمار سازمان مربوطه ارقام زير ارائه گرديد:

سطح زير كشت اقلام گياهان داروئي استان همدان، سال زراعي 1379-1378 *

شهرستان	نوع كشت	وسعت (به هكتار)	توليد (به كيلوگرم)
اسدآباد	گشنيز	6	7000
رزن	سياهدانه	108	162500
رازيانه	984	1585992
همدان	سياهدانه	4	3301
نهاوند	گشنيز	2477	2964324

* منبع: واحد آمار سازمان كشاورزي استان همدان

به اين ترتيب مجموع سطح زير كشت اقلام مذكور در اين سال 3579 هكتار در كل استان همدان بوده است. اولين قطب توليد، نهاوند با 2477 هكتار و فقط گشنيز بوده، دومين قطب توليد در منطقه رزن با 1093 هكتار سطح زير كشت دو محصول سياه دانه و رازيانه بوده.

. بررسي هزينه‌ها و درآمدهاي يك محصول يكي از جنبه‌هاي اساسي برنامه‌ريزي درخصوص آن محصول ميباشد. لذا در اين تحقيق سعي در بررسي هزينه – فايده محصولات موردنظر شده‌است.

مواد و روشها:

جهت بررسي سه قلم اصلي كه در حال حاضر كست وسيع مي‌شوند شامل رازاينه، سيا هدانه و گشنيز،پس از شناسايي مناطق كشت ، با تكميل پرسشنامه و مصاحبه با بهره‌برداران اقدام به محاسبه و برآورد هزينه‌هاي توليد گرديد. اطلاعات موردنظردرزمينه اقلامي كه كشت آنها صرفاً در باغ گياهان دارويي ويا بصورت پايلوت و محدود در ديگر قسمتها صورت مي‌گرفت نيز با مراجعه به بهر‌ه‌برداران و يا كارشناساني كه اقدام به كشت محصول موردنظرنموده اند، تهيه شد.

نتايج:

به منظورمقايسه وتعيين جايگاه استان همدان دردرتوليدگياهان داروئي بين استانهاي ديگر، سطح زير كشت سه سال اقلام گياهان داروئي ايران درسال هاي 1376-1377-1378 انجام شد كه طي آن اقلام مختلف گياهان داروئي براي هر استان (طبقگزارش دفتر گل و گياه وزارت كشاورزي) مورد توجه قرار گرفت.4 بررسي اقلام عمده گياهان داروئي كه دركشوركشت مي شوندحاكي ازآن است كه زيره ، گشنيز ، رازيانه وسياهدانه بيشترين سطح زيركشت را دركشور دارند.5واستان همدان به غيراز زيره كه سطح زيركشت بسيارمحدودي (درحدود 15هكتار) دارد ، درتوليد سه قلم ديگر نقش اصلي را دارد. درسال 1378 معادل6/95 درصد از كل سطح زير كشت زيره، 9/65 ازسطح زير كشت گشنيز 6/97 از سياهدانه در استان همدان بوده است .

جهت انجام برآوردي از هزينه -فايده توليد اقلام اصلي گياهان داروئي همدان،‌ محاسبه هزينه هاي توليد اقلام اصلي بر اساس مراجعه به مناطق كشت و تكميل تعدادي پرسشنامه از طريق مصاحبة شفاهي صورت گرفت. بر اين اساس اقلام اصلي هزينه ها و مبالغ هزينه هاي توليد سه محصول رازيانه، سياهدانه و گشنيز در استان همدان در سال 1380 محاسبه و به شرح سه جدول ارائه مي گردد.

هزينه هاي توليد گشنيز (كاشت، داشت، برداشت و انتقال به انبار) (در هر هكتار)

	نوع هزينه	مبلغ هزينه (بريال)	توضيحات
هزينه هاي آماده سازي و كاشت	شخم و آماده سازي زمين	130000
بذر	600000	30 كيلو، هر كيلو 200 تومان
بذرپاشي	25000
جمع	215000
هزينه هاي داشت	وجين	700000	يك الي دو نوبت وجين
آبياري (نيروي كار)	100000	در چهار الي پنج نوبت
هزينه آب براي آبياري	600000	در چهار الي پنج نوبت
جمع	1400000
هزينه هاي برداشت و انتقال محصول	درو	60000
جمع كردن محصول	50000
جداكردن دانه از گياه	200000	كوبيدن، باد دادن، الك كردن
حمل محصول به انبار (تريلي)	60000
كارگر جهت حمل محصول	20000
جمع	390000
جمع كل هزينه ها	2005000 ريال

هزينه هاي توليد رازيانه (كاشت، داشت، برداشت و انتقال به انبار) (در هر هكتار)

	نوع هزينه	مبلغ هزينه (بريال)	توضيحات
هزينه هاي آماده سازي و كاشت	شخم	150000
آماده سازي زمين	150000	(كرت بندي، ديسك و ...)
علف كش	30000	2 ليتر
سم پاشي (علف كش)	60000	با پمپ دستي و تراكتور
كود	80000	كود، اوره وفسفات
كود پاشي	25000
بذر	69000	30 كيلوگرم هر كيلو 230 تومان
بذر پاشي	25000
جمع	589000
هزينه هاي داشت	سم (آفت كش)	75000	2 الي 3 ليتر، يك الي دو بار
سم پاشي	50000	2 الي 3 ساعت سمپاشي
وجين	500000	دو نوبت وجين
آبياري (نيروي كار)	240000	در 12 نوبت آبياري
هزينه آب براي آبياري	1200000	در 12 نوبت آبياري
جمع	2065000
هزينه هاي برداشت و انتقال محصول	درو (با داس)	150000
جمع كردن محصول (بر روي زمين)	60000
خرمنكوبي (دستگاه)	120000	6 ساعت هر ساعت 2 هزار تومان
كارگر جهت خرمنكوبي	80000	4 نفر كارگر
حمل محصول به انبار (تريلي)	40000
كارگر جهت حمل و نقل محصول	20000
جمع	470000
جمع كل هزينه ها	2124000 ريال

هزينه هاي توليد سياهدانه (كاشت، داشت، برداشت و انتقال به انبار) (در هر هكتار)

	نوع هزينه	مبلغ هزينه (بريال)	توضيحات
هزينه هاي آماده سازي و كاشت	شخم	110000
آماده سازي زمين	100000	(كرت بندي، ديسك و ...)
علف كش	30000
سم پاشي (علف كش)	45000
كود	80000	كود سياه و سفيد
كود پاشي	25000
بذر	140000	20 كيلوگرم، هر كيلو 700 تومان
بذر پاشي	20000
جمع	550000
هزينه هاي داشت	سم (آفت كش)	0	سم پاشي انجام نمي شود.
سم پاشي	0	سم پاشي انجام نمي شود.
وجين	800000
آبياري (نيروي كار)	200000	در 10 نوبت آبياري
هزينه آب براي آبياري	1000000	در 10 نوبت آبياري
جمع	2000000 ريال
هزينه هاي برداشت و انتقال محصول	درو (با داس)	150000
جمع كردن محصول (بر روي زمين)	40000
خرمنكوبي (دستگاه)	80000
كارگر جهت خرمنكوبي	100000
حمل محصول به انبار (تريلي)	30000
كارگر جهت حمل و نقل محصول	20000
جمع	420000 ريال
جمع كل هزينه ها	2970000 ريال

محاسبة هزينه -فايدة اين اقلام بر اساس قيمت با مشكلي مواجه مي گردد و آن تغييرات قيمت در طي سال است چرا كه معمولاً بهره برداران به واسطة‌ اينكه ذاتاً اين محصول دانه هايي با قابليت نگهداري زياد و نسبتاً‌ آسان اند، لذا محصول سريع و به هنگام برداشت فروخته نمي شود و فروش آن به تدريج صورت مي گيرد به ويژه در اين سال كه قيمت بسيار ارزان بوده و اميد به بالا رفتن قيمت محصول و احتمالاً رسيدن قيمت به قيمت سال هاي گراني موجب شده يك زمان محصول به فروش نرود و قيمت طي مقاطع مختلف و ماههاي مختلف متغير بوده و هست.به رغم مشكلات موجود، با درنظر گرفتن قيمت متوسط سه محصول مورد بررسي و هزينه هاي توليد آنها درمناطق توليد دراستان همدان ، هزينه-فايده آنها محاسبه گرديد .باتوجه به هزينه هاي توليد درهرهكتار، مقدارمحصول توليدشده و قيمت محصول، فايده ( باتوجه به سود ناويژه )محاسبه شده.سودناويژه كه باتفاضل هزينه هاي توليدوقيمت كل محصول توليدي محاسبه شده درصورت كسرومجموع هزينه ها درمخرج كسرقرارداده شده . به اين ترتيب هزينه-فايده گشنيز 095/1 ، رازيانه 049/1 وسياهدانه525/1 بوده است .

گياهان پيشنهادي جهت كشت و برآورد اقتصادي آنها:

مطابق بررسيهايي كه در مركز تحقيقات منابع طبيعي و امور دام استان همدان طي چند سال اخير به عمل آمده و با تجربياتي كه توسط كارشناسان محقق در اين زمينه كسب شده تعدادي از گياهان جهت كشت، با انجام اين مشاوره و با ذكر پاره اي نكات ضروري در باب كشت آنها بيان مي شود.

در استان همدان سه كشت عمده گياه دارويي در حال حاضر جريان دارد كه شامل رازيانه، سياهدانه و گشنيز مي باشد. در اينجا تعدادي گياه نيز جهت كشت معرفي مي گردند. ليكن اين مطلب به معني اين نيست كه كشت هاي جاري كنوني نبايد ديگر كشت شوند.

در اينجا شمه اي از هزينه ها و درآمدهاي اين گياهان، تعداد و ميزان آب براي آبياري، نحوه كشت و برداشت و عملكرد محصول به طور اجمالي آورده شده. اين گياهان در باغ گياهان داروئي بوعلي سينا شماره 2 (كه قبلاً موسوم به باغ شهرداري بوده) در كنار بسياري ديگر از انواع گياهان داروئي كشت شده اند.

مهمترين گياهان پيشنهادي به شرح ذيل مي باشد:

سنبل الطيب بادر نجبويه

مريم گلي گل راعي

اسطوخودوس هميشه بهار

نعناع

در اينجا مختصري از هزينه ـ فايده و مطالب ضروري در خصوص اين گياهان آورده مي شود:

مجموع هزينه هاي كاشت، داشت و برداشت و هزينه زمين جهت كشت سنبل الطيب (يك هكتار)

اقلام هزينه	مبالغ هزينه (به ريال)	توضيحات
آماده سازي زمين و كشت نشاء	700000
نشاء سنبل الطيب	12000000	60 هزار نشاء هر عدد 20 تومان
كود دامي پوسيده	500000
كود شيميايي	25000
كارگر (جهت وجين، آبياري، برداشت و ...)	10000000
ساير هزينه ها (مشاوره، گياهپزشك، ...)	500000
اجاره زمين و آب	14000000	براي هر سال 700 هزار تومان
جمع هزينه ها	37725000

كشت به صورت دو ساله و برداشت محصول در سال دوم صورت مي گيرد. كشت 15 فروردين سال اول و برداشت در شهريور سال دوم مي باشد. قسمت مورد استفاده ريشه گياه است. محصول هر هفته يكبار آبياري مي شود كه طي دو سال حدود 50 نوبت آبياري مي شود.

هر سال 5 بار وجين انجام مي گيرد. عملكرد 7 تا 10 تن محصول تر در هكتار است. نسبت وزن تر به خشك 5 به 1 است.

توضيح اين كه نوع سنبل الطيبي كه كشت مي شود از نظر واريته محصول نوعي است كه ماده مؤثره آن بالا مي باشد. سنبل الطيب موجود در بازار ايران اكنون عمدتاً وارداتي و نامرغوب مي باشد. كه به علت طولاني بودن مسير تا بازار مصرف و عدم ورود به شيوة صحيح در بسياري مواقع سنبل الطيبي كه در بازار به فروش مي رسد سال ها از زمان توليدش مي گذرد اما با توليد اين سنبل الطيب در داخل كشور و داخل استان نوع مناسب و تازه آن در دسترس مصرف كنندگان و احتمالاً كارخانجات داروسازي خواهد رسيد.

با توجه به اينكه قيمت عمده فروشي سنبل الطيب 5 تا 7 هزار تومان و توليد آن در هر هكتار بين 5/1 تا 2 تن (محصول خشك) مي باشد. نتايج ذيل حاصل مي گردد:‌

ريال 75000000 = (50000 ريال قيمت پايين محصول) * (1500 كيلو توليد)

در اينجا با توجه به اينكه رقم پائين توليد (5/1 تن) و رقم پائين قيمت (5 هزار تومان در هر كيلو) ملاك قرار گرفته، 5/7 ميليون تومان قيمت محصول قابل فروش محاسبه مي گردد. حال آنكه اگر توليد خوب يعني 2 تن باشد، اين رقم با فرض همين قيمت 10 ميليون تومان خواهد بود و در صورتيكه اين توليد خوب با قيمت بالاي محصول توأم گردد قيمت محصول قابل فروش 14 ميليون تومان است. در اينجا محاسبه هزينه ـ فايده تنها از جهت رعايت احتياط كامل با ارقام عملكرد پائين تر و قيمت پائين تر محاسبه مي گردد:‌

(37725000 ريال مجموع هزينه هاي توليد) - (75000000 ريال قيمت كل محصول قابل فروش)

(سود حاصله: 37275000 ريال) =

به اين ترتيب با وجود رعايت احتياط در قيمت فروش براي محصول و در مورد محصول قابل انتظار براي توليد بيش از 7/3 ميليون تومان در هكتار, طي دو سال سود دهي محاسبه مي شود.

مجموع هزينه هاي كاشت، داشت و برداشت و هزينه زمين جهت كشت مريم گلي (يك هكتار)

اقلام هزينه	مبالغ هزينه (به ريال)	توضيحات
بذر	900000	6 كيلو بذر
كود دامي پوسيده	200000
كود شيميايي	25000	كود فسفر و ازت
آماده سازي زمين	600000
كارگر (جهت وجين، آبياري، برداشت و ...)	5000000
اجاره زمين و آب	7000000	اجاره زمين يكساله
جمع هزينه ها	13185000	مجموع هزينه ها براي سال اول

كشت اين گياه به صورت چند ساله صورت مي گيرد. قسمت مورد استفاده سرشاخه گياه است. كاشت مستقيم در زمين اصلي 15 شهريور انجام مي شود. در سال اول كشت 1 تا 2 بار برداشت و سال دوم تا نهم 3 بار در سال برداشت مي شود.

تعداد آبياري 15 نوبت در سال و تعداد وجين سه بار است.

محصول مريم گلي در سال اول 1 تا 5/1 تن سرشاخه خشك و از سال دوم به بعد 2 تا 3 تن است. قيمت هر كيلو سرشاخه خشك 6000 تا 8000 ريال است.

با توجه به اين كه اين محصول در سال اول بازدهي چنداني ندارد و گياه چند ساله است بازگشت سرمايه گذاري اوليه در مواردي كه براي آماده سازي زمين و كشت انجام مي شود بيشتر مربوط به سال اول است و هزينه هاي سالهاي بعد كمتر است. عمده هزينه آن در سالهاي بعد براي نگهداري و آبياري محصول مي باشد.

با احتساب قيمت 7000 ريال و 5/2 تن توليد در سال دوم محصول آن چنين محاسبه مي‌گردد:

(ريال 17500000) = (7000 ريال متوسط قيمت محصول) * (25000 كيلو توليد سال دوم به بعد)

اين رقم حاصله كه 75/1 ميليون تومان براي سالهاي دوم و بعد از آن مي باشد مي بايد هزينه سرمايه گذاري را طي چند سال (معمولا 5 تا 6 سال) بازگشت دهد. با توجه به بازده كمتر محصول در سال اول و چند ساله بودن آن لازم است ابتدا توجيه كامل براي بهره برداران صورت گيرد و با توجه به زمينه مناسب بازار نسبت به گسترش محصول مذكور اقدام شود.

مجموع هزينه هاي كاشت، داشت و برداشت و هزينه زمين جهت كشت اسطوخودوس (يك هكتار)

اقلام هزينه	مبالغ هزينه (به ريال)	توضيحات
آماده سازي زمين	500000
نشاء اسطوخودوس	4000000	20 هزار نشاء هر نشاء 20 تومان
كود دامي پوسيده	400000	20 تن كود دامي
كود شيميايي	50000	كود فسفر و ازت
كارگر (جهت وجين، آبياري، برداشت و ...)	7500000
ساير هزينه ها (مشاوره، گياهپزشكي و...)	500000
اجاره زمين و آب	7000000	اجاره زمين و آب براي هر سال
جمع هزينه ها	19950000	مجموع هزينه ها براي سال اول

كشت اين گياه به صورت چند ساله است و بعد از كشت به مدت 15 تا 20 سال قابل بهره برداري است. قسمت مورد استفاده آن گل و سرشاخه ها مي باشد. زمان كاشت 15 فروردين است و گلدهي آن از سال دوم شروع مي شود.

تعداد آبياري 10 تا 12 بار و 3 بار وجين مي شود. در سال دوم توليد خشك آن 50 كيلوگرم گل خشك و در سال سوم 150 كيلوگرم و از سال چهارم 250 كيلوگرم محصول خشك آن مي باشد.

با توجه به اين كه اين محصول در سال اول بازدهي ندارد و بازدهي آن در سال دوم نيز مختصر (50 كيلو) است و حتي در سال سوم به ميزان توليد اپتيمم نرسيده و از سال چهارم توليد اپتيمم دارد، لذا سرمايه گذاري آن چند ساله است و اي بسا از عهده بساري از بهره برداران خرده پا كه بازگشت سرمايه خود را سريع تر مي خواهند خارج است، ضمن اين كه به ويژه در سال اول حداكثر هزينه ها صرف مي‌گردد، اما هزينه ها در سالهاي بعد كمتر است، به عنوان مثال هزينه هاي آماده سازي و كشت تنها در سال اول انجام مي گيرد و در طي چندين سال كه گياه مورد بهره برداري قرار ميگيرد مستهلك مي گردد. استفاده هاي آن متعدد است و به ويژه در اسانس سازي، جهت صنايع بهداشتي و آرايشي، عطرسازي و صابون سازي از آن استفاده مي شود. و نيز مصارف داروئي چندي از جمله در درمان افسردگي دارد.

با رسيدن گياه در مرحله بازدهي مناسب (در سال چهارم) سالانه 250 كيلوگرم محصول به دست مي آيد كه با توجه به قيمت آن كه 50 تا 70 هزار ريال براي هر كيلوگرم مي باشد، با در نظر گرفتن قيمت پائين، سالانه در هر هكتار 25/1 ميليون تا 75/1 ميليون تومان برداشت محصول خواهد داشت كه در حدود 35 الي 40 درصد آنرا هزينه هاي جاري سالانه شامل برداشت محصول، آبياري ... تشكيل مي دهد كه همه ساله وجود دارد ولي بقيه هزينه ها كه شامل كشت وخريد نشاء، آماده سازي و غيره مي شود تنها در سال اول هزينه برده و اين هزينه ها تقسيم بر تعداد سالهاي بهره برداري (15 تا 20 سال) مي گردد.

كشت اين محصول از نظر شيوه سرمايه گذاري و زمان لازم براي برگشت سرمايه شباهتي به عمليات زراعي در باغداري و باغباني دارد. لذا انتظار مي رود استقبال از كشت اين گياه در بين جوامع و افرادي كه سابقه باغداري و فرهنگ آنرا دارند مقدورتر باشد. چرا كه در حدود 2 ميليون تومان سرمايه گذاري سال اول آن هيچگونه بازدهي در سال اول ندارد، در سال دوم احتمالا بازدهي در حدي است كه تقريباً هزينه همان سال (سال دوم) را تا حدودي جبران نمايد. از سال سوم به بعد سرمايه اوليه شروع به بازگشت مي كند و باز در سال سوم احتمالا در حدي است كه هزينه ها و مقداري سود دهي داشته باشد. از سال چهارم بازگشت سرمايه اوليه به طور جدي شروع مي شود.

مجموع هزينه هاي كاشت، داشت و برداشت و هزينه زمين جهت كشت هميشه بهار (يك هكتار)

اقلام هزينه	مبالغ هزينه (به ريال)	توضيحات
بذر	1500000	10 كيلو بذر
آماده سازي زمين	500000
كود دامي پوسيده	200000
كود شيميايي	50000	كود فسفر و ازت
كارگر (جهت وجين، آبياري، برداشت و ...)	12500000
ساير هزينه ها (مشاوره، گياهپزشك ..)	500000
اجاره زمين و آب	7000000
جمع هزينه ها	22250000

كشت اين گياه به صورت يكساله صورت مي گيرد. كشت در 15 فروردين صورت مي گيرد و گلدهي دو ماه بعد از كشت آغاز مي شود و تا اواخر مهرماه گلدهي ادامه دارد، برداشت از گل اين گياه به طور مدام، هر روزه يا يك روز در ميان صورت مي گيرد.

تعداد آبياري 15 تا 20 بار انجام مي شود (بسته به بارندگي بهاره) و 2 بار وجين انجام مي گيرد عملكرد گل تازه 7 تا 8 تن كه خشك آن 5/1 تن است. نسبت وزن تر به خشك 5 به 1 است.

گل هميشه بهار از جمله محصولاتي است كه علاوه بر استفاده سنتي كه از آن مي شود، هم اكنون در كارخانجات داروسازي كشور مصرف داروسازي دارد، در صورتي كه توليد آن افزايش چشمگيري پيدا كند و ظرفيت كارخانجات به حد اشباع رسد و نيز جهت سقوط قيمت محصول بررسي زمينه هاي صادرات به منظور تنوع و افزايش بازار اين محصول ضروري است.

مبلغ بسيار زيادي از هزينه در گل هميشه بهار مربوط به جمع آوري و برداشت گل آن مي باشد كه در طي فصل گلدهي طولاني اين گياه همواره تداوم دارد. باتوجه به بررسي ها و مطالعاتي كه انجام شد امكان برداشت با دستگاه نيز با تمهيداتي مقدور مي گردد، ليكن به نظر نمي رسد برداشت با محل مزرعه و وسعت آن جهت به حداقل رساندن مسافت رفت و آمد براي برداشت كنندگان و استفاده حداكثر از نيروي كار خانوادگي لازم به نظر مي رسد.

با توجه به قيمت گل هميشه بهار كه 15000 ريال تا 25000 ريال بوده و عملكرد 5/1 تن گل خشك نتايج ذيل حاصل مي شود:

22500000 ريال = (15000 ريال حداقل قيمت) * (1500 كيلوگرم توليد)

و با فرض قيمت 25000 ريال رقم زير حاصل مي‌گردد.

37500000 ريال = (25000 ريال قيمت بالاي محصول) * (1500 كيلوگرم توليد)

در اينجا با احتساب قيمت پايين (1500 تومان براي هر كيلو) مجموع محصول براي فروش 25/2 ميليون تومان محاسبه مي گردد. در صورت عدم رعايت اصول و جمع آوري به موقع و مداوم محصول نوسان توليد چندان قابل انتظار نيست اما نوسان قيمت بسيار محتمل است و مي بينيم كه چه تفاوت چشمگيري را در سود حاصل از اين فعاليت زراعي مي تواند ايجاد كند:

(22250000 ريال مجموع هزينه هاي توليد) - (22500000 ريال قيمت كل محصول قابل فروش)

(سود حاصله با فرض قيمت پائين فروش) 250000 ريال =

به اين ترتيب در صورت فروش محصول با قيمت پايين، تنها 25 هزار تومان سود حاصله محاسبه مي شود. در حاليكه اگر محصول با قيمت 2500 تومان به فروش رسد 52/1 ميليون تومان سود حاصله خواهد بود.

با توجه به محدوديت بازار مصرف داخلي در شرايط كنوني و در صورت عدم ايجاد بازارهاي جديد (به ويژه با صادرات خارج از كشور) قيمت پايين براي فروش محصول محتمل تر به نظر مي رسد ولي بايد توجه داشت كه قسمت عمده اي از هزينه توليد اين محصول هزينه نيروي انساني براي جمع آوري گل است كه درصورت بهره برداري از نيروي كار خانوادگي و نيرو كار زنان و كودكان مي تواند قسمتي از هزينه هايي را كه جهت توليد ميشود به خود بهره بردار بازگرداند (25/1 ميليون تومان از كل هزينه توليد مربوط به نيروي انساني كارگري است).

با توجه به اين مطلب و با توجه به اين كه امكان جمع آوري ماشيني در شرايط كنوني مهيا نيست. كشت اين محصول به صورت واحدهاي بهره برداري كوچك تر (كمتر از يكي دو جريب) به جهت بهره گيري از نيروي كار خانوادگي، مي تواند مقرون به صرفه باشد. همچنين خشك كردن گل مي بايد در سايه صورت گيرد و در مواردي كه بهره برداري بزرگتر از يكي دو جريب باشد استفاده از دستگاه خشك كن براي حفظ كيفيت گل و جلوگيري از خراب شدن آن ضروري است. (در محاسبه هزينه هاي توليد محصول هزينه خشك كردن به صورت نيروي كار محاسبه گرديد، در صورت بهره گيري از دستگاه خشك كن در سطح كاشت بالا با استفاده از دستگاه خشك كن مشترك براي چند بهره بردار هزينه ها مي تواند كاهش يابد).

مجموع هزينه هاي كاشت، داشت و برداشت و هزينه زمين جهت كشت نعناع (يك هكتار)

اقلام هزينه	مبالغ هزينه (به ريال)	توضيحات
نشاء	7200000	600 كيلوگرم ريشه
كود دامي پوسيده	300000
كود شيميايي	50000	كود سياه و سفيد
آماده سازي زمين	600000
كارگر (جهت وجين، آبياري، برداشت و ...)	5000000
اجاره زمين و آب	7000000	اجاره زمين يكساله
جمع هزينه ها	20150000

كشت اين گياه به صورت چند ساله صورت مي گيرد. قسمت مورد استفاده آن سرشاخه هاي برگدار گياه است. كاشت آن 15 فروردين الي 15 شهريور مي تواند صورت گيرد.

سال اول كشت 1 تا 2 بار امكان برداشت دارد ودر سال بعد 2 تا 3 بار برداشت و 2 بار وجين مي شود.

محصول برگ خشك آن در سال اول 6 تن و در سالهاي بعد 8 تا 10 تن است. با احتساب قيمت هر كيلو سرشاخه خشك آن 6000 ريال و 9 تن رقم زير براي سال دوم به عنوان قيمت محصول براي فروش محاسبه مي شود.

ريال 54000000 = (6000 ريال قيمت محصول) * (9000 كيلوگرم محصول)

نكته ضروري در مورد گياه نعناع اين است كه با نعناع معمولي متداول در بازار كه به عنوان سبزيجات كشت و استفاده مي شود تفاوت دارد و گونه خاصي مي باشد كه ارزشهاي صادراتي خوبي نيز دارد، داراي اسانس بالا و مواد مؤثره بالاتري است. اين نعناع در ساخت داروهائي در ايران در حال حاضر نيز استفاده مي شود. همچنين در ساخت خميردندانها، آدامس، شكلات، و بسياري طعم دهنده هاي خوراكي و داروئي به كار مي رود استفاده داروئي آن به عنوان ضد نفخ نيز از قديم در ايران و ديگر كشورها شناخته شده است، هم گياه خشك و هم اسانس آن ارزشي صادراتي بالائي دارد. با توجه به توليد بالا و عملكرد بالاي اين گياه بازاريابي خارجي آن در اولويت اوليه قرار دارد، در بازار داخل نيز هم اكنون بسياري از فرآورده هايي كه نياز به اسانس مذكور دارند، اين اسانس را از منابع وارداتي تأمين مي كنند. به هر تقدير افزايش سطح كشت آن در سطوح وسيع نياز به احتياط دارد.

در مورد نعناع نيز (همانند گل هميشه بهار) جز در صورتيكه كشت بسيار محدود و كمتر از يكي دو جريب باشد، استفاده از دستگاه خشك كن ضرورت تام دارد و حتي در وسعت هاي كم نيز استفاده از دستگاه خشك كن جهت حفظ حداكثر كيفيت و اسانس توصيه مي گردد.

مجموع هزينهاي كاشت، داشت و برداشت و هزينه زمين جهت كشت بادر نجبويه (يك هكتار)

اقلام هزينه	مبالغ هزينه (به ريال)	توضيحات
نشاء	7500000
كود دامي پوسيده	300000	كود سياه و كود سفيد
كود شيميايي	50000
آماده سازي زمين	600000
كارگر (جهت وجين، آبياري، برداشت و ...)	6250000
اجاره زمين و آب	7000000
جمع هزينه ها	21700000	مجموع هزينه ها براي سال اول

كشت اين گياه به صورت چند ساله صورت مي گيرد، قسمت مورد استفاده آن سرشاخه برگدار آن است. كاشت آن در 15 فروردين صورت مي گيرد. در سال اول 1 الي 2 بار امكان برداشت محصول دارد و در سال هاي دوم تا پنجم 3 بار در سال برداشت مي شود تعداد آبياري آن 15 الي 20 بار در سال است.

تعداد وجين 2 الي 3 بار در سال است. اين گياه تا 5 سال در زمين مي ماند. عملكرد آن در سال اول 1 تا 2 تن سرشاخه هاي خشك و در سالهاي بعد 2 تا 4 تن است.

با توجه به اين كه اين محصول چند ساله مي باشد و به ويژه در سال اول بازدهي آن كمتر است، بازگشت سرمايه اوليه در طي چند سال صورت مي گيرد (سرمايه هايي همچون نشاء آماده سازي، كشت و ...) با احتساب قيمت هر كيلو سرشاخه خشك كه 8000 تا 10000 ريال مي باشد. قيمت محصول توليد شده در سال دوم اين چنين محاسبه مي شود (با فرض توليد سه تن در هكتار و 9000 ريال قيمت)

ريال 2700000 = (9000 ريال قيمت محصول) * (3000 كيلوگرم توليد)

هزينه هاي اوليه كه در سال اول فقط انجام شده طي 5 سال مي بايد برگشت نمايد. براي اين گياه نيز در سطح توليد بالاتر (بيش از يكي دو جريب) استفاده از دستگاه خشك كن ضروري مي باشد.

مجموع هزينه هاي كاشت، داشت و برداشت و هزينه زمين جهت كشت گل راعي (يك هكتار)

اقلام هزينه	مبالغ هزينه (به ريال)	توضيحات
آماده سازي زمين	600000
نشاء	5000000	50 هزار نشاء هرنشاء 100 ريال
كود دامي پوسيده	300000
كود شيميايي	50000	كود سفيد و سياه
كارگر (جهت وجين، آبياري، برداشت و ...)	6250000
اجاره زمين و آب	7000000
جمع هزينه ها	19200000	مجموع هزينه ها براي سال اول

كشت اين گياه به صورت چند ساله است. كشت در 15 فروردين صورت مي گيرد برداشت آن حدوداً 50 روز بعد از كشت آغاز مي شود. قسمت مورد استفاده سرشاخه هاي گلدار گياه مي باشد. برداشت سال اول آن كمتر است و از سال دوم بيشتر مي شود. برداشت سال اول يكبار 5/1 تن گل خشك و سال دوم و بعد از آن دوبار كه 2 تا 3 تن محصول مي دهد. تعداد آبياري 15 نوبت و 2 بار وجين مي شود.

با احتساب قيمت 10000 ريال گل خشك آن و متوسط 5/2 تن توليد در سال دوم رقم زير براي سال دوم محاسبه مي شود:

ريال 25000000 = (10000 ريال قيمت محصول) * (2500 كيلوگرم توليد سال اول)

و در سال اول كه 5/1 تن توليد آن برآورد مي‌گردد:

ريال 15000000 = (10000 ريال قيمت محصول) * (1500 كيلوگرم توليد سال اول)

يك مورد در استان همدان كشت و برداشت اين گياه در روستاي باباعلي از توابع شهرستان بهار انجام شده وتوليد و عملكرد آن عملا بيش از اين (به نسبت وسعت) بوده است.

در توليد اين گياه با توجه به شيوه جمع آوري به صورت دستي و زمان طولاني برداشت گل آن نيروي انساني براي جمع آوري گل امر مهمي است. در صورتي كه امكان بهره گيري از نيروي كار خانوادگي فراهم باشد كشت اين محصول مي تواند مقرون به صرفه باشد.

با توجه به عدم امكان جمع آوري گل باماشين آلات، كشت آن در مقياس كوچكتر، كه امكان برداشت دستي به ويژه با استفاده از نيروي كار خانوادگي مهيا باشد توصيه مي گردد، ضمناً نزديك بودن مزرعه به محل سكونت لازم است. (جهت تسهيل در رفت و آمد برداشت كنندگان، كه به ويژه مي توانند زنان، دختران، و كودكان باشند).

استفاده از دستگاه خشك كن در وسعت هاي حتي در حد يك جريب و بيشتر ضروري است، در صورت كشت محدودتر علاوه بر امكان جمع آوري با نيروي كار خانوادگي مي توان بدون استفاده از دستگاه خشك كن مبادرت به خشك كردن دستي و در خانه نمود.

مصرف آن عمدتاً مصرف داروئي است و در سردردهاي عصبي و به عنوان ضد افسردگي در ساخت داروها يا تركيبهاي داروئي به كار مي رود.

بحث و نتيجه گيري :

كشت اقلام مختلفي كه موردبررسي قرارگرفت داراي بازدهي مثبت اقتصادي مي باشد.محاسبه هزينه-فايده گياهان چندساله به دليل جديد بودن كشت آنهادراستان همدان وكشت محدودآنهادرعرصه هاي خاص ، هنوزمشكل است.گياهان يكساله يادوساله اي كه بررسي هزينه-فايده آنهاصورت گرفت مي توانددربسياري ازمناطق درتناوب زراعي ودرالگوي كشت محصولات استان قرارگيرد.آنچه بيش ازهرچيز درطول بررسي جلب توجه كرد، موضوع نوسان قيمت ها ، به ويژه درخصوص برخي محصولات ( ازجمله سياهدانه ) بود .نوسان قيمتهاوعدم بازارمشخصوقابل اتكاء براي برخي اقلام، گسترش كشت اين گياهان راباچالش روبرو مي سازد.ترويج كشت سه قلمي كه دراستان همدان به شكل وسيع ديده مي شود شامل گشنيز، رازيانه وسياهدانه،بدون دخالت دولت ودست اندركاران صورت گرفته وخودجوش بوده لذاميتوان انتظارداشتكه درصورت اقتصادي بودن كشت اقلام ديگر، بدون دخالت هاي دولتي، بهره برداران به توليداقلام موردنظراقدام كنند.ترويج كشت اقلام موردنظراقدام كنند.ترويج كشت اقلام مختلف مي بايدباتوجه به واقعيت هاي بازاروقيمتهاي داخلي وخارجي محصول صورت گيرد .

1 – مطالب ارائه شده در اين مقاله قسمتي از يافته هاي طرح تحقيقاتي « ارزيابي اقتصادي توليد و فرآوري گياهان داروئي استان همدان باهدف بازاريابي صادرات » مي باشد. اين طرح تحقيقاتي توسط نگارنده همين مقاله درمركز تحقيقات منابع طبيعي واموردام همدان درسال 1380انجام شده است.

2 – وجداني،حميدرضا،(1380) «بررسي توليدوصادرات گياهان داروئي ايران» ارائه شده درهمايش ملي گياهان داروئي ايران كرج،مؤسسه تحقيقات جنگلهاومراتع كشور.

3 – وجداني، حميدرضا،(1381)«گياهان داروئي وكاربردآنهادردامپزشكي ودامپروري» مجله دامدار، سال يازدهم،شماره 145 ص12-10

4 –اطلاعات مربوط به سطح زيركشت اقلام گياهان داروئي كشوربراي سه سال موردبررسي از گزارش « بررسي وضعيت توليدگياهان داروئي»كه توسط دفترامورگل وگياهان زينتي درسال 1379تهيه شده ، اخذگرديده است.

5 -وجداني،حميدرضا،(1380) «بررسي توليدوصادرات گياهان داروئي ايران»

بررسي اقتصادي توليد چند قلم عمده گياه دارويي دراستان همدان(هزينه‌ها و درآمدها)

حميدرضا وجداني ، موسی سلگی

(كارشناس ارشد تحقيقات اقتصادي- اجتماعي مركز تحقيقات كشاورزي و منابع طبيعي استان همدان)

گياهان پيشنهادي جهت كشت و برآورد اقتصادي آنها:

مطالب مشابه :

كاربرد آمار در جغرافياي انساني 8 (بررسي روایی و پایایی و محاسبه آلفاي كرونباخ )

نتايج پرسشنامه در مورد توسعه پايدار شهر تهران

نمونه پرسشنامه های استاندارد کارشناسی ارشد

کاربرد آمار در جغرافیای انسانی 2

بررسي اقتصادي توليد چند قلم عمده گياه دارويي دراستان همدان(هزينه‌ها و درآمدها)

کاربرد آمار در جغرافیای انسانی 7

شناسائی و نقش عوامل تخریب مراتع آذربایجان غربی