قالی بافی

۴.ابزارهاي قالي بافي

چاقوي بافت

ت - چاقوهای خانگي
برخی از بافندگان در سالهای اخير ترجيح مي دهند كه از چاقوهاي معمولی خانگی برای گره زدن استفاده نمايند. تعداد اين قبيل بافندگان زياد نيست و فقط در برخي مناطق اين عمل صورت مي گيرد. هر چند كه نتيجه كار هيچ تفاوتی نخواهد داشت

 

دفّه (دفتين ، كركيت ، كلوزار، دستوك )

در ميان دفتين های قديمی نمونه هايی نيز ديده شده كه تمام آن از جنس چوب بوده است . البته دفتين های چوبی عموماً برای بافت ساير دستبافتها نظر گليم كاربرد داشته است كه البته ساخت آنهاتقريباً به فراموشی سپرده شده است . در ميان دفتين های متداول در قاليبافی امروز ايران ، گروهی كه درتبريز استفاده مي شوند و به دفتين تبريزی شهرت دارند از نظر حجم و وزن سبك ترين و كوچكترين دفتين های ايران هستند و دفتين های مورد استفاده در اصفهان حجيم ترين و سنگين ترين دفتين های مورداستفاده در ايران مي باشند

قيچي

  هر چند كه در برخی مناطق بافندگان از قيچی هايی استفاده مي نمايند كه ويژگی فوق الذكر را نداردو حتی برخی از بافندگان ترجيح مي دهند از قيچي های معمولی خانگی استفاده نمايند. در ميان انواع قيچي های متداول در ايران گروهی به نام قيچی اصفهانی شهرت يافته اند. اين نمونه از نظر ساخت تيغه ،اندكی متفاوت است .

به اين ترتيب كه هم تيغة بالا و هم تيغة پايين دارای لبة مضاعف مي باشند. اين لبه بصورت قائم بر تيغة اصلی عمود گرديده و وظيفة آن كنترل ارتفاع پرز فرش هنگام قيچی نمودن است . به عبارت ديگر در اين حالت سطح فرش بصورت يكدست تر و منظم قيچی مي شود. بديهی است چنانچه فرش درشت بافت تر باشد ارتفاع لبة مورد نظر بيشتر مي گردد تا ارتفاع پرز بلند گردد و بالعكس . لازم به ذكر است كه در طی 50 سال گذشته برخی از بافندگان مناطق همچون استان كرمان و شمال خراسان ازقيچی نمودن فرش در هنگام بافت خودداری مي نمايند. فرشهای اين مناطق پس از اتمام بافت آن ، دركارخانجات ويژه ای كه كار آنها قيچی نمودن فرش است توسط قيچي های بزرگ برقی پرداخت شده وگره های فرش كوتاه و يكدست مي گردند. البته از نظر دقت و ظرافت ، تمامی بافندگانی هم كه فرش خودرا هنگام بافت قيچی مي نمايند، پس از اتمام فرش ، آن را به كارخانة های مذكور مي سپارند تا يكبار نيزتوسط قيچي های برقی صاف و پرداخت نهايی گردند زيرا اين نوع از قيچي ها از توانايی بالايی براي پرداخت صاف و يكدست فرش برخوردار هستند
 

سيخ پودكشي

همان گونه كه از نام آن پيداست ، اين وسيله برای كشيدن پودهای فرش اعم از پود رو، و پود زير مورد استفاده قرار مي گيرد. جنس آن از آلياژهای نرم و انعطاف پذير انتخاب مي شودتا به راحتی از لابه لای تارهای فرش عبور كند. طول آن حدود 50 الی 70 سانتيمتر است . نوك اين وسيله بصورت قلاب است تا نخ پود را به دور آن چرخانده و سپس از لابه لای تارهای فرش عبور دهند.همچنين برخی از آنها دارای سوراخی در انتها مي باشند كه مي توان پود را از داخل آن نيز عبور داده و ازلا به لای تارهای فرش بكشند. البته سيخ پودكشی در همة مناطق مورد استفاده قرار نمي گيرد و برخی ازبافندگان با دست نخ پود را از ميان تارهای فرش عبور مي دهند
 

سُك (سِنگ سِنج )

وسيله ای است كاملاً قديمی كه در بخش تاريخ فرش به آن اشاره شد.از اين وسيله برای كوبيدن پود و همچنين در برخی مناطق برای كشيدن پود (مشابه سيخ پودكشي )استفاده مينمايند
 

سوزنی (پهنازن ، چوب پهنا)

وسيله ای است مشابه چنگك . از اين وسيله برای جلوگيري از كج شدن فرش در هنگام بافت استفاده مي شود. به اين صورت كه دو عدد "سوزني " را در دو طرف يك چوب قرار مي دهند. چوب مذكور با احتساب "سوزني " هايی كه در طرفين آن قرار گرفته اند، دقيقاً به اندازة عرض يا پهنای فرش مي باشند و به همين دليل به آن "پهنازن " نيز گفته مي شود. نحوة استفاده ازاين وسيله به اين شرح است كه همزمان با بافته شدن فرش و بالا آمدن رجهای آن ، "سوزني " را از پشت فرش و با فاصلة تقريبی 20 الی 30 سانتيمتر به آن نصب مي كنند. به اين ترتيب كه نوكهای تيز سوزنی ازپشت فرش به داخل شيرازه ها فرو رفته و در جای خود محكم مي شوند. البته در اين حالت هيچ گونه آسيبی به شيرازه های فرش وارد نمي شود. جهت اطمينان از استقرار محكم آن در پشت فرش ، با استفاده از سوزنهای بزرگ و نخ ، بصورت بخيه قسمت چوبی اين وسيله را به فرش مي دوزند. به اين ترتيب "سوزني " فرش را كاملاً احاطه كرده و از بيرون آمدن يا فرورفتگی كه متاثر از پودكشی است كناره هاي فرش كاملاً جلوگيری مي نمايند.
احتمال دارد در برخی از مناطق قاليبافی ايران از ابزارهای ديگری نيز استفاده شود كه كاربردمحدودتری دارند. بعنوان مثال بافندگان بختيار، بلوچ ، قشقايی و افشارهای كرمان كه دارای دارهاي قاليبافی زمينی (افقی هستند) براساس يك عادت و شايد سنت قديمی از شاخ بز برای بالا و پايی آوردن چوبی كه در لا به لای تارهای فرش مستقر است ، استفاده مي نمايند اما بافندگان ساير مناطق بدون هيچ وسيله ای و فقط با دست ، چوب مذكور را جا به جا مي كنند.
 

شانه

وسيله اي است جهت پيش كشي يا جلوكشي گره ها. به عبارت ديگر پس از بافتن هر رج از فرش، و قبل از كوبيدن دفتين، با كشيدن شانه كه داراي دندانه هاي تيز است ، گره ها را به سمت جلو مي كشند تا پشت فرش صاف و يكدست گردد
 

برپاكن (ديلم)

وسيله اي است كه از جهت ظاهر شبيه به پاكن مي باشد. با اين تفاوت كه لبه هاي آن تيز نيست و كمي هم بلندتر از پاكن است. برپاكن همچون شانه جهت پيش كشي و حتي كوبيدن گره ها به كار مي رود. به اين ترتيب كه لبه آن را بر روي رجهاي بافته شده مي كوبند منتهي اين عمل با حالتي انجام مي شود كه ضمن كوبيده شدن گره ها، آنها را به سمت جلو كشيده و پشت فرش صافتر و يكدست مي گردد

۵.مراحل مقدماتی بافت قالی

پس از پایان چله کشی مراحل مقدماتی بافت قالی آغاز می شود. نخستین مرحله در بافت قالی را صوف می گویند و آن عبارت است از رشته نخی دولا همانند نخهای چله که با بافتی ساده از میان چله ها یک در میان از زیر و رو می گذرد. انجام این کار برای جلوگیری از فروپاشی و حفظ استحکام رجهای اولیه و نظم تارهای قالی و ثابت شدن فاصله میان آنها و آماده ساختن دم کار است. بین این قسمت و اصل قالی، گاهی دو سه رج با چله و نخ رنگی به نام ملیله بافته می شود.
● ملیله کشی (دندان موشی)
به منظور حفظ و نگهداری گره ها در پایین قالی قبل از گلیم بافی و در بالای قالی بعد از گلیم، با نخهای رنگی انجام می شود. بدین ترتیب که دو رشته نخ رنگی از میان تارهای چله که شش تار، شش تار و یا سه تار، جدا کرده اند گذرانیده می شود به طوری که نخهای رنگی به تناوب در زیر رو روی نخهای چله قرار می گیرند. انتخاب تعداد تارهایی که در زیر و روی نخ رنگی قرار می گیرد اختیاری و به دلخواه بافنده است.
گلیم بافی، کرباس بافی، ملیله بافی و شله بافی
همة اینها منظور واحدی را افاده می کنند و آن عبارت است از بافت ساده ای به اندازة سه تا چهار سانتیمتر که با نخ پنبه ای سفید از جنس نخ تار می بافند. این عمل که به نام مهر یا قفل قالی نامیده می شود از ریزش گره ها جلوگیری می کند.
با توجه به اهمیت گلیم بافی اینکار به وسیلة استادکار انجام می شود. بی دقتی و بی توجهی در این کار موجب عارض شدن عیبهایی چون گوشه دار شدن و کجی فرش (سره داشتن) و بالاخره شانه انداختن خواهد شد. به همین جهت دم کار گلیم بافی باید صاف و یکنواخت باشد و به اصطلاح بالا و یا پائین نباشد.
● پودکشی بخش گلیم باف (پود دادن)
برای انجام گلیم بافی از پود ضخیم استفاده می شود اینکار در ترک بافی با استفاده از سیخ پودکشی انجام می شود، بدین شکل که در فاصله دم کار تا محلی که تارها بصورت زیگزاگ درهم فرو رفته اند، سیخ پودکشی را از سمت قلابدار، به آرامی و از کنار فرش به داخل چله ها (بین چله های زیر و چله های رو) در سرتاسر عرض چله داخل نموده و سرپود را به قلاب آن آویخته و مجدداً (در جهت عکس) سیخ را بیرون می کشیم. سپس با شانه یا کرکیت که در دست داریم پود را بدون چین خوردگی به طرف پایین محکم می کویند. در مراحل اولیه کار حتماً باید نحوه کوبیدن طوری باشد که دم کار صاف بوده و کوتاه و بلند نباشد.
پس از کوبیدن اولین پود نخها زیر رو رو را با فشار کف دست روی چله ها عوض نموده و مجدداً شروع به پودکشی به روش فوق الذکر می نماییم.
در بافت گلیم نخهای پود و چله با هم حالت بعلاوه یا زیگزاگ را دارند یعنی یکی از زیر و یکی از رو بوده و اگر خوب تنظیم و کوبیده شوند حالت پارچه را پیدا می کنند. در بافت بصورت فارسی بجای استفاده از سیخ پودکشی از انگشتان دست برای عبور پود استفاده می شود.
گلیم بافی در فرش از ۳ تا ۶ سانتیمتر با توجه به اندازه فرش بعد از تنظیم تارها باید انجام شود. معمولاً مقدار گلیم بافی برای پشتی ۶ رج، برای قالیچه ۱۲ رج، برای پرده بافی ۳×۲ متر ۲۵ رج و برای ۴×۳ متر ۳۰ رج خواهد بود). با بالابردن هاف و جابجایی دوباره تارهای چله نخستین مرحله بافت و زدن گره آغاز می شود و قالیباف با پیروی از نقشه مورد نظر کار گره زدن را آغاز می کند. اولین قسمت، بافت کناره است که به صورت ساده و بدون طرح همچون نواری دور تا دور فرش را در برمی گیرد و معمولاً در حدود ۱۰ رج است و برای انجام آن از گره ترکی و یا فارسی همانطور که مفصلاً در مبحث گره توضیح دادیم استفاده می شود. بافنده از سمت چپ، کار بافت را آغاز می کند و پس از اتمام بافت یک رج کامل و جلوکشی گره ها که عبارت از گرفتن پرزها و کشیدن آن بطرف پایین است به دوانیدن پود ضخیم همانطوری که قبلاً از آن بحث رفت، اقدام می نماید. پس از دوانیدن پود با استفاده از ضربات دفتین یا شانه که دندانه های آن به اندازه فاصله تارهاست، پود را کاملاً در بین تارها جایگیر نموده و بر روی ردیف گره ها می خوابانیم.
آنگاه با فشار دست بر روی چله ها و پایین آوردن چوب هاف بطور همزمان، چله های رو و زیر را تعویض نموده و زیگزاگ چله ها را بطور یکدست و یکنواخت به دم کار نزدیک می کنیم و چوب هاف را به جای خود برمی گردانیم؛ اکنون نوبت کشیدن پود نازک است. این پود که اغلب رنگی بوده و در جهت عکس پود اول بطور مارپیچ از لابه لای چله ها عبور می کند در ترکیب با پود زیر (پود ضخیم) استحکام خاصی به فرش می دهد. کوبیدن پود نازک از بالای زیگزاگ به سمت پایین و با شانه سبک تری بنام کرکیت صورت می گیرد، در صورتی که بافنده در کوبیدن آن دقت نداشته باشد، پشت فرش تمیز و یکدست نبوده و بین رجهای بافته شده در پشت فرش فاصله ایجاد می گردد. لذا برای عبور این پود باید از یک طرف فرش با دقت شروع نمود و با گوشه شانه یا کرکیت آن را آرام آرام به خورد فرش داد و قسمت دیگر پود که عموماً با دست چپ بافنده آزاد می شود باید طوری رها باشد که به راحتی بر روی پود زیر و پرز ریشه ها بخوابد و در پشت فرش بین رجهای بافته شده فاصله نیفتد.
در پودکشی و کوبیدن آن ها دقت کافی نیاز است. بی دقتی در کوبیدن پودها سبب جمع شدن پود در دور تارها و ایجاد فاصله ای بین پود و ردیف گره ها خواهد شد که از پشت فرش کاملاً قابل تشخیص است و ملاکی در جهت نامرغوبی فرش به شمار می آید.
ناگفته نماند، انتخاب شیوة تخت باف و یا لول باف که اختلافشان در تعداد پود و نحوة دوانیدن آنهاست، در همین مقطع اتخاذ شده و با توجه به آن بافت قالی صورت می پذیرد.
● چله شیرازی، شیرازه، کنارپیچ، لور
با اتمام اولین رج از بافت کناره بافنده با استفاده از خامه ای به رنگ کناره سه یا چهار تار انتهایی را به خامه ای به رنگ خامة مورد استفاده در طره گره زده و با دوران آن به دور تارها موجب پیدایش شیرازه یا کنارپیچ می شود.
کلاف خامه ای که برای دوران به دور سه یا چهار تار شیرازه استفاده می شود همیشه بصورت مستقل در کنار دار باقی می ماند و بافنده پس از هر بار دوران آن بدور شیرازه با به کار بردن سلیقه و رد کردن کلاف از بین نخهای دوران یافته و کشیدن آن شیرازه را محکم کرده کلاف را برای استفادة دوباره در کنار دار باقی می گذارد، با استفاده از بالا و پایین شدن هاف یا نیزه و رد کردن ارقج کلفت و نازک و یا پود زیر و رو بخش شیرازه شده به متن فرش متصل می شود. با اتمام یک رج بافنده گره ها را سرکش می کند. در این عمل که به آن سرکشی، جلوکشی، پایین کشی می گویند، بافنده برای قرارگیری و استحکام گره ها، سرپرزها را گرفته به طرف خود می کشد تا گره ها در جای خود محکم شود. در بافت فرشهای بسیار نفیس این کار بسیار با دقت انجام گرفته حتی در موقع لزوم با استفاده از ذره بین و با توجه به پشت فرش پایین کشی و هم ردیفی گره ها کنترل می شود.
● مقراض کاری
در فرشهای ظریف پس از پودگذاری و قبل از شروع به بافتن رج جدید باید رج بافته شده را قیچی کرد. یعنی خامه های اضافی آن را برید. برای انجام این عمل که به مقراض کاری یا به طور خلاصه مقراض موسوم است، نخست به کمک یک شانة چوبی یا یک ابزار فلزی شانه مانند، رشته های خامه را شانه می کنند تا همة پرزها در یک جهت قرار گرفته و عمل بریدن خامه ها یک نواخت و منظم انجام گیرد. آنگاه قیچی را در دست راست گرفته سطح آن را کاملاً بر روی قالی می چسباند و با انگشت دست چپ که در دو طرف سرتیغه ای قیچی قرار گرفته، در به هم آوردن لبه تیغه ها به دست راست کمک می دهند. پس از هر چند بار قیچی زدن، یعنی حدود بیست سی رج یکبار بدنة قیچی را بر روی قسمت بافته شده می کشند تا خورده نخهای اضافی بریزد و اگر پرز اضافی از دهانة قیچی گریخته و باقی مانده باشد قیچی شود. در پاره ای نقاط بافندگان در گره زدن و مقراض، ریشه ها را بلند قطع می کنند و در نتیجه قالیهای این گونه مناطق پر پشم، سنگین و پرگوشت است و طرح آنها کاملاً پدیدار نیست.
عمل مقراض کاری اهمیت مخصوصی داشته و انجام آن به طور صحیح بر مرغوبیت فرش می افزاید و کار کمتری برای پرداخت ایجاب می کند.
اگر این عمل یکنواخت و هم سطح انجام نشود، در پاره ای موارد موجب ضایعات جبران ناپذیری خواهد شد. کوتاه کردن پرزها گرچه موجب پدیدار شدن طرح قالی می شود لیکن کوتاهی بیش از حد آنها نخ فرش را نمایان می کند، حالتی که به آن ذرتی شدن می گویند.
قیچی کاری برای فرشهای ۶۰ تا ۷۰ رج معمولاً هر ۴ رج یا ۵ رج و در فرشهای ۴۰ رج هر ۱۵ تا ۲۰ رج و در فرشهای ۳۰ رج پس از بافت هر ۳۰ رج مقراض می شود.
● پایین کشی و دوخت یا گرداندن قالی
بعد از بافته شدن قسمتی از قالی باید آن را پایین کشید تا بافندگان بتوانند به بافت بقیة قالی ادامه دهند. برای پایین کشیدن باید به چله دوان یا نجار متخصص این کار مراجعه کرد. در دارهای «چرخان» نوع تبریزی قالی به دور تیرهای افقی بالا و پایین (سردار و زیردار) می چرخد و بدین سان قسمت بافته شده در پشت دار قرار می گیرد. بعلت آسانی گردش، قالی پس از بافت هر ۳۰ الی ۴۰ سانتیمتر پایین کشی می شود. ممکن است این عمل تا پنج بار برای بافت یک قالیچه تکرار شود که البته صاحبنظران معتقدند این به ضررر قالی بوده و انضباط چله ها را بهم می زند و هر قدر هم وقت صرف شود کار مثل اول قرار نمی گیرد. پس هر قدر تعداد حرکت قالی کمتر باشد سلامت فرش تضمین بیشتری دارد.
در دارهای ثابت اینکار با باز کردن چله ها از سردار و شل کردن گروه ها انجام می شود و قسمت بافته شده پس از آنکه به پشت دار رانده شد به زیر پیچ یعنی قسمت طناب پیچ شده زیر دار دوخت می شود. بدین ترتیب که با تسمة چرمی و با استفاده از میخهایی ریز ۱۰ سانتیمتر مانده به آخرین رج بافته شده را به چوب زیردار میخکوب می کنند در چله های فارسی باف ذرع و نیم یک بار پایین کشی شده و دوخت می خورد. در فرشهای بزرگتر از قبیل ۳×۲ متر و ۴×۳ متر بیشتر از دو بار این عمل انجام می شود و بافنده موظف است تا آنجا که دست لای کار برود به بافت ادامه دهد زیرا بعلت نزدیک شدن چله ها به یکدیگر و بخصوص بعد از بافت ده سانتیمتر بالاتر از نیمة فرش اینکار بسیار مشکل خواهد بود.
● پرداخت ماشینی
پس از اتمام قالی باید آن را با ماشین پرداخت کرد تا عمل مقدماتی پرداخت روی دار تکمیل شود و خواب متن قالی یکنواخت و صاف گردد. هر گاه خامه قالی به رنگهای جوهری رنگین باشد، برای تثبیت رنگ و براق کردن آن، فرش را به کارگاه های شستشو برده، دواشور می کنند.
● دارکشی یا دستگاه بندی
قالیهای معیوب و سرکج دار را بعد از اینکه از دستگاه پایین آوردند، نخست اصلاح کرده و پس از برطرف ساختن سرکجی، آنها را به بازار عرضه می کنند. این عمل را دارکشی یا میخ کشی می نامند. طرز عمل به شرح زیر است:
پس از آنکه جهت بدست آوردن اندازه حقیقی قالی و پناخت مقدار کجی و سمت کشش، قالی را نخ بندی نمودند، کناره های صاف قالی را میخکوب نموده آنرا نم می زنند، سپس تا اندازه ای که پاره نشود آنرا در جهت برطرف نمودن سرکجی می کشند و آنگاه آنرا محکم می کنند و در آفتاب قرار می دهند تا خشک شود. سپس آنرا هر دفعه نم می زنند تا پودها در جهت کشیده شده بایستد. چنانچه اندازه دلخواه تأمین شد کار تمام است والا آنرا مجدد در جهت اولیه کش می دهند. اینکار ممکن است چندین بار و در طی چند روز انجام شود تا قالی در مکان اصلی و به اندازه دلخواه قرار گیرد. برای خشک کردن قالی گاه از کوره های هوای گرم نیز استفاده می شود. لیکن تجربه نشان داده است که نوع آفتابی آن بهتر و دوام آن بعد از رها کردن فرش در حالت عادی بیشتر است. به همین منظور در شهرهایی نظیر کاشان که آفتاب کافی دارند اینکار صحیح تر انجام می پذیرد.
● زنجیره
پس از اتمام بافت قالی، تارهای انتهایی که قدری فراتر از بخش گلیم باف بریده شده اند، در دسته های چندتایی به طرق مختلف به یکدیگر بسته می شوند. این عمل نه تنها باعث استحکام و جلوگیری از فروپاشی بخش گلیم باف قالی است بلکه به زیبایی سر و ته دستبافت نیز می افزاید.