بازار اراک، تیمچه ها و سراها
این مجموعۀ ساده ومنظم از یک تیمچه و سراتشکیل شده است.معمولآدر
بناهای بازار،ذر جاهایی که تیمچه وسراهم نشین می شوند،تیمچه مقدمۀ
سراوگاه هشتی آن است؛ولی در اینجا،این قاعده نقض شده است:سرا
بلافاصله در جوارراسته بازارقرار گرفته و حتی ورودی شاخصی ندارد.
تنها از تقعیر فاحش مقدار نور در مسیربازار معلوم می شود که دراینجا
سرایی قرار دارد؛زیرا نور صحن سرا از راهرو ساده وکوتاه آن به
درون فضایه نیمه تاریک بازار می ریزد.
صحن کانون تشکّل سراست وحجره ها دراطراف آن مستقرشده اند.سرا
دو طبقه دارد که طرح آنها مشابه هم است.اما جلو حجره ها طبقۀ پایین
رواقی بنا کرده اند.بام این رواق مهتابی حجره های فوقانی شده است.به
این ترتیب،با وجود رواق،حجم داخلی صحن پلکانی شده و گویی بدنۀ
صحن در طبقۀ بالا عقب نشسته است.اختلاف تراز کف رواق با کف
صحن نیز بر اعتبار این رواق در فضا افزوده است.رواق قاعدۀ صحن
را به شکل هشت و نیم هشت درآورده است؛در حالی که اگر آن را نادیده
بگریم (همچون طبقۀ بالا)،قاعدۀ صحن خود به شکل مربع حجره های
جنوبی صحن بسیار کم عمق و حجره های شمالی طویل اند.بیشتر
حجره ها،جزحجره های جنوبی،دو سویه اند:
حجره های شرقی یک روی در صحن ویک روی در راسته بازار دارند؛
حجره های شمالی هم به صحن روی دارند وهم به گذرواقع در شمال
مجموعه مرتبط اند؛حجره های غربی،علاوه بر اشراف بر صحن، یک
روی در تیمچه دارند.شیوۀ حجره بندی سرا تا حدی در زیر زمین نیز
تکرار شده است.راه تعدادی از حجره های زیر زمین از صحن وتعدادی
دیگر ازپلکانی است که در کنج شمالِ غربی تیمچه قرار دارد.
نمای رواقدر هر چهار جبهۀ صحن آهنگی یکنواخت،اما ساده و روان
دارد.ستون های سنگی استوانه ای و قوسهای کمانی رواق رنگ و بوی
قاجاری بنا را دو چندان کرده است.نمای صحن در هر دو طبقه ترکیبی
از آجرو درو پنجره های چوبی است که در طبقۀ زیرین،ستونهای سنگی
را نیز بدان افزوده اند.نمای حجره های پشتِ رواق ترکیبی از گچ و قاب
آجری است.چنان که طرح اولیۀ بعضی حجره ها نشان می دهد،در و
پنجرۀ حجره های طبقۀ پایین یکسره بوده و به هنگام تعطیلی
حجره،سرتاسر، با حفاظ سادۀ چوبی،پوشیده ونمای بیرونی آن تماماً چوبی
می شده است؛اما نمای حجره های طبقۀ بالا سه قسمتی است:یک در
وپنجره در طرفین آن،که هر سه درقوسی کمانی محاط شده اند. در بالای
درِهر یک از حجره های فوقانی،روزنی مدوّر دیده می شود که از نشانه
های معماری دورۀ قاجاریان است.حوضی کشیده، که جهت آن شمالی
_جنوبی وعمود بر ورودی است،در وسط صحن قرار گرفته و به فضای
صحن بخشیده است.امروزه این حوض را باغچه کرده ودر اطراف آن
درخت کاشته اند؛ولی از باغچه های احتمالی قدیم در صحن نمانده است.
تیمچه در غربِ سرا واقع شده و چون ورودی اصلی مجموعه از سمت
راسته بازار است،سرا حکم مقدمه و ورودی تیمچه را یافته است.
فضای میانی تیمچه شکلی کشیده دارد و شیوۀ استقرار وابعاد تیمچه کاملاَ
با طرحِ سرا هماهنگ است؛زیرا یک ضلعِ تیمچه تماما َبه حجره های
جناح غربی سرا اختصاص یافته ولذا کاملا هم اندازۀ اضلای صحن است
راهرو رابط سرا وتیمچه نیز در میانه همین جبهه قرار گرفته است،گویی
یکی از حجره ها را راهرو کرده اند.
تیمچه شکلی کشیده و چشمه های مکرر و مشاهده(با نور گیری در وسطِ
طاق هر چشمه)دارد که درکنار هم ردیف شده و حجره ها در دو طبقه در
طرفین آن استقرار یافته اند.به این ترتیب، تیمچه دالانی کوتاه و عریض
جلوه می کند و فقط شیوۀ اختتام طرح در دو سرِ فضا شکلِ آن را درقاعده
و در طاق تغییر داده و به شکل تیمچه نزدیک کرده است. این شکلِ آغاز
و انجام امکان تعبیۀ حجره هایی دیگر را در دو سرتیمچه فراهم کرده
است.
بعلاوه، شیوۀ هم جواری تیمچه با سرا این امکان را فراهم کرده که صحن
سرا قائم الزاویه باشد وحجره های کنج به نحوی است که حجره های
شرقی تیمچه فصل مشترک میان سرا و تیمچه است وبه هر دو راه و دید
دارد.تیمچه از شمال از طریق راهروی ساده، به گذر واقع در شمال
مجموعه مرتبط می شود.
ورودی تیمچه از این گذر نیز چندان شاخص نیست؛اما این هم جواری با
گذر موجب شده است که بنا در این سمت دارای نمای بیرونی شود-نمای
ساده و تخت ومرکب از آجر و پنجره های چوبی وساده ی حجره ها در
دو طبقه،که آثار تصرف در چهرۀ آن پیداست.
تیمچه از جنوب نیز با فضایی باز (بار انداز یا برف انداز یا سرایی
مخروب) ارتباط دارد و حجره های جنوبی اش از انجا نور می گیرند.
نکتۀ مهمی که از طرّاحی یکجای این بنا با برخی بنا های اطراف آن
حکایت می کند راه رسیدن به حجره های طبقۀ بالای سرا این امکان را
فراهم کرده که این حجره ها پلکان مشترک داشته با شند. این پلکان در
کنجِ جنوبِ شرقیِ صحن در پسِ رواق پنهان شده است؛اما در طبقۀ بالای
تیمچه، سه حجرۀ جنوبی از طریق یک راهرو به هم مرتبط اند وبرای
رسیدن به آنها، دو دستگاه پله در کنجهای جنوبِ شرقی و جنوبِ غربی
تیمچه تعبیی شده است؛همچنین اند حجره های شمالی. البته طرحِ خود
راهروها نیزشایان توجه است؛زیرا در داخل تیمچه،وجود آنها احساس
نمی شوند؛ اما در داخل، حجره ها عقب نشسته اند تا ارتباط میان آنها و
پلکان با حداقل اتلاف سطح بر قرار گردد. بعلاوه، وجود آنها این امکان
را فراهم کرده است که بتوان از سرای واقع در غرب مجموعه،بدون
عبور از حجره ای،مستقیماَ، به هر دو طبقۀ سرای اکبریان رسید. فضای
رواق گونۀ حاصل از عقب نشینی حجره ها از ویژگی های طرحِ این
مجموعه است. راه حجره های جبهۀغربی تیمچه قرار گرفته است. دو
دستگاه پله،در کنجهای شمال غربی وجنوب غربی تیمچه،به مهتابی
سرایی راه میبرد که در پشت این حجره ها قرار دارد به عبارت
دیگر،حجره های جناح غربی تیمچه نیز یک روی در تیمچه ویک روی
در سرای مجاور دارند.در نتیجه،قریب به اتفاق حجره های این مجموعه
از دو جانب نور می گیرند وبر خلاف اغلب حجره های بازار کاملا
روشن اند.این مجموعهکه ترکیبی از یک تیمچه ویک سرای کوچک،در
انتهای راسته یفرعی بازار ودر جناح جنوبی ان واقع شده است.مدرسه ی
سپهدارتقریبا رو به روی اینتیمچه وسرای اقایی در جنوب غربی ان قرار
دارد.تیمچه شکل کشکولی دارد وتناسبات کشیده اش را به دالان شبیه
کرده است.دهانه ی حجره ها وطاق بندی تیمچه آهنگی یک نواخت دارد
.این آهنگ در یک در یک دهانه،که محل استقرار پلکان است ،به نحوی
نا متعارف نقض شده است.اتصال تیمچه به بازار نیز نا متعارف وبا
هندسۀ طرح مغایر است،که احتمالا اثر تصرفات بعدی است.این ارتباط
از گوشه ی شمال غربی تیمچه از طریق راهروی ساده،که در یک
سمتش دو حجره قرار دارد،برقرار شده است (شاید زمانی ورودی اصلی
تیمچه از انتهای شرقی آن بوده باشد ).
طاق وقوس ها تماما آجری ساده وقوس های جناغی است.در وسط هر
طاق،روزنی هشت گوش و،در طرفین هر طاق ،روزنی بیضی شکل
واقع است.دو سر تیمچه با نیم طاق خاتمه یافته وبخشی از نیم طاق شرقی
فرو ریخته است.تقسیم بندی نمای حجره ها در طبقۀ پایین تک قسمتی و
طبقۀ بالا دو قسمتی است. از بعضی در و پنجره های ساده چوبی ِقدیمی
می توان ترکیب اصلی نما را حدس زد.با توجه به این ترکیب و بعضی
تزئینات گچی تیمچه و ترکیب کلی طرح، به نظر می رسد که بنا متعلق به
اواخر دوره ی قاجاریان یا اوایل دوره ی پهلوی باشد.
انتهای غربی تیمچه سه دهانه دارد که در دهانه میانی، راهرو ارتباطی
تیمچه و سرا قرار گرفته است. سرا صحنی کوچک و دو طبقه دارد. با
توجه به نا بسامانی طرح، احتمال می رود که بنا دستخوش تسرفات
اساسی شده باشد. از این روی نمی توان در بارۀ آن نظر قطعی داد.
مجموعۀ بازار اراک از یک راستۀ اصلی و یک راستۀ فرعی و گذر
های متعدد عمود بر راستای اصلی تشکیل شده است. تیمچه و سرای
کاشانی در کنار تقاطع یکی از این گذرها با راستۀ اصلی، در جناه شرقیِ
این راسته، واقع است و همانند دیگر بناهای تاریخی این بازار به دورۀ
قاجاریان تعلق دارد.
سرا و تیمچه در کنار هم قرار دارند، به صورتی که هیچ یک مقدمۀ
دیگری نیست و هر یک ورودی مستقیمی از راستۀ اصلی دارد. زمینِ
طرح شکلی نا منظم، اما هندسی و راست گوشه دارد. هر دوبخش بنا،
تیمچه و سرا، نظام هندسی واحدی دارد.از مشخصات این نظام
ضرباهنگ ثابت دهانه ها و دیوارهای موازی است، گویی هر دو بخشِ
بنا تر اساس زیر نقِش واحدی طراحی شده است. این وحدت موجب شده
است که تعدادی از حجره های تیمچه یک جبهه از سرا را کاملا ً پر کنند
و فصل ِ مشترک سرا و تیمچه شود. از این گذشته، طرح هر دو بخش بنا
بدون مرکز است و به جای آنکه برای استحکام بخشیدن به طرح از نقاط
میانی (مانند دهانۀ مرکزی بزرگتر در تیمچه و دهانۀ بزرگ در میانۀ هر
جبهۀ سرا) استفاده کنند، از نقاطی خارج از مرکز، اما متقارن، استفاده
کرده اند. این نقاط مؤکًَد در سرا مشهور تر است و به صورت بیرون
زدگی قوِس بالای دهانۀ پلکان جلوه می کند، که به آن خواهیم پرداخت.
تیمچه حجمی یکپارچه و طویل و دو طبقه دارد.این کشیدگی، همواره با
تکرار طاقها، تیمچه را به دالان مانند کرده است.به عبارت دیگر، می
توان آن را دالان یا بازارچه ای دانست که محل عبور نیست و به خود
ختم می شود. طاقها از ابتدا تا انتها ضرباهنگی ثابت دارد و با نیم
طاقهایی در دو سرتیمچه خاتمه مب یابد. علی رغم این تشابه طاقها،دهانه
هایی که درمیان پایۀ طاقها ایجاد شده همه یک اندازه نیست؛ بلکه در هر
جبهه، در دو نقطه، که محل استقرار پله هاست،دهانه با افزایش زخامت
جرز تغییر کرده است،اما این تغییر در کل فضا محسوس نیست .رسمی
بندی ظریفی پایه ها را به طاق ها می پیونداند.این رسمی بندی،زمینه ی
آجری وتویزه های گچی بر ظرافت آن افزوده است ،به شمسه شانزده و
روزنی مدوردر وسط آن ختم می شود.در دو جانب هر طاق نیز،روزنی
با قوس جناغی تعبیه کرده اند.
قوس های نمای حنجره ه در طبقه ی پایین تیمچه تک قسمتی است،اما در
هر یک از قوسهای طبقه ی بالا ،دو پنجره ی کشیده با درگاه تخت قرار
گرفته که زمینه ی آن ها گچی است .بدین ترتیب،طبقه ی بالا وپایین هم
از جهت ترکیب اشکال وهم ترکیب مصالح با یک دیگر متفاوتند،زیرا
نمای طبقه ی پایین تماما آجری با تقسیمات درشت وبدون درگاههای تخت
است ونمای طبقه ی بالا ترکیبی از گچ وآجروقابهای قوس دارودرگاههای
تخت با تقسیمات خرد تر است .طرح دو سر تیمچه نیز ترکیبی زیبا
دارد:یک قوس بزرگ در وسط ،ودو قوس به صورت مورب در
طرفین.قوسهای طرفین موجب شده استکه در کنجهای تیمچه،ایوانچه
هایی پدید آید_بی آنکه در شکل مستطیل قاعده ی آن تغییری ایجاد شود
.وجود این ایوانچه ها در طبقه ی بالابیشتر احساس می شود .دسترس
حجره های فوقانی با پنج دستگاه پله تامین شده است :چهار دستگاه در
دهانه های کوچک تر یاد شده،یک دستگاه ،در دهانه ی میانی جناح
جنوبی تیمچه،در مقابل راهرو ارتباطی آن با سرا.بیشتر این پله ها در بین
هر دو حجره قرار دارد .بنا بر این برای رسیدن به دیگر حجره ها باید از
آن حجره ها گذشت .دو دستگاه از این پله ها از پشت و از طریق فضای
پستو مانند کشیده ای در جناح جنوبی تیمچه به کارحجره ها منتهی می
شود کاربرد گذشته ی این فضا معلوم نیست .
تیمچه از ضلع غربی به راسته ی بازار متصل می شود .ورودی تیمچه
در بازار با افزایش ارتفاع تشخص یافته است ،و مدخل تیمچه راهرو
ساده،امامرتفی است که ابتدای آن سقف چوبی ساده ای دارد .قسمت دوم
این راهرو قاعده ی مربع داردودر طرفین آن دو حجره واقع است.تیمچه
به واسطه ی راهروی در دهانه ی میانی جناح شمالی به سرا مرتبط شده
است –راهرو ساده ،گویی حجره ی میانی این جبهه را برداشتهوبه
راهرو بدل کرده اند .نمای راهرو آجری است وطا ق وقوس های متوالی
دارد .در این جناح،بیشتر حجره ها در میان تیمچه وسرا مشترک است
.سرا دو طبقه است وصحن آن قاعده ای نزدیک به مربع دارد،اما رواقی
که دور صحن چرخیدهشکل آن را به هشت و نیم هشت بدل کرده که یک
بعد آن اندکی بزرگتر است. وجود رواق در جلو حجره ها حجم صحن را
در طبقۀ پایین مجوًَف جلوه می دهد. بعلاوه،بام آن درجلو حجره های
فوقانی راهروِ روباز مهتابی مانندی پدید آورده و حجم کلی صحن را
پلکانی کرده و بدان ظرافت بخشیده است. در هر دو طبقه، تقسیمات نما
در جبهه های شمالی و جنوبی زوج است و در جبهه های شرقی و
غربی، فرد. همچنین، در جبهه های شرقی و غربی اندازۀ دهانه ها با
یکدیگر تفاوت دارد. علت این تفاوت دو دهانۀ تنگ تری است که در هر
یک از این دو جبهه، به پلکانی اختصاص یافته است.قوس بالای این
دهانه ها درطبقۀ فوقانی به شکل مثلث از لبۀ بام بیرون زده ودو جبهۀ
مذکوررا قدری شاخص کرده است. چنان که گفتیم،این از ویژگیهای طرح
این بناست که چهار نقطۀ شاخصی که در سرا معمولا ًدر میانۀ هر جبهه
قرار می گیرد در کناره های دو جبهۀ مقابل هم واقع شده است. در سرا
نیز، همچون تیمچه، ترکیب نماهای طبقات بالا وپایین با یکدیگر تفاوت
دارد: همۀ قابهای نما در طبقۀ بالا تخت است و به ازای هر دهانۀ رواق
در طبقۀ پایین، در طبقۀ بالا، قابی آجری است که در داخل به دو قسمت
شده است. زمینۀ این قابها گچی است و در هر قسمت آنها،درَ چوبی
ساده ای قرار گرفته است. شیوه ی ترکیب وتناسبات این درها نیز
شباهت زیادی به پنجره های طبقه ی فوقانی تیمچه دارد .نمای رواق
قوس دار وهمه ی قوسهای آن کمانی و متکی بر ستون های مدور سنگی
است.به این ترتیب،مصالح نما ترکیبی است از آج و گچ همراه با سنگ ،
در ستون ها وچوب،درپنجره ها؛وبر پیشانی قابهای طبقه ی بالایی آن
،مختصر تزیینات آجری دیده می شود .
چنان که گفتیم،حجره های جناح جنوبی سرا یک روی در تیمچه و یک
روی در سرادارند .راهرو ارتباطی تیمچه به سرا بر جای یکی از این
حجره ها نشسته است این درراهرودرمیانه ی تیمچه قرار گرفته است
اما در میانه ی نمای سرا واقع نیست؛ زیرا محور تقارن تیمچه منطبق
برمحور تقارن نیست.با این حال،هندسه ی سرا و تیمچه کاملا هماهنگ
است حجره های شرقی و غربی کم عمق اند؛وحجره های شمالی،که از
یک جانب نیز به گذر واقع در شمال مجموعه رو کرده اند،عمقی متناسب
دارند.ورودی مستقل سرااز راسته بازار در وسط ضلع غربی آن قرار
دارد .این مدخل راهرو ساده ای است که از حذف یکی از حجره های
غربی سرا یکی از حجره های راسته پدید آمده است.در میان حیاط،باغچه
بزرگی است که شکل آن از شکل صحن تبعیت کرده است ،اما کاملا در
وسط آن نیست.درختان این باغچه به فضای سرا طراوت و زیبایی
خاصی بخشیده است،لیکن از حیاط سازی اولیه ی آن در دست نیست.
تقاطع گذر سوم از سمت ورودی بازار.................
این مجموعه،که در جناح شرقی راسته ی اصلی بازار واقع شده است،از
شمال به تیمچهو سرای کاشانی و از شرق،به یک کوچه و،از جنوب،به
یکی از گذرهای بازار محدود میشود و همچون دیگر بناهای بازار
اراک،زمینی راست گوشه و نسبتا منظم دارد. مجموعه ترکیبی نا
متعارف از فضاهای باز و بسته است.فضاهای بسته ی اصلی آن،
که در بخش غربی واقع شده ،یک تیمچه ودو دالان است.سرا در شرق
مجموعه قرار گرفته است. می توان کل مجموعه را صحن بزرگ و
مستطیلی شکل فرض کرد که حجره ها در پیرامون آن نشسته اندو
تیمچه ی طویلی از سمت غرب به درون آن پیشروی کرده است .
تیمچه با دو دالان در طرفین به بدنه ی صحن مفروض متصل شده است.
این تصور با شکل نا متقارن سرا و حجم پیش آمده ی تیمچه در صحن،که
بدان خواهیم پرداخت،تقویت می شود؛ اما هندسه ی هماهنگ دالانها و
تیمچه وتفاوت آن با ضرباهنگ تقسیمات سرا مغایر فرض مذکور است.
بخش غربی مخموعه را،شامل تیمچه ودالانها،گویی بر اساس زیر نقشی
واحد طراحی کرده اند؛ودر آن،همه ی دهانه ها و حجره ها بر شبکه ای
از خطوط موازی با راسته ی بازار انطباق دارد. تیمچه دو طبقه دارد و
فضای میانی آن شکلی کشیده وشبه کشکولی دارد؛با این تفاوت مهم که
زاویه ی کنجها،بر خلاف معمول،نیم قائمه(45 درجه )نیست از طرفی
،هیچ یک از حجره های واقع در کنجها تغییر جهت -45 یا 90 درجه –
نیافته است؛گویی حجره ها را همچون حجره های دالانها یا بازارچه ها
به تشابه و توالی در کنار هم چیده اند وبرخی از آن ها را فقط برای پدید
آوردن فضای گشاده ی میانی تیمچه اندکی عقب نشانده اند .از این رو
آنچه پخ کنجها را به وجود آورده ایوانچه ای در هر طبقه است که شکل و
زاویه اش اثری در شکل حجره های واقع در پس خود نگزاشته
است.تقسیمات جدارهای زوج است؛دو دهانه ی بزرگ تر در میان؛دو
دهانه ی کوچکتر در طرفین هر جبهه از این دو دهانه ی کوچکتر،یکی
به راهرو و دیگری به پلکان اختصاص دارد.این راهرو های کوچک
تیمچه را ازشمال و جنوب به دالان های طرفین متصل می کند .
سقف فضای میانی تیمجه چوبی ومسطح ودر وسط ،مرتفع تر است ؛ودر
حد فاصل سقف و دیوار،دور تا دور تیمچه ،روزن زیر سقفی ساده ای
تعبیه شده است .سطح سقف و دیواره های قسمت بلندتر آن منبت کاری
ساده ای دارد در آثار معماری ما ،معمولا سقف و دیواره ها یکپارچه
است .این یک پارچگی به واسطه ی سطوح بسته وطاق وقوس هایی
حاصل میشود که در آن ها،تشخیص مرز دیوار وسقف دشوار است
وعلاوه بر این، هیچروزنی در میان سقف وفاصله نمی اندازد،زیرا نور
گیرها غالبا در میانه ی سقف ظاهر می شوند .همچنین ،معمولا باسقف
سازی و اقسام کار بندی نظیر رسمی بندی یا یزدی بندی ومقرنس بندی
،بر این پیوستگی سقفو بدنه تاکید می شود با این همه،در این تیمچه گویی
ابتدا فضا را بدون سقف بدون سقف طراحی کرده وسپس در پوش
مسطحی بر ان نهاده اند – کیفیتی که سخت متاثر از سلیقه های دوران
جدید است.از همین روست که در اینجا نور و روزنها نیز نقش فعالی در
فضا سازی ندارند.نما ی داخلی تیمچه تماما آجری است ود رلچکی
قوسهای فوقانی ،تزیینات آجری اندکی دیده می شود.قوسهای طبقه پایین و
بالا مشابه است؛با این تفاوت که در طبقه ی بالا درون آنها با پنجره های
.مستطیل شکل کشیده ای به دو قسمت شده است این پنجره ها در ایوانچه
کنجها قوس نیم دایره دارد.بام تیمچه شیروانی بزرگ است که اثر بسیاری
در حجم بیرونی بنا ونمای درونی سرا گذاشته است .نکته ی مهم دیگراین
که در اینجا تیمچه ،بر خلاف معمول نمای بیرونی دارد,هر چند که این
نمای بیرونی جزئی از نمای درونی سرا ودالان ها ست که به آنها خواهیم
پرداخت.
تیمچه به منزله ی هشتی کل مجموعه است واز غرب،به راسته بازار
متصل می شود در محل ورودی تیمچه به راسته، تحول چندانی رخ نداده
است وسر در شاخصی دیده نمی شود.مدخل تیمچه راهروی است
باارتفاع دو طبقه که از راسته مرتفع تراست.از همین رو،تعبیۀ روزنی
در زیر طاق آن از جانب غرب ممکن شده است که روشنایی راهرو را
تامین می کند.در طرفین راهرو،حجره هایی در دو طبقه واقع شده است.
قرینۀ این راهرو در شرق تیمچه آن را به سرا میپیوندد.راه حجره های
طبقۀ بالای تیمچه سه دستگاه پلکان است وحجره های پلکان اختصاصی
ندارد.
دالان شمالی مجموعه دالانی است ساده که از شرق،به صحن سرا متصل
است واز غرب ،به جایی راه ندارد.این دالان که با راهرو کوچکی در
جنوب به تیمچه مرتبط است،طاق و قوس هایی ساده و متوالی دارد .
تقسیمات آن تابع تقسیمات تیمچه ودهانه های آن است وحجره های جنوبی
آ ن با تیمچه مشترک است.ارتفاع این دالان معادل دوطبقه وقدری بلندتر
ازتیمچه است ودر سط طرفین هر طاق آن،روزنی تعبیه شده است.شکل
روزنهایجانبی نیز نشان از سلیقه های متاخری دارد که در همه جای بنا
خود نمایی می کند .نظیر این دالان در جنوب تیمچه نیز دیده می شود
دالان جنوبی از هر جهت مشابه دالان شمالی است،با این تفاوت که سقف
ندارد ؛بدین لحاظ،کیفیت فضایی کاملا متفاوتی دارد. برای حفظ تشابه
نمای این دالان با نمای دالان شمالی،در محل اتصال آن به صحن،قوسی
سر در مانند ساخته اند .
سرا دو طبقه است وصحنی بزرگ با قاعده ای نزدیک به مستطیل دارد
که حجم هایی در شرق وغرب به داخل آن نفوذ کرده اند.در طرح سرا
،اثر معماری غربی آشکار تر است :طراح دست خود را باز تر دیده
وانواع واقسام طرح ها ترکیب حجم هارا در بنا به کار برده است. جبهه
های شمالی و جنوبی صحن ساده تر است و هر یک هفت دهانه در سه
اندازه دارد.دهانه های میانی ،بر خلاف معمول تنگتر است وپلکان در
انتهای آن ها قرار دارد .در دهانه های کوچک نیز ،در کناره های هر
جبهه،پلکانی تعبیه شده است .
در کنج جنوب شرقی صحن ،راهرویی است که به کوچه ی واقع در
شرق بنا منتهی می شود .مدخل این راهرو فضایی است مربع شکل وبا
طاق چهار ترک،که نمونه ی دیگری است از تنوعاتطرح در این ،تقسیم
بندی نما،به جای آن که بر طبق معمول با قاب آن صورت گیرد،با خطوط
قائم حاصل از نیم ستون های برجسته ای صورتگرفته است که تا لبام
ادامه می یابد. لبه ی فوقانی پنجره های طبقه بالا تماما تخت وقوس پنجره
های طبقه پایین تماما کمانی است.در نمای آجری بنا،تزیینات آجری
وسنگی اطراف در و پنجره ها موثر از معماری کلاسیک غرب
است.پنجره های دهانه های میانی بزرگتر وتزیینات دور آنها مفصل تر
است؛وبدین وسیله،دهانه های میانی در هر یک از جبهه های شمالی
وجنوبی اهمیت بیشتری یافته است.وضع جبهه های غربی وشرقی نا
متعارف تر است.چنان که گفتیم ،درجبهه غربی سرا ،حجم تیمچه در
درون صحن به صورتی نا معمول ،اما هندسی ،پیشروی کرده است.
دو کنج این حجره پیش آمده به صورت کمانی ارزدایره پخ خورده است.
نمای این حجره ونیز نمای سردر های دو دالان طرفین آن تقسیماتی ثقیل
و درشت نقش دارد.سر دو دالان قوس جناغی دارد ومرتفع تر از تیمچه
است قوسهای نمای بیرونی تیمچه کوتاهتر وکمانی،اما همچنان درشت
نقش است. شیروانی تیمچه بر فراز این حجم تشخیص آن را دو چندان و
بر مرکزِ نمای این جبهه تأکید کرده است. این حجم برتری ارتفاع سر درِ
دالانهای طرفین بر تیمچه را جبران کرده و به حجم میانی تفوق بخشیده
است. جبهۀ شرقی صحن حال و هوایی دیگر دارد.در میانۀ این جبهه،
درست در مقابل حجم بیرون زدۀ تیمچه،حجرۀ بزرگی در دو طبقه به
صورت حجمی نیم استوانه ای بیرون زده است که گویی پاسخی است به
حجم تیمچه در آن سوی صحن. این حجم، که در مقابل ورودی سرا واقع
شده، حکم شاه نشین صحن را یافته است. با این حال،بر خلاف انتظار،
این حجره روی خود را چندان به صحن نگوشوده و پنجره هایی معدود و
کوچک دارد.
در طرفین این حجم، رواقهایی در دو طبقه قرار گرفته است.این رواقها
نیز بدنۀ صحن را در دو جانب حجم بسته و نیم استوانه ای مذکور تو
خالی جلوه داده و آن را به دو طبقه تقسیم کرده است.در نتیجه،حجم میانی
بر جسته تر و مرتفع تر و سنگین تر جلوه داده می کند.
پنجره های کوچک با قوس کمانی و نمای سرتاسر آجری بر این جلوه
افزوده است.نمای رواقها در طبقۀ پایین قوس دار و در طبقۀ بالا تخت
است. ستونهای سنگی رواق در طبقۀ پایین چهار گوش و،در طبقۀ بالا،
مدورند؛ و همه سرستون و پایه ستون دارند.در پس هر رواق، سه دهانه
دیده می شود که در اینجا نیز دهانه های میانی کوچک تر است و به
پلکان اختصاص دارد.
قوس همۀ این دهانه نیم دایره است، کلا ًمی توان این مجموعه را آمیزه
ای مفصّل، اما ناپخته، از معماری اسلامی ایران و معماری کلاسیک
اروپا شمرد که به عرصۀ وسیعی برای عرضۀ اقسام حجمها و پنجره
بندیها و طاق بندیها بدل شده است.
همان طور که اشاره شد،یکی از گذرهای عمود بر راسته بازار از جنوب
مجموعه می گذرد و کوچه ای نیز در شرق بنا واقع است.لذا بنا، علاوه
بر نمای داخلی،نمای خارجی دارد. گذر،که در ابتدا سر پوشیده است و
سقاخانه دارد، در ادامه روباز شده و جناح شمالی آن دیوار طویل و نسبتاً
یکنواخت بنای مورد بحث است. در اینجا،نمای پشتی حجره های جناح
جنوبی داتان وسرا دیده میشود.تقسیمات این نما کمابیش تابع تقسیمات
نمای داخلی است؛وعامل اصلی تقسیم کننده ی نما نیم ستون های بر
جسته ای است که از کف تا لبه ی بام ادامه یافته است.قوس پنجره های
زیرین غالبا کمانی وقوس پنجره های فوقانی غالبا نیم دایره است.تزیینات
آجری از سنخ تزیینات نماهای صحن است؛اما نمای شرقی مجموعه،از
ست کوچه،سخت تخریب و دستخوش تصرف شده وحتی شاید کوپه ی
موجود نیز تازه ساز باشد.دراین صورت،بنا دراین جبهه نما نداشته است
.درطرح حیاط سازی صحن نیز،سلیقه های متاخر به چشم می خورد .
حوضی نسبتا بزرگ در وسط صحن قرار گرفته که شکل آن بی شباهت
به شکل قسمت بیرون زده ی تیمچه نیست. چهار باغچه ی مستطیل شکل
در اطراف حوض قرار دارد که شکل گوشه ی هر یک،به تبععیت از
مسیر حرکت در اطراف حوض،تغییر یافته است. بزرگی باغچه ها
فضای سبز در خور این صحن بزرگ را تامین کرده است؛اما امروز بر
جای یکی از باغچه ها بنایی ساخته اند.
اراک، تیمچه و سرای گلشن
تقاطع گذر چهارم ازسمت ورودی بازار
تیمچه وسرا ی گلشن در جناح شمالی راسته اصلی بازار اراک ودر هر
جوار گذر چهارم آن واقع است.به این ترتیب،از شرق،به راسته ی اصلی
واز شمال ،به گذر واز غرب وجنوب،به کوچه ای محدودشده است.در
میان بناهای این بازار،مشابهت های زیادی دیده می شود؛از جمله منظم
بودن نسبی زمین وموازی بودن خطوط اصلی با مسیر مستقیم راسته ی
بازار و گذر های عمودی بر آن؛
مرکب بودن هر بنااز بخشهای باز (سرا) و بسته (تیمچه)، به طوری که
در این بازار تیمچه یا سرای مستقل کمتردیده می شود؛ اهمیت نداشتن
ترتیب استقرار تیمچه و سرا نسبت به ورودی، به طوری که، بر خلاف
معمول، گاه ابتدا سرا قرار گرفته است و بعد تیمچه، و گاه هر دو
ارتباطی هم ارز و همعرض با بازار پید کرده اند؛ همانندی یا تشابه
تقسیمات و هندسۀ تیمچه و سرا در هر بنا؛
اهمیت نیافتن دهانه های میانی؛ سادگی کاربندیهاوتزیینات یا نبود
آنها؛نماهای آجری و احیاناستونهای سنگی وکلا استفاده ازترکیبات مابه
ازلحاظ شکل ورنگ ومصالح در نماها؛سادگی دروپنجره ها؛تفصیل
نیافتن فضاهای ورودی؛تک لایه بودن فضای بستۀ اطراف فضاهای
میانی. همۀ این خصوصیات کمابیش درطرح مجموعۀ تیمچه وسرای گلشن نیزدیده می شود.
مستقلاً با راسته بازار مرتبط است. فضای میانی تیمچه دو طبقه است و
قاعده ای مستطیل شکل دارد.شکل قاعده درطبقۀ بالا به واسطۀ ایوانچه
های مورب کنجها به کشکولی بدل شده است. هر یک از جوانب شمالی و
جنوبی تیمچه سه دهانه دارد.قوس این دهانه ها در طبقۀ پایین کمانی و در
طبقۀ بالا جناغی است. این شکل قوسها ی فوقانی بر هماهنگی نمای
دیوارها با قوسها بزرگ طاق افزوده است.قوس ایوانچه های کنجها در
هردو طبقه کمانی است.
قوسهای هر دو طبقه تک قسمتی است و پنجره های چوبی ساده ایدارد که
بعضاً به جای آنها،درهای فلزی امروزی نصب کرده اند.سقف تیمچه از
طاق و قوسهای پی درپی آجری ساده ای تشکیل شده است که هر یک
روزنی مدور در وسط و روزنهایی بیضی شکل در طرفین دارد.در هر
سر تیمچه، نیم طاقهایی هست که به اختمام فضا کمک کرده و با شکل
قاعده هماهنگ است.ورودی تیمچه درراسته بازار چندان شاخص نیست
و مدخل آن راهروی است به ارتفاع ذو طبقه و مرتفع تر از راسته بازار.
این اختلاف ارتفاع تعبیۀ روزنی درزیر طاق ابتدای راهرو را ممکن
کرده است. در طرفین این راهرو،حجره هایی قرار دارد؛ وپله های طبقۀ
بالا را در کنجهای تیمچه در نقاطی دور از دید تعبیه کرده اند.حجره های
جنوبی تیمچه از سمت جنوب نور می گیرد وحجره های جبهۀ شمالی بین
تیمچه و سرا مشترک است.
سرا صحنی کوچک دارد که شکل آن به واسطۀ وجود رواق کشکولی
شده است. بام این رواق فضای رو باز مهتابی مانندی است که یکدیگرو
باپلکان مشترک تأمین می کند.قوسهای کمانی رواق به ستونهای مدوّر
سنگی اتکا دارد. قوسهای طبقۀ بالا جناغی است و در داخل هر یک،دو
در ساده چوبی قرار دارد که آنها را به دو قسمت کرده است. به این
ترتیب نمای داخلی صحن ترکیبی است ساده از آجر،در دیوارها و قوسها؛
سنگ،در ستونها؛چوب،در پنجره ها و درها، نما تزئینات آجری
مختصری دارد که به جای لچکیها، در داخل قوسها قرار گرفته است.
چنان که گفتیم، در این بنا، همچون بیشتر بناهای بازار اراک تقسیمات و
حجره بندی تیمچه و سرا در امتداد هم است؛اما در سرا،یک دهانه به آنها
اضافه شده و، در نتیجه، جبه های شمالی و جنوبی سرا دارای چهار
دهانه شده است.جبهۀ غربی نیز سه دهانۀ مساوی و یک دهانۀ کوچک تر
در کنار آنها دارد. دهانه های اخیر به راهروی اختصاص دارد که سرا
را به کوچۀ غرب بنا مرتبط می کند. در جبهۀ شمالی نیز، همین تقسیمات
دیده می شود؛ اما برای اینکه دهانۀ مربوط به مدخل بنا به وسط جبهه
نزدیک تر شود در ابعاد دهانه ها تغییراتی داده اند. دهانۀ کوچک تر
جانبی در این جبهه به پلکان اختصاص دارد. حجره های جناح شمالی،
علاوه بر صحن، بر گذر مشرف و از نور و دید هر دو طرف
برخورده اند نامتقارن بودن تقسیمات جبهه های شرقی و غربی موجب نا
مقارن شدن شکل رواق شده است. ضعف در هندسه نیز از مشترکات
بیشتر بنا های بازار اراک است. در اغلب ابنیۀ بازارهای دیگر (حتی بنا
های ساده) مب بینیم که طرح، علی رغم مجاورت به مسیر منحنی بازار
و محدودیت به زمین نامنظم و غیرهندسی، از استحکام هندسی برخوردار
است و معمار دشواریهای ناشی از تباین طرح هندسی با زمین غیر
هندسی و شیوۀ اتصال به بازاررا استادانه به شیرینی طرح بدل کرده؛ اما
بناهای بازار اراک بر عکس است: مسر بازار مستقیم و شکل زمین
بالنسبه هندسی و راست گوشه است، لیکن خود طرح هندسه ای مستحکم
و استوار ندارد. در وسط صحن، حوضی است که شکل آن، به تبع شکل
صحن و رواق، کشکولی است. این حوض را امروزه باغچه کرده اند.
اراک، تیمچه و سرای نوذری
تقطع گذر های چهارم و پنجم از سمت ورودی بازار
مجموعۀ نوذری، که همچون سایر بناهای بازار اراک از قرن سیزدهم
هجری قمری، دورۀ قاجاریان، به جای مانده است،در جناح غربی راستۀ
اصلی بازار قرار دارد. این مجموعه ترکیبی از فضاهای باز و بسته و
متشکل از پنج بخش مجزا و،درعین حال، پیوسته است قلب مجموعه
سرایی است در کنار راسته. در طرفین این سرا،دو بازارچه یا دالان
کشیدن واقع اند که هر یک مستقلا ًبا راسته ارتباط دارد.در غرب سرا و
در حد فاصل دو دالان مذکور، تیمچه ای بزرگ و،درشمال غربی
مجموعه،تیمچه ای کوچک وجنوب غربی آن،حیاطی کوچک واقع شده
است. دراین مجموعه نیز مانند دیگر ابنیه ی بازاراراک،محیط زمین
نامنظم اما راست گوشه و هندسی ومسیر بازار مستقیم است.محور همه ی
بخشهای مذکور نیز یا موازی با محور راسته یا عمود بر آن است.
به این ترتیب ،سرا در میان چهار محور محاط شده است:راسته بازار در
شرق؛دالان در شمال؛دالان در جنوب؛تیمچه ای بزرگ ،درغرب .این
چهار محور به هم پیوسته اند وسرا را در بر گرفته اند؛یعنی با عبور از
آن هامی توان محیط بیرونی سرا را طی کرد.از این رو دو بخش
دیگر،یعنی تیمچه وحیاط کوچک،بخش های جنبی مجموعه تلقی میشوند
که در گوشه های زمین واقع اند وارتباط آن هانیز با این مربع حاشیه ای
است .
سرا صحنی دو طبقه با قاعده ای مستطیل شکل دارد که با چرخیدن
رواقی دو طبقه بر گرد آن،شکل قاعده اش به هشت و نیم هشت نزدیک
شده ات (با این تفاوت که زاویه پخ کنجها ی آن نیم قاعمه نیست)جبهه
های شمالی وجنوبی شش دهانه ی مساوی دارد که در رواق به پنج دهانه
بدل شده است؛وجبهه های شرقی وغربی هفت دهانه دارد:پنج دهانه ی
بزرگ،در وسط ودو دهانه ی کم عرض در طرفین.این هفت دهانه نیزدر
رواق پنج دهانه شده است.ورودی صحن از راسته در جبهه ی شرقی
قرار دارد؛و با ان که نهادن ورودی در میانه ی این جبهه به راحتی میسر
بوده،طراح چنین نکرده است.این کم اعتنای به محور های میانی فضا
از خصایص مشترک بیشتر بناهای بازار اراک است.دهانه های رواق بی
هیچ تغییری،ضرب آهنگی یک نواخت در حول صحن دارد و ابعاد آن ها
در میانه یا کناره ی هر جبهه تغییر چندانی نکرده است.از زاویه ی نا
متعارف کنجها که بگذریم،صحن به رغم یک نواختی آهنگ نماها،فضایی
موقر وآرام دارد قوس های کمانی رواق بر ستون های مدور سنگی قرار
گرفته است .قوس نمای حجره های پشترواق جناغی است.این قوس ها در
طبقه ی پایین تک قسمتی است ودر طبقه بالا –با وجود دو در،که هر یک
قوسی نیم دایره دارد –دو قسمت شده است.در این طرح نیز،مشکل
فضاهای واقع در کنجها را با واگذار بنای مجاور حل کرده اند؛یعنی
بعضی از حجره های کنج دالان های مجاور و بعضی را به تیمچه سپرده
اند.بدین ترتیب نظام شطرنجی که در ساختار بازار رارک به چشم می
خورد ر این بنا سایه افکندهوهیچ حرکت مهمی خارج از این نظام
شطرنجی و راست گوشه انجام نگرفته است.این کیفیت در دیگر بخشهای
مجموعه نیز مشهود است که به آن ها خواهیم پرداخت پله ها در میانه ی
جبهه های شمالی وجنوبی قرار گرفته و وجود رواق در طبقه ی بالا
استفاده ی حجره های فوقانی از پلکان مشترک را میسر ساخته است البته
شاید پله ای که رواق را قطع کرده است تغییر یافته باشد .
در غرب سرا ،تیمچه ای است که سرا در حکم مقدمه ی آن است به
عبارت دیگر ،راه اصلی ورود به تیمچه سراست،که از دهانه ی میانی
جبهه ی غربی،از طریق راهروی کوتاهی ،به این تیمچه مرتبط شده
است.حجره های جناح غربی سرا از سمت دیگر روی به تیمچه
دارند.تقسیمات طرح تیمچه در امتداد تقسیمات سراست.نکته ی مهم این
که محور تقارن شرقی-غربی این دو نیز در یک امتداد است.تیمچه شکلی
کشیده و دالان مانند دارد،میانه ی آن اندکی گشادهو دو سر آن قدری تنگ
شده و،بدین ترتیب کما بیش مرکز پیدا است طاق بندی نیز بر این تغیر
شکل قاعده افزوده است زیرا طاق سه دهانه ی میانی بلند تر است.سقف
دو سر تیمچه به چند نیم طاق خاتمه یافته است.با این حال،طاق بندی ساده
است و کار بندی ندارد. از این رو تغییر وتحولات فضا در نظام بلورینی
که معمولا در بناهای قدیم کف و دیوار وسقف رابه هم می پیوندد و اوج
و حضیضهای فضا را به نمایش می گذارد عرضه نشده است ؛بلکه حجره
ها در نقاطی به سادگی عقب نشسته اند حتی حجره های کنجها در طبقه ی
پایین تغییر زاویه نداده اند ؛بلکه برای ایجاد پخ کنجها،که آن نیز همچون
پخ کنجهای سرا نیم قائمه نیست،از ایوانچه استفاده است.دهانه ها در هر
دو طبقه تک قسمتی و قوس ها همه جناغی است .نما تماما آجری وساده
است؛و سرتاسر نمای هر حجره را پنجره ی چوبی ساده ای می پوشانده
که اغلب آن ها در طبقه ی بالا سالم مانده اند.هر طاق روزنیمدور در
وسط و روزن هایی بیضی شکل در طرفین دارد .پلکان طبقه دوم در
یکی از دهانه های کوچک تر جانبی قرار دارد .تیمچه از دو سر خود به
دالانها و،از گوشه ی شمال غربی به کوچه ی واقع در مجموعه مرتبط
است.
دالانهای شمالی و جنوبی مجموعه کاملا مشابه یکدیگرند :فضایی
خطی،مشابه راسته؛ارتفاعی معادل دو طبقه؛چشمه های مشابه
ومکرروروزنی مدور در میان هر یک؛حجره هایی با قوسهای جناغی در
دو طبقه،که نمای هر یک تمامابا در و پنجره ی چوبی ،که تعدادی از آن
ها بر جای مانده،پوشانده میشده است .هر دالان با سرا در حجره های یک
جبهه مشترک است وراهروی از وسط همان جبهه،سرا را به دالان
مرتبط می کند.پلکان طبقه ی دوم سرا در همین راهرو است،کهپلکان
دالانها نیز محسوب می شود .حجره های فوقانی دالان شمالی از درون به
هم و به پلکان مزبور مرتبط اند ؛اما وجه تمایز دالان جنوبی این است که
در جلو حجره های فوقانی آن ،در طرفین فضا،راهروهای چوبی معلق
تعبیه کرده اند.این راهرو ها قدیمی است ،اما به نظر می رسد که آن ها
را بعدا به بنا افزوده باشند.در هر صورت،وجود این راهرو های چوبی
موجب تفاوت کیفیت فضایی دالان جنوبی با دالان شمالی شده است
چنان که گفتیم،هر دالان ورودی مستقل از راسته ی بازار دارد .تیمچۀ
بزرگ مجموعه نیز در حد واسط این دو واقع شدهو انتهای آنها را به هم
مرتبط کرده است .انتهای دالان شمالی از طریق راهروبه تیمچه ی
کوچکی ختم میشود .مدخل این تیمچه در دالان درست در مقابل مدخل
تیمچه ی بزرگ قرار دارد .در اینجا نیز محور طولی تیمچه ی کوچک
برمحور طولی دالان عمود است .کیفیت فضای تیمچه ی کوچک
نیزشباهت زیادی به تیمچه ی بزگ دارد ،اما با ابعادی کوچک تر
وطرحی ساده تر.ضرباهنگ ثابت دهانه ها ،که در کل مجموعه دیده می
شود بر این تیمچه نیز حاکم است:حجره ها به سادگی در کنار یک دیگر
ردیف شده اند وکنجهای فضا،بدون تغییری در شیوه ی استقرار حجره ها
با ایوانچه هایی مورب شده؛با این تفاوت ه در طبقه ی بالا این ایوانچه ها
حذف و تماما به حجره ها ملحق شده است .در بعضی کنجهای طبقه پاین
نیز،ایوانچه ها حذف شده که احتمالا اثر تصرفات بعدی است .دو سر
سقف تیمچه به نیم طاق ختم شده است .در اینجا نیرز ،روزنهای میانی
طاقها مدور، وروزنهای جانبی آنها بیضی شکل است.در هر دو
<
مطالب مشابه :
بازار اراک
بازار اراک یکی از بناهای نخستین شهر اراک است. بنای اولیه این بازار را حاکم وقت اراک (سپهدار
بازار اراک
بازار اراک یکی از بناهای نخستین شهر اراک است. بنای اولیه این بازار را حاکم وقت اراک (سپهدار
بازار اراک
مجموعه بازار اراک در مرکز هر گنبد نور گیر چند ضلعی تعبیه شده که علاوه بر نقش نورگیری کار
استخدام در ایران خودرو
بازار کار - استخدام در ایران خودرو - بازار کار پایگاه اطلاع رسانی استخدام و اشتغال ایرانیان
بازار تاریخی اراک
بازار اراک یکی از بناهای نخستین شهر اراک است. بنای اولیه این بازار را حاکم وقت اراک (سپهدار
سردر بازار اراک مرمت میشود
معمار - سردر بازار اراک مرمت میشود - معمار و معماری، تاریخ هنر، ایران شناسی، گاهی تراوشات ذهن
استخدام مهندس فیزیک
بازار کار - استخدام مهندس فیزیک فارغ التحصیل رشته فیزیک هستم از دانشگاه سراسری اراک
تنها بازار دوطبقه ایران در اراک
تنها بازار دوطبقه ایران در اراک کار و کارآفرین مرکز خیریه جامع توانبخشی شبانه روزی
بازار اراک، تیمچه ها و سراها
معماران جوان - بازار اراک، تیمچه ها و سراها - farhad & farzad varvani farahani - معماران جوان
برچسب :
بازار کار اراک