معرفی گرایشهای باستان شناسی (باستان شناسی زیر اب در ایران)

باستان شناسی زیر آب در ایران

Maritime Archaeology in iran

کشور ایران با قدمتی چند هزار ساله دارای آثار تاریخی متعدد و در خور توجهی است. که می توان به : تخت جمشید، چغازنبیل، شهر سوخته و ... اشاره کرد. کشور ایران به غیر از آثار باستانی که در زیر خاک های خود نهفته دارد. آثار گرانبهای زیادی نیز در زیر منابع آبی همچون دریا و دریاچه ها دارد. زمانی که بشر با انگیزه ی پیدا کردن گنج و محموله های با ارزش کشتی های غرق شده اقداماتی را انجام داد آثار تاریخی و شهرهای باستانی در زیر آب توجهش را جلب کرد و کنجکاوی او را به این آثار برانگیخت تا اینکه حدود 50 سال که امکانات غواصی پیشرفته با دستگاه فراهم شد دانشمندان از این ابزار برای اکتشافات باستان شناسی زیر آب بهره گرفتند.

کشورهای استرالیا، ایتالیا، یونان، ترکیه، انگلستان و آمریکا در این حوزه فعالیت های بسیاری دارند و مراکز پژوهشی و علمی فراوانی پدید آوردند که نتیجه آن یافته های بسیار ارزشمندی است که در تاریخ دریا نوردی و کشتی هایشان به دست آورده اند. باید خاطر نشان شود که از وقوع نخستین مطالعات باستان شناسی زیر آب حدود 1000 سال می گذرد اما با نگاه علمی در می یابیم که باستان شناسی علمی 50 ساله است.

نخستین گام ها در باستان شناسی زیر آب در ایران در سال 1372 با تشکیل گروه در پژوهشکده ی باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی کشور برداشته شد اما نخستین فعالیت منسجم و برنامه ریزی شده ی این گروه در سال 1379 و با بررسی و شناسایی زیر آب سواحل بندر باستانی سیراف در استان بوشهر شکل گرفت.

توجه به باستان شناسی زیر آب و آثاری که از تمدن بشری در زیـر آبها وجـود دارد می توانـد تحول عظیمی در حوزه

باستان شناسی ایران پدید آورد به گفته حسین توفیقیان سرپرست باستان شناسی زیر آب در ایران بسترهای ویژه ای وجود دارد که از جمله دریای خزر در شمال ، خلیج فارس و دریای عمان در جنوب به عنوان مرزهای دریایی کشور، رودخانه ها و دریاچه های داخلی مهمترین حوزه ی کاری و بسترهای مطالعاتی این شاخه از باستان شناسی است که درون و در کنار خود آثار و شواهدی از تاریخ بشری را جای داده است مطالعات باستان شناسی زیر آب در خلیج فارس یکی از بهترین راههای اثبات این خلیج استوار به تمدن ایران و سیادت ایرانیان در طول تاریخ تمدن بشری بر این منطقه است و بر اساس متون سومری و اکدی رفت و آمد بازرگانی از اوایل هزاره ی دوم پیش از میلاد در خلیج فارس برقرار بوده است.

این متون نشان می دهد که از این راه مردم بین النهرین مس، چوب، عاج، سنگ های قیمتی و حتی پیاز وارد می کردند. یکی از مسیرهای جاده ی ابریشم از خلیج فارس می گذشته است چرا که در سال های دور از بندر سیراف و بوشهر مروارید به چین صادر و از آنجا پارچه ابریشم به ایران وارد می شده است، پس می توان از خلیج فارس به عنوان جاده ی ابریشمی برای رفت وآمد کشتی بر کشورهای مختلف نام برد اما با این وجود خلیج فارس با آنکه در مسیر و بطن تحــولات بزرگ تاریخــی در دوره- های گوناگون قرار داشته است اما همچنان بکر و دست نخــورده باقــی مانـده است . با تمـام ایـن شــرایط و تمـام

کمبودها و نقایص گروه باستان شناسی زیر آب اکتشافات در خور توجهی را انجام داده اند.

اکتشافات از مهمترین اکتشافات این گروه می توان به محوطه ( ریگ ) که در سال 1383 منجر به کشف قدیمی ترین محوطه های جلگه ی بوشهر در هزاره پنجم قبل از میلاد گردید را اشاره کرد ، که باستان شناسان با تعداد انبوهی از سفال ها رو به رو شده اند .

از دیگر اکتشافات این گروه می توان به کشتی ساسانی اشاره کرد که به صورت اتفاقی توسط ماهیگیران محلی در نزدیکی بندر سیراف به دست آمده است این کشتی دست کم 1700 سال در اعماق خلیج فارس لنگر گرفته است کشف این کشتی می تواند نقطه اوجی برای باستان شناسی زیر آب باشد به گفته سرپرست گروه ,تاریخ دقیق ساخت کشتی مشخص نیست باستان شناسان بین اشکانی و ساسانی بودن آن شک دارند اما به دلیل وجود تعداد زیادی خمره سفالی به نام آمفرا ( حفره ا ژدری شکل که در تجارت به عنوان حمل مایعات با ارزش استفاده می شده اند ) باعث شده که کفه ساسانی بودن کشتی سنگین تر شود مسئله دیگر که ساسانی بودن کشتی را پر رنگ تر می کند مهارت ایرانیان در صنعت دریانوردی در0 170 سال پیش است, از دیگر فعالیت های این گروه مطالعاتی پیرامون قلعه پرتغالی قشم، هرمز و دیگر جزایر هرمزگان و کشتی تجاری غرق شده (مربوط به دوره ی قاجاریه ) در آبهای بنـدر امیـرآبـاد

لاهیجان در حوزه فعالیت دریای خزر است ,کاوش دریا چه محوطـه تخت سلیمان از جذاب ترین فعالیت این گروه است که دیدن وسعت دریاچه و بررسی کامل آن یکی از آرزوهای باستان شناسان زیر آب است اما دست یابی به آن نیاز به تجهیزات پیشرفته و دانش جهانی دارد در این اکتشافات بدلیل مشکلات مالی و نبود امکانات لازم به نتیجه مطلوب و قابل قبول نرسیده اند به گفته سرپرست گروه باستان شناسی امکانات گروه در اندازه تجهیزات غواصی تفریحی است و کم ترین وسایل غواصی علمی را در اختیار ندارند تا زمانی که به این شاخه علمی به صورت حرفه ای توجه نکنیم به چگونگی تحول انسان ایرانی و دریای بیکران پیرامونش پی نخواهیم برد و این مهم زمانی محقق می گردد که اصول و دانش جهانی این شاخه علمی از طریق دانشگاه ها و محافل بین المللی باستان شناسی فرا گرفته شود و این امکانات و دانش در اختیار باستان شناسان زیر آب قرار بگیرد و نیز این تخصص بصورت واحد های درسی در دانشگاه ها ارائه شود تا گستره این رشته روز به روز افزایش یابد و با نگاهی جدید به این شاخه از باستان شناسی گامی به جلو برداشته شود.

تجربه جهانی ثابت کرده است اگر به باستان شناسی زیر آب نپردازیم شناخت ما از گذشته و تمدن ما ناقص است چرا که تاریخ ما زیر دریای ما ناشناخته مانده است .

روش و تکنولوژی

طبق کنوانسیون حفاظت از آثار باستانی زیر آب در یونسکو روش باستان شناسی زیر آب باید با هدف پروژه دارای همخـوانی باشد و روش ها باید غیـر مخـرب باشد و استفاده از تکنولوژی به مراتب مهم تر از مرحله ی تجسس در هر پروژه است. کامپیوترها، وسایل نقلیه زیر آب، سیستم های نقشه برداری ماهواره ای و مانند آن در سطحی وسیع در این شاخه مورد استفاده قرار می گیرد. اما ورود این تکنولوژی در باستان شناسی زیر آب تا حدودی به کندی صورت گرفته است.

منابع:

1. توفیقیان، حسین، باستان شناسی زیر آب دریا، تهران، انتشارات سمیرا- سال 1385

2تحقیقات اینترنتی نگارنده

رشته مورد علاقه من

عکس