مقام برزخی انسان درشعر حافظ

دکتر تقیپورنامداریان

اگر بخواهم پيش از هر شرح تفضيلي، شعر حافظرا معرفي کنم، تصورم چنين است: شعر حافظ تعبير و تصوير موجز حادثه‌هايي است که تحت تاثير انگيزه‌هاي بيروني و عيني و يا انگيزه‌هاي دروني و ذهني، در ذهن انساني که به مقام برزخي خويش در ميان حقيقت و واقعيت شعور بالفعل، و به حفظ تعادل انسان در اين مقام اصرار دارد، برانگيخته مي‌شود.
بر اساس اين تعريف، صورت و معني شعر حافظ را نمي‌توان به دقت تجزيه و تحليل کرد مگر آن که ابتدا نظرگاه حافظ را نسبت به انسان و تقدير و جايگاه در عالم هستي دريابيم و ساختار و متاع البيت ذهني را که سبب ساز چنين نظرگاهي است بازشناسيم و آنگاه عناصر اصلي تکوين بخش حادثه‌اي را که تحت تاثير انگيزه‌هاي گوناگون، در چنين ذهني ايجاد مي‌شود نشان دهيم و سرانجام با بررسي تعبير و تصوير حافظ از اين حادثه، هنر وي را ارزيابي کنيم.
شعري که زائيده جبر نياز روحي شاعر است و نه محصول احتياجات روزمره در حيطه نام و نان، از تماميت ذهنيت آگاه و نا آگاه شاعر جدا نيست. بنابراين شعر انديشيده و نيديشيده او را نسبت به عالم و آدم و هستي جهان و انسان فاش مي‌کند. افشاي اين روحيات و نظرگاهها در بيان ناگريز و پنهان– آشکار شعر، به معني افشاي شيوه سلوک و زيست عملي شاعر در زندگي روزمره و در ميان مردم نيست. شعري که بي اختيار شاعر او را غافلگير مي‌سازد و جبر حضور عيني بخشيدن به خويش را بر شاعر تحميل مي‌کند، به طوري که موقتا از زندگي آگاه و عادي و نيازهاي ملازم آن، گسسته مي‌شود، زندگي و سلوک عملي شاعر را تنها مي‌تواند کتمان کند نه آشکار. بنابراين از بعضي اشارات صريح به گوشه‌هايي از تاريخ زندگي حافظ که بگذريم و البته ربطي به شيوه زندگي و سلوک زندگي روزمره و معمول حافظ ندارد،به دست دادن شيوه زندگي شاعر با توجه به ابياتي از شعر او در محدوده دلالت يک بعدي کلمات به مدلول هاي معين و قراردادي چنان که در زبان علم و زبان روزمره، تصويري ناپذيرفتني و گاه نا ممکن از شاعر به نمايش در مي‌آورد که در فضاي باور و جامعه نمي‌گنجد. کافي است به دو گروه ابيات زير دقت کنيم:(1)
*عشقت رسد به فرياد گر خود بسان حافظ/ قرآن زبر بخواني در چارده روايت
*حافظا در کنج فقر و خلوت شبهاي تار/ تا بود وردت دعا و درس قرآن غم مخور
*من به سر منزل عنقا نه به خود بردم راه/ طي اين مرحله با مرغ سليمان کردم
* صبح خيزي و سلامت طلبي چون حافظ/ هر چه کردم همه از دولت قرآن کردم
*هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ/ از يمن دعاي شب و ورد سحري بود
* دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند/ وندر آن ظلمت شب آب حياتم دادند
* بي‌خود از شعشعه پرتو ذاتم کردند/ باده از جام تجلي صفاتم دادند...
*******
* گر ز مسجد به خرابات شدم خرده مگير/مجلس وعظ درازاست وزمان خواهد شد
* من زمسجد به خرابات نه خود افتادم/ اينم از عهد ازل حاصل فرجام افتاد
آن شد اي خواجه که در صومعه بازم بيني/ کار ما با رخ ساقي و لب جام افتاد
* زخانقاه به ميخانه مي‌رود حافظ / مگرزمستي زهد ريا به هوش آمد
* حافظ خلوت نشين دوش به ميخانه شد / از سر پيمان گذشت بر سر پيمانه شد
* دو يار نازک و از باده کهن دو مني/ فراغتي و کتابي و گوشه چمني
من اين مقام به دنيا و آخرت ندهم/ اگر چه در پي‌ام افتند هر دم انجمني
* رشته تسبيح اگر بگسست معذورم بدار/ دستم اندرساعد ساقي سيمين ساق بود
در شب قدر ار صبوحي کرده‌ام عيبم مکن/ سرخوش آمد يار و جامي بر کنار طاق بود
* توبه کردم که نبوسم لب ساقي و کنون/ مي‌گزم لب که چرا گوش به نادان کردم
با توجه به ابياتي که نقل کرديم و در ديوان حافظ مي‌توان نمونه‌هاي ديگر نيز از هر نوع به دست داد، حافظ را آدمي مي‌بينيم که از يک طرف حافظ قرآن است، دعا و درس قرآن ورد شبهاي خلوت اوست، به راهنمايي مرغ سليمان به سر منزل عنقا رسيده است، هر گنج سعادت را به يمن دعاي شب و درس خدا به او عطا کرده است و نابترين تجربه عرفاني مست از شعشعه پرتو ذات و تجلي صفات شده است؛ و از طرف ديگر از مسجد به خرابات، از صومعه و خانقاه و خلوت نشيني به ميخانه مي‌رود و سروکارش با لب جام و رخ ساقي سيمين ساق است؛ در شب قدر صبوحي مي‌کند، از اينکه توبه کرده است لب ساقي نبوسد، پشيمان و لب گزان خود را ملامت مي‌کند و آرزويش دو من باده کهن است و دو يار نازک و گوشه چمن... چنين شخصيتي با اين رفتار عجيب و غريب که حتي نيمه‌هاي شب هم معشوق خوي کرده و خندان و مست در کنج خرابات به سراغ او مي‌آيد، در شرايط اجتماعي قرن هشتم هجري، شيخ و زاهد و مفتي و محتسب و صوفي را هم به صور گوناگون به نيش زبان مي‌آزرد و دست آخر، ظاهرا سرزنده هم به گور مي‌برد.
ما براي پيدا کردن ابياتي که چنين شخصيتي را از نظر سلوک اجتماعي نشان مي‌دهد، حتي لازم نيست که غزل هاي کل ديوان را بررسي کنيم، چنين چهره‌اي را حتي در يک غزل هم گاهي مي‌توان ملاحظه کرد. به سب غير عادي بودن چنين شخصيتي است که گهگاه کوشيده‌اند با تقسيم فرضي دوره پيري و رسيدن به يک جهان بيني و انديشه، مساله تناقض حرفها و نيز سلوک اجتماعي او را حل کنند.(2) اگر شعرهاي حافظ تاريخ سرايش داشت مي‌شد از اين طريق به جايي رسيد. اما متاسفانه نه ما مي‌توانيم تاريخ غزلهاي حافظ را تعيين کنيم و نه غزلهاي او از روي مضمون و سبک امکان طبقه بندي موضوعي مطمئن و تاريخي را فراهم مي‌آورد. بخصوص که در غزلهاي متعدد مي‌توان تناقض مورد بحث را حتي در طول يک غزل مشاهده کرد. من فکر مي‌کنم که اگر غزلهاي حافظ داراي تاريخ هم بود، نمي‌شد اين تناقض را حل کرد هر چند فايده‌هاي متعدد ديگري بر آن مترتب بود. هر فرضي را که به استناد شعرهاي حافظ درباره شيوه زندگي واقعي و اجتماعي او پيش مي‌کشيم شعر خود آن را نقض مي‌کند. آيا واقعا مي‌توان از بيت زير نتيجه گرفت که عاشقي و رندي و نظر بازي و مناسبات و ملازمات آن به دوران جواني حافظ مربوط است؟
حافظ چه شد ار عاشق و رندست و نظرباز / بس طور عجب لازم ايام شبابست
اگر پاسخ اين سوال مثبت باشد،در اين صورت درباره بيتهاي زير چه بايد بگوييم که در يکي سخن از باده نوشي حافظ بعد از چهل سالگي است و در ديگري به ادامه آن تا چهل سالگي و لابد بعد از آن است؟
* چهل سال رنج و غصه کشيديم و عاقبت / تدبير ما به دست شراب دو ساله بود.
* چل سال رفت و بيش که من لاف مي‌زنم / کز چاکران پير مغان کمترين منم.
هرگز به يمن عاطفت پير مي‌فروش/ ساغر تهي نشد ز مي صاف روشنم.
آيا از مسجد به خرابات افتادن دليل آن مي‌شود که ازنظر زماني به خرابات رفتن حافظ بعد از دوره مسجد رفتن او اتفاق افتاده باشد؟
من زمسجد به خرابات نه خود افتادم/ اينم از عهد ازل حاصل فرجام افتاد
در اين صورت بيت زير عکس آن را ثابت مي‌کند:
ياد باد آن که خرابات نشين بودم و مست/وآنچه در مسجدم امروز کم است آنجا بود.
البته من قصد آوردن نمونه‌هاي متعدد را – که در ديوان بسياراست– ندارم و فکر مي‌کنم همين قدر هم کفايت است که نشان دهد از روي شعر حافظ نمي‌توان شيوه زندگي اجتماعي او را تعيين و ترسيم کرد و علتش هم همانطور که متذکر شدم آن است که شعر حافظ انعکاس مستقيم زندگي روزمره و واقعي او نيست بلکه انعکاس غير مستقيم زندگي و تجربه در حيات روحي و نفساني، يعني انديشه‌ها، خيال، وسوسه، واقعه و حوادثي است که در ذهن اودر مقام انسان، يعني مخلوقي دربرزخ فرشته و حيوان، اتفاق مي‌افتد. زمينه و اساس و اختلاف و تمايز شعر حافظ با شعر ديگران هم از نظر صورت، دقيقا ناشي از اين است که او در مقام عدل انساني از احوال روحي انسان در اين مقام تعبيري شاعرانه و چشمگير به دست مي‌دهد ضمن آن که شخصبت خود او نيز براي ما نا شناس است. به همين سبب«حافظ بودن» حافظ در محفلي و «دردي کش بودن» وي در مجلسي، تنها در شعر او واقعيت دارد و يک شوخي ناشي از خلق صنعت است در زبان شعر، که انعکاسي در عالم واقع ندارد هر چند ار آن متاثر است.
*حافظم در محفلي دردي کشم در مجلسي / بنگر اين شوخي که چون با خلق صنعت مي‌کنم
بي ترديد حافظ يگانه کسي نيست که اين مقام برزخي انسان را کشف کرده است و يا درباره آن سخن گفته است. دين اسلام و فلسفه و عرفان اسلامي اين مقام برزخي انسان را که هر کس با تامل دراحوال نفساني خويش مي‌تواند دريابد، به منزله اصل موضوعه خويش پذيرفته اند و به صور گوناگون به تحليل و تفسير آن پرداخته اند و به اشکال مختلف به تصوير رفتار و شيوه زيست ناشي از تاکيد بر يکي از دوسوي اين مقام و توضيح نتايج حاصل از آن دست يازيده اند و بر اساس آن احکام، و اوامر و نواهي ديني و حکمت عملي خود را طرح و نظام بخشيده اند.
در فرهنگ اسلامي ما بر اين مقام برزخي همه جا تاکيد شده است و اين تاکيد ناشي از داستان خلقت آدم در قرآن مجيد است. در قرآن کريم آمده است که خداوند انسان را از گل مي‌آفريند:« اِنّي خالِقُ بَشَراً مِن طينٍ»(3) و از روح خود در او مي‌دمد که به سبب آن مسجود فرشتگان مي‌شود:«فَاذا سوّيتهُ و نَفَختُ فيه مِن رُوحي فَقَعوا لَهُ ساجِدينَ»(4)
در همين آيات به مقام برزخي انسان اشاره اي صريح وجود دارد. انسان از يک طرف روحاني و آسماني است و از طرف ديگر جسماني و زميني. چنين مقام و مرتبه اي انسان را هم از آسمانيان روحاني و هم از زمينيان جسماني متمايز مي‌کند. در حديثي از حضرت علي عليه السلام نيز به اين مقام برزخي انسان که او را موجودي در ميان فرشته و حيوان قرار مي‌دهد اشاره صريح رفته است:«انّ الله رکَّبَ في الملائِکةِ عقلاً بالشَهوَةٍ و رکَّبَ في آدمَ کِلَيهِما فَمَن غَلَبَ عَقلُهُ شَهوَتَهُ فَهُوَ خَيرٌمِنَ المَلائِکَة و مَن غَلَبَ شَهوَتُهُ عَقلهُ فَهوَ شرٌّ منَ البَهائِمِ»(5) مولوي ضمن تفسير و ترجمه اين حديث به اين نکته اشاره مي‌کند که آسودگي و آرامش فرشتگان و حيوانات ناشي از تک بعدي بودن خلقت آنان و رنج و عذاب انسان در اين جهان ناشي از دو بعدي بودن خلقت او ومقام برزخي او در ميان حيوان و فرشته است:
در حديث آمد که يزدان مجيد/ خلق عالم را سه گونه آفريد
يک گره ‌را جمله عقل وعلم و جود/آن فرشته است و نداند جز سجود...
يک گروه ديگر از دانش تهي/ همچو حيوان ازعلف در فربهي...
اين سوم هست آدمي زاد و بشر/ نيم او افرشته و نيميش خر...
آن دو قوم آسوده از جنگ و خراب/ وين بشر با دو مخالف در عذاب(6)
ابن عربي نيز مي‌گويد انسان برزخي ميان نور و ظلمت است.(7) و پيشتر از مولوي و ابن عربي، نجم الدين رازي ضمن اشاره به اين مقام برزخي انسان، حکمت اين دوگانگي وجود را چنين تو ضيح مي‌دهد:« و حکمت در آن که قالب انسان از اسفل السافلين و روحش از اعلي عليين است آن است که چون انسان بار امانت معروف خواهد کشيدن مي‌بايد که قوت هر دو عالم به کمال او را باشد».(8) عطار نيز آدمي را به سبب دارا بودن همين دو جنبه بلند و پست اعجوبه اسرار مي‌شمارد.(9)
اين مقام برزخي انسان که به تبع قرآن، همه عرفا به آن اشاره کرده اند، هم بر اساس پرسش ها و جستجوي پاسخ هايي درباه علت آن و هم چگونگي وظيفه انسان در اين جهان شده است. واقع گرايي دين سب اعتبار نهادن دين به هر سوي اين مقام با رعايت اعتدال، و يا به عبارت ديگر قبول واقع بينانه مقام عدل انساني شده است و آرمان گرايي عرفان سبب ترجيح آن سوي اين مقام– که مقام حيواني ونيازهاي طبيعي و جسماني است– گرديده است. پيداست که غفلت از حقيقت يا بعد الهي وجود انسان منجر به نفس گرايي و غلتيدن در ديگر سوي اين مقام و استغراق در علايق و لذت هاي مادي و زميني خواهد شد.ابو حامد محمد غزالي به اين نکته که روح، علوب و رباني و جسم، خاکي و سفلي است اشاره مي‌کند و مي‌نويسد:«بدان که آدمي را به بازي و هرزه نيافريده اند... و اگر چه کالبد وي خاکي و سفلي است، حقيقت روح وي علوي و رباني است واسفل السافلين وي آن است که به درجه ملک رسد چنانکه از دست شهوت و غضب خلاصي يابد.»(10) در سخن غزالي به فروگذاشتن جنبه حيواني از وجود انسان سفارش مي‌شود که چنين سفارشي در عرفان عموميت دارد.
حافظ ترجيح يکي از اين دو جنبه وجود انسان را بر طرف ديگر نمي‌پذيرد. اگر خدا انسان را چنين آفريده است که ميان فرشته و حيوان باشد و طبيعت برزخي او ايجاب مي‌کند که هر دو جنبه وجود را داشته باشد، پس نمي‌توان سرزدن گناه ار او را عيب شمرد و نکوهش کرد. اين انديشه حافظ که هم نتيجه ايمان او به کيفيت آفرينش انسان بر اساس قرآن است وهم نتيجه گيري طبيعي و منطقي از اين آيات، علي رغم منطقي بودنش در فرهنگ عمومي ما تازگي دارد. زيرا آنچه اهل شريعت غالبا از اين برزخيت مقام انسان نتيجه مي‌گيرند و در سخن غزالي هم ديديم، اين است، که انسان بايد بکوشد تا از جنبه منفي و حيواني خود دور شود و به جنبه مثبت و فرشتگي خود بپردازد تا به درجه فرشتگان برسد.
شعر حافظ محصول جهانبيني ناشي از ترجيح يکي از دو سوي اين مقام برزخي انسان نيست. توضيح و تفسير منطقي آن مقام عدل هم هست. دوگانگي و خلوص و صميميت او در مواجهه با حقيقت ماهيت خويش و انسان است. منع ها و حرمتهاي گونه گون فرهنگي از جمله اسباب و عللي است که ما را بخصوص در گذشته بر آن داشته است تا همواره جنبه اي از ماهيت وجودي خود را که در عين طبيعي بودن معارض با ارزشهاي غالب و پذيرفته فرهنگي و مذهبي ماست کتمان کنيم. از نظرگاه ما، انسانها يا در آن سوي مقام برزخي انساني خودند يا در اين سو. عادت فرهنگي ما چنان بوده است که علم و سواد، و تدين واعتقاد به اصول ديني و اخلاقي ومباني عملي را لازم و ملزوم يکديگر بدانيم. اگر چه اين ملازمت ميان علم و ايمان و عمل چه بسا در عمل و زندگي خصوصي همه باسوادان و عالمان وجود نداشته است، حداقل به ظاهر در عمل و زندگي و نيز در سخن چنان مي‌نموده که وجود داشته است؛ و اگر در غزل صوفيانه خلاف اين مي‌نموده است، شخصيت عرفاني گوينده سبب مي‌شده است که براي سخن معني ديگري قائل شويم.
چهره اي که حافظ از خود در شعرهايش نشان مي‌دهد، چهره اي بيگانه با سخن و عادتهاي ظاهري غالب ماست. هم از اين روست که ما بيشتر کوشيده ايم که آن بخش از شعرهاي او را که در چشم انداز اعتقادات و باورداشتهاي فرهنگي ما بعد منفي هستي را افشا مي‌کند، به سبب خلاف عادت بودن تفسير کنيم تا با مقتضيات بعد مثبت هستي ما همساز گردد. گاهي نيز به اقتضاي حال خود او را در اين سوي ديگر ديده ايم و حضور مفاهيم ديني و عرفاني را در شعر او نديده گرفته ايم و به تفسير و تاويل آنها به نفع مفاهيم مقابل با آنها پرداخته ايم. ما جهان و پديده‌هاي مختلف آن را همواره در دو قطب نيک و بد ومتضاد تصور کرده ايم. يزدان مقابل اهريمن، ايران در مقابل توران، نور در مقابل ظلمت، خدا در مقابل شيطان، ملکوت در مقابل جسم، نفس اماره و خلاصه بعد الهي در مقابل بعد شيطاني.
اين دو قطب انگاري در عالم کبير و صغير که همواره نيز با ترجيح يک قطب بر قطب ديگر همراه است و متاثر از متافيزيک اعتقادي ماست– که چه بسا از عقيده افلاطون به دو عالم مُثل يا حقيقت و عالم مادي يا مجاز سرچشمه گرفته و در فرهنگ وزبان بشري راه يافته و در ماجراي آفرينش انعکاس يافته است– و با همان آفرينش آدم آغاز مي‌شود ودر سراسر فرهنگ ما چه پيش و چه بعد از اسلام همواره حضور آشنايي دارد، سبب شده است که چهره انساني که در شعر حافظ نفس مي‌کشد براي ما بيگانه و دور از انتظار نمايد؛ اگر چه خود را صميمانه با آن يگانه احساس مي‌کنيم. وقتي از دريچه فرهنگ و عادت و توقع رايج درگذشته به شعر حافظ مي‌نگريم، توقع داريم که در آن انساني ايده آل و فرشته خو ببينيم که نمي‌بينيم؛ اما وقتي از دريچه واقعيتي که در هستي خود احساس مي‌کنيم، به انسان شعر حافظ نگاه مي‌کنيم، او را کاملا آشنا و يگانه با خويش مي‌بينيم. همانطور که واقعيت در شعر حافظ تبديل به صورت و ساختاري مجرد از مصاديق واقعي و عيني مي‌گردد، ماهيت متوقع ما برهنه مي‌گردد تا تصوير حقيقي ما را که دوست داريم پنهان کنيم به ما باز نمايد. جرات و شهامت حافظ که بدون بيم از موانع فرهنگي و اجتماعي و بدون رعايت احتياط به منظور حفظ مقام و موقع دنيوي، حجابهاي ريا و تظاهر را از چهره خود و ما کنار مي‌زند تا خود را چنانکه هستيم ببينيم، دلپذير است. اين کشف حجاب روحي، مثل اعتراف به گناه، مثل افشاي رازي جانگزا تسلي بخش است. به همين سبب ما چهره حافظ و يا چهره انساني را که در شعر حافظ حضور دارد علي رغم خلاف عادت و انتظار بودنش، دوست داريم.
انگيزه‌ها و عوامل رواني اين دوست داشتن متعدد است و همين تعدد انگيزه‌ها سبب افزايش تعداد دوستداران نيز مي‌شود. در واقع چهره طبيعي انسان در شعر حافظ نه تنها سبب مي‌شود که با ابعاد دوگانه خود کساني را که تعلق خاطر و رغبت به يکي از دو بعد انساني دارند، جذب کند، بلکه در عين حال سب مي‌شود که گروه غالب انسانها که در حد اعتدال در ميان اين دو بعد مي‌زيند– هر چند که بعد منفي هستي خود را پنهان کنند– نيز به اين چهره که آيينه اي در مقابل آنان قرار مي‌دهد، علاقه مند شوند. علاوه بر اين از آنجا که هم عارف از دغدغه‌ها و وسوسه‌هاي نفس به کلي فارغ نيست و هم عامي مستغرق در لذات دنيوي از انديشه‌ها و نداهاي روحي و وجداني، هر يک مي‌توانند در شعر حافظ آن روي پنهان چهره خود را هم ببينند و آنچه اقتضاي موقعيت اجتماعي و شخصي و زماني و مکاني رخصت بروز يا زمينه قبول آن را در عالم واقع نمي‌دهد در جهان شعر به عيان مشاهده کنند و آرامش ناشي از افشاي راز را تجربه کنند.
خروج از وضع طبيعي و تقيد جبري يا اختياري به يکي از دو بعد هستي انسان يا با تحمل رنج جسماني از طريق جهاد با نفس همراه است يا با شماتت وجداني و اضطراب روحي و رواني. به عبارت ديگر خروج از نفس لوامه و صعود به مرتبه نفس مطمئنه و يا سقوط به مرتبه نفس اماره، خروج از زيستن به اقتضاي طبيعت است. اين خروج به هر حال مستلزم کتمان بعد ديگري از هستي انساني است. همين کتمان علي رغم فايده‌اي که ممکن است به ظاهر از نظر اخلاقي و تزکيه روحي داشته باشد، کم و بيش مايه‌اي از ريا و تظاهر را با خود همراه دارد. آن کس که فرصتي براي خويشتن انديشي دارد، به ميزان حساسيت خود از اين نکته متاثر مي‌شود. انسان طبيعي و حقيقي يا «من» حاضر در شعر حافظ چون تاکيد و ادعايي بر يکي از دو سوي مقام برزخي انسان ندارد، از ريا و تظاهر عاري است.
کانون تاثرات عاطفي حافظ ريا ستيزي وي است. شخصيت و ساختار ذهني و رواني حافظ بيش از هر صفت نبايسته‌اي، نسبت به ريا حساس است. گويي نمايش تصوير متناقض ودر عين حال طبيعي و واقعي«من» او– که در حقيقت«من» ماست– در شعرش، خود از همان حساسيت او نسبت به رياي ناگزير حاصل از پنهان کردن بعد منفي وجود ما ناشي مي‌شود. حافظ در شعرش خود را چنانکه هست مي‌نمايد تا شايبه هيچ ريايي حقيقت جويي و صداقت گويي اورا مکدر نکند . چهره حافظ در شعرش درست همان چهره«پير مغان» است که محبوبترين و ارجمندترين شخصيت اوست.
پانوشت:
1. ابيات حافظ در اين نوشته از چاپ قزويني و دکتر غني نقل شده است.
2. نگاه کنيد به بحث دکتر هومن در کتاب زير:
- حافظ، محمود هومن، به کوشش اسماعيل خوئي، کتابفروشي طهوري، 1347. و نيز:
يادداشتهاي دکتر قاسم غني در حواشي ديوان حافظ، به کوشش اسمعيل صارمي، صص111، 112،114، 118،120 (دکتر قاسم غني با توجه به کلمات «شباب» و «پيري» در چند غزل آنها را به دوره پيري با جواني حافظ نسبت داده است. اما اينها بيش از چند غزل نيست.)
3. سوره38، آيه7
4. سوره، آيه72
- از «گمشده لب دريا»، تأملي در معني و صورت شعر حافظ، دكتر تقي پورنامداريان. تهران، سخن،

مقام برزخی انسان درشعر حافظ

مطالب مشابه :

کوتاه نوشت(شعر تولد)

خداوندگار شعر و عشق مولانا ( کودکی -جوانی- و تولد دوباره ی مولانا)

تولد

حافظ

شعر تولد کوچولوها - شعر مهد کودک - موزیک تولد بچه ها

فال حافظ

مقام برزخی انسان درشعر حافظ