تذهیب

تعریف تذهیب

در فرهنگهای فارسی تعریف دقیقی از تذهیب وجود ندارد ؛ تعریفی که ما را به اصل و منشاء این هنر رهنمون باشد. در برخی از کتابهای قدیمی و اغلب تذکره ها فقط نامی از نقاشان و مذهبان آمده است که این ، برای دریافت معنای تذهیب کافی نیست. در لغتنامه ها ، تذهیب را زرگرفتن و طلا کاری دانسته اند ، اما این ، هم تمام معنای تذهیب نیست. در دایرة المعارفهای فارسی نیز تعریفهایی از تذهیب آمده است که به شیوه های تذهیب ، در یک دوره ی خاص از تاریخ ، تعلق دارد.

به هر حال تذهیب را می توان مجموعه ای از نقشهای بدیع و زیبا دانست که نقاشان و مذهبان برای هرچه زیباتر کردن کتابهای مذهبی ، علمی ، فرهنگی ، تاریخی ، دیوان اشعار ، جُـنگهای هنری و قطعه های زیبای خط به کار می برند. استادان تذهیب این مجموعه های زیبا را در جای جای کتابها به کار می گیرند تا صفحه های زرین ادبیات جاودان و متون مذهبی سرزمین خود را زیبایی دیداری ببخشند. بدین ترتیب است که کناره ها و اطراف صفحه ها ، با طرحهایی از شاخه ها و بندهای اسلیمی ، ساقه ، گلها و برگهای ختایی ، شاخه های اسلیمی و گلهای ختایی و یا بندهای اسلیمی و ختایی و ... مزین می شوند.


 مکتبهای تذهیب

تذهیب ، همچون نقاشی ، دارای مکتبها و دوره های خاصی است ؛ چنانکه می توان از مکاتب سلجوقی ، بخارا ، تیموری ، صفوی و قاجار و شعب مختلف هر مکتب سخن گفت. برای مثال ، در مکتب تیموری ، شعبه های شیراز ، تبریز ، خراسان و ... را می توان تمیز داد و در واقع ، تفاوت در رنگها ، روش قرار گرفتن نقشها در یک صفحه تذهیب و تنظیم نقشها در مکتبهای مختلف ، عامل این تفاوت است. برای نمونه ، تذهیب در مکتب بخارا به آسانی از تذهیب در دیگر مکتبها بازشناخته می شود. چون ، در مکتب بخارا از رنگهای زنگار ، شنگرف ، سورنج و سیاه استفاده می شده است ؛ در صورتی که در مکتبهای دیگر ، رنگها به این ترتیب کاربرد نداشته است.

می توان گفت تذهیبهای دوره های مختلف ، بیان کننده حالات و روحیات آن دوره ها هستند: تذهیب سده چهارم ه.ق ساده و بی پیرایه ، سده های پنجم و ششم ه.ق متین و منسجم ، سده هشتم ه.ق پرشکوه و نیرومند و سده های نهم و دهم ه.ق ظریف و تجملی هستند.

بررسی آثار تذهیب شده دردوره های گذشته ، بر تاثیر فراوان هنر تذهیب ایران در دیگر کشورها – هند ، ترکیه عثمانی و کشورهای عربی- حکایت دارد. هنرمندانی که در اوایل دوره ی صفوی از ایران به هند مهاجرت کردند ، بنیانگذار مکتب نقاشی ایران و هند شدند و آثاری بزرگ از خود بر جا گذاردند. آثار به جا مانده از مکتب مغولی هند که در نوع خود بی مانند است ، بر این واقعیت حکایت دارد که این مکتب تداوم مکتب نقاشی ایران و هند است.

در ترکیه عثمانی ، هنرمندان مذهّب زیاد جلوه نکردند و اگر این هنر در آن سرزمین رشدی کرد ، به خاطر هنرمندان ایرانیی بود که با مهاجرت به ترکیه عثمانی ، بنیانگذار مکتب هنری در آن دیار شدند. در کشورهای عربی نیز ، به سبب بازگشت هنرمندان ایرانی از آن کشورها ، هنر تذهیب اوجی نیافت.

در واقع ، هنر تذهیب ایران در دنیا یگانه است. در اروپا ، به نوعی از آذین و آرایش ، تذهیب می گویند و تذهیب ایرانی را با آن مقایسه می کنند ؛ اما تذهیب اروپایی با تذهیب به شیوه ایرانی ، به طور کلی ، فرق دارد. آذینهای تذهیب اروپایی از ساقه ی درختی مانند مو و برگهای رنگین تشکیل شده است و در کنار آنها ، گاهی پرندگان ، حیوانها ، صورتهای مختلف انسان و مناظر طبیعی را می توان دید.


 پیشینه تذهیب

پیشینه آذین و تذهیب در هنر کتاب آرایی ایران ، به دوره ساسانی می رسد. بعد از نفوذ اسلام در ایران ، هنر تذهیب در اختیار حکومتهای اسلامی و عرب قرار گرفت و « هنر اسلامی » نام یافت. اگر چه زمانی این هنر از بالندگی فرو ماند ، اما مجددا پویایی خود را به دست آورد. چنانکه در دوره ی سلجوقی مذهـبان ، آرایش قرآنها ، ابراز و ادوات ، ظرفها ، بافته ها و بناها را پیشه ی خود ساختند و چندی بعد ، در دوره تیموری این هنر به اوج خود رسید و زیباترین آثار تذهیب شده به وجود آمد.

هنرمندان نقاش ، صحافان و صنعتگران ، به خواست سلاطین از سراسر ایران فراخوانده شدند و درکتابخانه های پایتخت به کار گمارده شدند. بدین ترتیب ، آثار ارزشمند و با شکوهی پدید آمد. در دوره ی صفوی ، نقاشی ، تذهیب و خط درخدمت هنر کتاب آرایی قرار گرفت و آثاری به وجود آمد که زینت بخش موزه های ایران و جهان است. اما ، رنج هنرمندان بی ارج ماند و ارزش آنان در زمان زندگیشان شناخته نشد و هنر نقاشی به ویژه تذهیب ، پس از دوره صفوی از رونق افتاد. اگر چه هجوم فرهنگ غرب به ایران ، حرکت پیشرو این هنر را کند ساخت ، ولی با زحمت هنرمندان متعهد و دوستداران هنر این مرز و بوم، شعله ی هنر تذهیب همچنان فروزان است.


تذهیب هنری كه ایرانیان آن را به اوج رساندند

شاید بتوان تاریخ آرایش و تذهیب قرآن را همزمان با نوشتن آن دانست به این معنی كه نخست به منظور تعیین سر سوره ها، آیه ها، جزوه ها و سجده ها آن را به نوعی تزئین می كردند. رفته رفته علاقه مفرط مسلمانان به قرآن و همچنین عشق به تجمل، هنرمندان را بر آن داشت تا در تذهیب آن دقت بیشتری به كار برند و در نتیجه این آثار از سادگی بیرون آمد و جنبه تزئینی به خود گرفت به خصوص قرآن هایی كه در برای امرا و بزرگان نوشته می شد. این امر خود یكی از علل توجه هنرمندان به تزیین بیشتر و موجب تكامل فن تذهیب شد. به گزارش میراث خبر مهدی مكی نژاد، عضو گروه هنر های سنتی فرهنگستان هنردر باره منشاء هنر تذهیب می گوید: « دقیقا نمی توانیم بگوییم منشاء این هنر ایران است اما آنچه مسلم است این است كه این هنر از دوران ساسانیان به صورت گچبری های دیوار و حتی پیش از آن به صورت نقوش روی سفالینه وجود داشته است. كه بعد از اسلام این نقوش و حجاری ها وارد كتاب ها می شود و بیشتر خودش را نشان می دهد.» از طرز تذهیب و آرایش قرآن هائی كه قبل از قرن سوم هجری تدوین شده اطلاع چندانی در دست نیست. اصولا درباره هنر نقاشی و مذهب كاری در قرون اولیه اسلام اطلاع زیادی در دست نیست. قرآنها نفیس غالباً به دستور سلاطین و امراء وقت تهیه می شدو هنر مندان سعی می كردندآنرا كه بطرز بسیار عالی آرایش كنند. قدیمی ترین قرآن های باقی مانده از قرون اولیه اسلام همگی به خط كوفی است، نقش و تزئین آنها تقریباً یكنواخت بوده فقط در صفحه اول وگاهی دو صفحه آخر با نقوش هندسی آرایش می شدند. سر سوره ها نیز غالباً دارای نقوش تزئینی بوده و عموماً در سمت راست آنها یك یا چند گل درشت وترنج طرح می زدند. شروع سوره و اسم آن را هم به قلم زر می نوشته اند و نقطه های حروف را با رنگ قرمز و سبز یا زعفران و آب طلا مشخص می كردند. محل حزب و سایر علامات هم به همین شیوه مزین می شد. چون ایرانی های مانوی مذهب، كتاب دینی خود (ارژنگ یا ارتنگ) را كه به وسیله مانی منقوش و مزین مزین دیده بودند بعد از ایمان آوردن به اسلام به تزئین قران رو آوردند. اما احتمالا به دلیل اینكه اسلام شكل و تصویررا نهی كرده و مكروه دانسته هنر مندان برای ارضاء حس هنری خود به تزئین و تذهیب رو آوردند. صفحات بدست آمده از كاوشهای علمی تورفانی نشان می دهد كه نقاشان و خطاطان آن زمان توانسته اند به نحو زیبائی خطوط را با نقوش تركیب كنند. این سبك در دورا ن اسلامی متداول و معمول شد. مكی نژاد درباره این هنر در دوران اسلامی می گوید:« مهم نیست كه مبداء این هنر ایران بوده است یا نه اما مسلم است كه این هنر در ایران تكامل پیدا میكند و نظم هندسی خاصی به خود گرفته است. تنها در ایران است كه تذهیب به این شكل، با این نظم و با این هندسه دیده شده است. كار های مشابهی كه عرب ها یا چینیان انجام داده اند در مقابل آثار ایرانی بسیار ضعیف جلوه می كند. پراكندگی رنگ ها و نقوش هندسی اقوام دیگر هنوز هم به پختگی كامل نرسیده است.تذهیب ایرانی واقعا بی نظیر است.» در قرون اولیه دوران اسلامی به همان اندازه كه به خوشنویسی توجه می شد فن آرایش و تذهیب نیز مورد علاقه بزرگان و امیران بود تا جائی كه در نقاط مختلف ایران به خصوص خراسان، مراكزی جهت تعلیم و پرورش علاقمندان در این فن به وجودآمد و رفته رفته فن تذهیب راه كمال را طی كرد.درقرون اولیه دوران اسلامی، خود خطاطان كار تذهیب را به عهده داشته اند ولی به تدریج تقسیم كار بین هنرمندان متداول و مرسوم شد. به احتمال قوی اول خطاط و خوشنویس كار خود را انجام می داد، یعنی نسخه كتاب و یا قرآن را می نوشته و در ضمن كتابت آن مقداری فضا برای كشیدن صور و یا مذهّب كاری در صفحات خالی می می گذاشتند، طوری كه بعضی از این كتاب ها كه هم اكنون در دست است نشان می دهد كه قسمتی از كار تذهیب ناتمام مانده است. از قرن ششم به بعد تزئین و تذهیب قرآن ها با روشی كه در دوره های قبل به كار برده می شد فاصله گرفت. تزئینات از سادگی خارج شد و نقوش هندسی جای خود را به طرح های شاخ و برگ دار داده اند این گلبرگ های به هم پیچیده انسان را به یاد نقوش سلجوقی كه بر روی مساجد این دوره در اصفهان و قزوین و اردستان بنا شده اند می اندازد. از دوره سلجوقی تعدادی قرآن های مذهّب باقی مانده كه شاید یكی از بهترین و نفیس ترین انواع آن قرآنی است با تفسیر مجلد كه در سال ۵۸۴ فراهم شد است. این قرآن برای مطالعه امیر غیاث الدین ابوالفتح محمد بن سام تهیه و كاتب آن محمد بن عیسی بن علی نیشابوری است ولی متأسفانه از نام مذهب آن ذكری به میان نیامده و احتمال فراهم آوردن آن در خراسان از توسط امیر غوریان وجود دارد كه قرآن به نام او مصور است. در اواخر قرن هفتم و اوائل قرن هشتم هجری شهر تبریز یكی از مراكز مهم برای تشویق و پرورش هنر مندان به شمار می رفت و این امر موجبات توسعه و تكامل فن نقاشی و تذهیب را فراهم ساخت، به خصوص در اوائل قرن هشتم به همت و سعی خواجه رشید الدین كه بانی ربع رشیدی در نزدیكی شهر تبریز است توجه بیشتری برای كتابت قرآن و كتاب و آرایش و تذهیب آنها شد و در نتیجه مكتب جدیدی كه به مكتب تبریز معروف است، به وجود آمد كه درهنر نقاشی و فن تذهیب دوره های بعد تأثیر زیادی داشته است. از تغییراتی كه در طرز تذهیب و آرایش قرآن و كتاب در این دوره به وجود آمد،استفاده از اشكال هشت گوش و ستاره دوازده پر به صورت مركب یا مجزا از هم بر سر لوح ها و نیز ستاره های آبی رنگ و گل های پرپر كوچك برای تزئین است. سر سوره ها نسبتاً پهن و با خط كوفی روی زمینه لاجوردی با شاخ و برگ درشت نقش شده است. در حواشی قرآن نیز گاهی نقش تزئینی از طرح های اسلیمی دیده می شود كه از حیث رنگ آمیزی بسیار جالب است. علاوه بر رنگ طلا از الوان دیگر چون آبی، قرمز، سبز و پرتقالی نیز استفاده می شده، روی هم رفته در این دوره صنعت تذهیب به اوج كمال و ترقی خود رسیده است. دوره تیموری از دوره های بسیار مهم و پررونق و اعلای هنر مذهّب كاری است. سلاطین تیموری همه مشوق هنر كتاب نویسی بوده اند كه بزرگترین و مهمترین آنها «بای سنقر میرزا» پسر شاهرخ بوده است. این شاهزاده علاوه بر اینكه خود به شخصه مردی هنرمند و بهره مند از فنون كتابت و خط و تذهیب و نقاشی بود، جمع كثیری از هنرمندان كه از سراسر امپراطوری تیموری گرد آورده اند كه در دربار و دارالعلم و كتابخانه ای كه در هرات بنیاد نهاده بود می زیستند. در این شهر كاغذ ساز، خطاط، تذهیب كار، صحاف، رنگ ساب، نقاش و امثال این قبیل هنرمندان از اهمیت بالایی برخوردار بودند.كتب این شهر از نفیس ترین و زیباترین كتاب هائی است كه تا كنون تهیه شده. در این زمان هنرمندان توجه زیادی به ترسیم اشكال، نباتات، گل ها، مناظر طبیعی و گاهی اشكال پرندگان كرده اند. قرآن های این دوره مخصوصاً آنها كه برای شاهرخ و بایسنقر میرزا فراهم شده در زمره زیباترین تذهیب كاری هاست. طلا و لاجورد یكی از عوامل اصلی كار آنها بوده و در همه حال برای آرایش و تذهیب كتاب و قرآن از آنها استفاده می شده است. صنعت تذهیب كه در دوره تیموری راه كمال پیمود در زمان صفویه نیز ادامه پیدا كرد. در این زمان زمینه ها معمولاً آبی رنگ است و تقسیم ها كوچكتر و به رنگ طلایی و سیاه دیده می شود. طرح های تزئینی نیز به رنگ سفید، زرد، سرخ، آبی و سبز است. تذهیب كاری و نقاشی با طلا در دوره صفویه ترقی كرد. بسیاری از نسخ باقی مانده از این زمان حاشیه بزرگی دارد كه مناظر طبیعی، اشكال انسان و حیوان بر آن نقاشی شده و رنگ طلایی، سبز و زرد در آنها به كار رفته است. اما امروز تذهیب چه وضعیتی دارد؟ مهدی مكی نژاد، عضو گروه هنر های سنتی فرهنگستان هنردر باره هنر تذهیب در دوران معاصر به میراث خبر گفت: «در دوران معاصر ما با دو نوع تذهیب روبرو می شویم، اول تذهیب هایی كه هنرمندان آن پایبند به اصول سنتی این هنر هستند. آثار این گروه از نظر فرم و شكل متنوع تر از گذشته شده است اما آن ساختار شكنی صورت نگرفته است. در واقع موتیوها، المان ها، نقوش پرندگان، گل ها و گیاهان همان هاست اما طرح ها و تا حد زیادی رنگ ها عوض شده اند. اما در دسته دوم نگاه متفاوتی وجود دارد كه می تواند نوید بخش تحولاتی در آینده باشد.» مكی نژاد معتقد است:« اتفاقی كه در نگار گری ایرانی افتاد حالا دارد در تذهیب می افتد. استادانی چون فرشچیان نگاه سنتی به نگارگری دارند اما نگارگرانی مثل تاكستانی و مجید مهرگان نگاه متفاوتی دارند و بیان قلم آنها ضمن حفظ اصالت و به مضامین اسطوره ای جدید و امروزی نگاه می كنند. شاید این حركت ها هنوز به صورت انفرادی باشد اما امیدواریم میان هنر جویان این رشته جایگاه این هنر محكم شود و سبك تازه ای در آن ابداع شود.»


مطالب مشابه :


تذهیب

یک دانه شن - تذهیب - همیشه و از وقتی که یادم می آید، از دیدن نقوش و طرح های اسلیمی چه در طرح



تذهیب

ختایی : طرح هنری متنوعی است که از ترکیب غنچه گل و برگها بر اساس شیوه هنر های تزیینی ایران



تذهيب

به گونه ای که می بینیم طرح های تذهیب قرن چهارم هجری بسیار ساده و بی پیرایه است و در قرن های



تذهیب

استادان تذهیب این مجموعه های زیبا را در جای جای کتابها به طرح های تزئینی نیز به رنگ سفید



تذهیب ، هنری ریشه دار

پس از پاك كردن خاكه های اضافه، طرح اصلی را با رنگ جای گل و بوته، صفحه های تذهیب را به



هنر تذهیب

۩هنر ايران زمين۩ - هنر تذهیب طرح‌های تزئینی نیز به رنگ سفید، زرد، سرخ، آبی و سبز است.



تذهیب ایرانی

تذهیب ایرانی هنر تذهیب از هنر های وابسته به کتابت در هنر ایرانی- اسلامی است. این هنر که ریشه



برچسب :