آهک در بناهای تاریخی و روشهای مرمت آن

چینی ها هم پختن سنگ آهک را می دانستند و در ساختن برجهای دیوار چین که 200 سال پیش از میلاد ساخته شده ملات آهک مصرف کرده اند اما ملات های آهکی ایران خیلی قدیمی تر است.

در زمان هخامنشیان در کف کاخهای هخامنشی در تخت جمشید و شوش آهک به کار رفته است این مطلب نشان می دهد که در زمان هخامنشیان کارشناسان ساختمانی ایرانی آهک پزی را می دانستند.

ازملات آهک در پی سازی،کرسی چینی ودیوارسازی در بناهای قدیمی استفاده شده است.

امروزه نیز آهک یکی از مصالح مفید و موثر در ساختمان است برخی سنگهای اهکی را در پوشش کف، ازاره،پله هاونماها به کار می برند وبرخی برای ملات پخته شده مصرف میشوند.

ابن خلدون روش سازه چینه ای (طابیه ) را خاص مسلمانان دانسته است که خاک آمیخته با آهک را در فضایی بین دو تخته می ریزند و آن را با کوبه های مخصوصی که برای همین منظور آماده شده است می فشرند و در هم می کوبند تا خوب نرم شود و اجزای خاک با آهک مخلوط گردد. سپس بار دوم و سوم در آن خاک می ریزند تا وقتی که فضای خالی میان دو تخته بکلی پر شود. در نتیجه این روش ذرات خاک و آهک چنان به هم می آمیزند که گویی جسم واحدی تشکیل داده اند... هر بار تخته ها را در خط مستقیمی پیوسته به خط پیشین قرار می دهند تا آن که، کلیه قسمتهای دیوار چنان به هم می پیوندد و جوش می خورد که گویی از ماده ای یکپارچه ساخته شده است . دیوار چینه ای در غرب قلمرو مسلمانان در سده های پنجم و ششم بویژه در ساختمانهای نظامی بسیار رواج داشته است و به نظر می رسد که از اندلس وارد مغرب شده باشد.

آهک:

آهک یا اکسید کلسیم سفید رنگ است و از پختن سنگ آهک به دست می آید. هر چه درجه پختن آهک بیشتر باشد آهک پخته کند تر با آب ترکیب می شود.

در گرمای بیش از 1000 درجه آهک اندکی جمع می شود و سطح رویه اش کمی کاهش می یابد

و با آب به کندی ترکیب می شود و شکفتن آن کند می گردد.

در گرمای 2580-2750 درجه آهک آب می شود . آهک بلوری به شکل مکعب بی رنگ با ته رنگ زرد است. آب به کندی از سطح آهک بلوری به درون آن نشست می کند . و اگر گرد بلوری آن را در آب بریزند پس از چند دقیقه با حالت انفجاری با آب ترکیب می شود.

آهک زنده(اکسید کلسیم) :

در برابر هوا و رطوبت ناپایدار است و از این روی نمی‌توان آن را مدتی دراز نگهداری کرد. آهک هیدراته را می‌توان مدتی دراز انبار کرد.

آهک مرده و آب آهک

هرگاه بر روی اکسید کلسیم (آهک زنده) ، آب ریخته شود، بر اثر واکنش با آب ، گرما ایجاد می‌کند که موجب بخار شدن قسمتی از آب می‌شود. در این عمل ، آهک بر اثر جذب آب ، متورم شده ، سپس به‌صورت گرد سفیدی در می‌آید که اصطلاحا «آهک مرده» نامیده می‌شود، (زیرا در تماس با آب ، دیگر واکنشی از خود نشان نمی‌دهد) و این عمل را شکفته شدن آهک نیز می‌گویند.

هر گاه مقداری آب به آهک مرده اضافه شود، به شیر آهک تبدیل می‌شود که اگر آن را صاف کنیم، محلول زلالی که در حقیقت محلول سیرشده هیدروکسید کلسیم در آب است، حاصل می‌شود که به آب آهک موسوم است. آب آهک کاربردهای بسیاری در صنایع شیمیایی دارد. مثلا در تهیه آمونیاک،هیدروکسید سدیم، هیدروکسید فلزات ، پرکلرین و به‌ویژه در استخراج منیزیم از آب دریا ، بکار می‌رود.

انواع آهک

معمولا از سه نوع آهک در کارهای ساختمانی استفاده می‌شود.
آهک چرب یا پر قوه

این نوع آهک ، حدود چهار درصد ناخالصی دارد و مهمترین ویژگی آن این است که در تماس با آب به‌شدت شکفته می‌شود و حجم آن تا حدود 2.5 برابر مقدار اولیه‌اش افزایش می‌یابد. مخلوط آن با شن در تماس با گاز کربنیک به‌ سرعت خود را می‌گیرد و سفت می‌شود، (به مدت 15 روز در مجاورت هوا). از اینرو ، آهک چرب را آهک هوایی نیز می‌گویند.

آهک‌های کم قوه

این نوع آهک از سنگ آهک‌هایی که 5 تا 6 درصد آهک دارند، تولید می‌شود و ناخالصی‌های عمده آن را اکسید آهن

(گل اخری) ،اکسید سیلیسیم(سیلیس) ،اکسید آلومینیوم (آلومین) تشکیل می‌دهد. از ویژگیهای این نوع آهک این است که به‌کندی شکفته می‌شود و ملات حاصل از مخلوط آن با شن ، به‌آرامی‌ در هوا سفت می‌شود.
آهک‌های آبی

این نوع آهک ، معمولا از سنگ آهک‌هایی که حدود 6 تا 22 درصد گل رس دارند، تهیه می‌شود. از ویژگیهای مهم این نوع آهک آن است که دور از هوا و حتی در زیر آب ، به آهستگی سفت می‌شود، در تماس با آب خیلی شکفته می‌شوند و با آب، خمیر کم‌چسب تولید می‌کند. بطور کلی ، می‌توان این نوع آهک‌ها را حد واسط بین آهک‌های هوایی و سیمان دانست.

مرحل تهیه آهک‌های آبی

برای تهیه این نوع آهک مراحل زیر به ترتیب انجام می‌گیرد.
1.تجزیه سنگ آهک

در این مرحله ، به روشی که برای تهیه آهک گفته شد، عمل می‌شود. با این تفاوت که سنگ آهک انتخاب شده است، باید مقدار قابل ملاحظه‌ای خاک رس همراه داشته باشد.
2.شکفته کردن

در این مرحله با دقت و مهارت کافی ، آن اندازه آب به آهک زنده اضافه می‌شود که فقط اکسید کلسیم هیدراته شود و سیلیکات‌ها و آلومینات کلسیم آب را جذب نکنند و به صورت بلورهای هیدراته در نیایند. برای این منظور اضافه کردن آب را باید در دمای 250 تا 400 درجه سانتی‌گراد انجام داد، زیرا در این دما ، سیلیکات‌ها ، آب جذب نمی‌کنند.

3.الک کردن

آهک را پس از شکفته شدن باید از الکهای ویژه‌ای عبور داد و بر اساس اندازه ذرات ، آن را به صورت زیر دسته‌بندی کرد:

آهک سبک : که نرم‌ترین قسمت آن است و درجه خلوص آن نیز بالا است.

آهک هیدرولیک معمولی : که از الک رد نشده است و باید آن را دوباره آسیاب و بوجاری کرد.

آهک‌های سنگین : که دانه‌های آنها دارای ماهیت سیمان است و مقدار سیلیکات آن زیاد است.

نخاله آهک : شامل سنگ آهک‌های نپخته است که در برابر آب شکفته نمی‌شود و حاوی مقدار زیادی سیلیکات است.

سنگ آهک:

دارای انواع : خالص

نا خالص

خالص:بلوری و بی رنگ است با و درجه سختی 3این سنگ را در دمای 1289 درجه ذوب کرده اند.

ناخالص: سنگهای آهکی بیشتر غیر بلوری و ناخالص اند.

اگر با اکسید های مختلف آهن همراه باشد به رنگهای قهوه ای یا زرد و یا سرخ هستند.

اگر با کربن همراه باشد به رنگهای ابی، سیاه و خاکستری در می اید.

نحوه تشکیل

سنگهای آهکی از نظر ژنتیکی و نحوه تشکیل به دو گروه عمده و بزرگ آهکهای برجا و آهکهای نابرجا تقسیم می‌شوند. آهکهای برجا شامل کلیه سنگ آهکهای ستونهایی می‌گردد که طی فرآیندهای شیمیایی و بیوشیمیایی در محلی که وجود دارند، تشکیل گردیده‌اند. اصولا تشکیل در جای رسوبات آهکی مربوط به فعالیتهای بیولوژیکی بوده و از منشا بیوشیمیایی هستند. مانند تراورتن و ستونهای آهکی.

آهکهای نابرجا آهکهایی را شامل می‌گردد که از نظر بافتی به سنگهای کلاسیک شباهت داشته ، ولی از نظر منشا تشکیلاتشان کاملا مربوط به فرآیندهای شیمیایی هستند. مانند آهکهای تخریبی و ماسه‌ای.

شکل و گسترش سنگهای آهکی

رسوبات کربناته جدید در محیطهای رسوبی مختلفی تشکیل شده و به اشکال گوناگون گسترش دارند. با وجود تنوع زیادی که در محیط رسوبی کربناتها وجوددارد، بطور کلی این محیطها را می‌توان در دو گروه بزرگ زیر مطالعه کرد.

۱. سنگ های آهکی در محیطهای عمیق

سنگهای آهکی که در محیطهای عمیق دریایی عصر حاضر تشکیل می‌گردند، در دو گروه به شرح زیر مشخص می‌شوند.

گروه اول :

آهکهایی هستند که از مناطق کم عمق تر حوضه رسوبی توسط جریانهای زیر دریایی یا جریانهای توربیدیتی به مناطق عمیق منتقل شده و به تدریج بر حسب اندازه و وزن مخصوصشان رسوب کرده‌اند. این مواد منتقل شده ، طبعا ریز دانه و از بقایا و اسکلت جانوران و ارگانیسمهای دریایی هستند که از آن جمله می‌توان جلبکهای آهکی رانام برد.

گروه دوم :
آهکهایی هستند که منشا آنها ، صدف و پوسته فرامینفرها و پلانکتونهایی نظیر گلوبیژرینا است. تشکیل لجنهای گلوبیژرینا در اعماق زیادتر یعنی حدود 4000 متر به پایین به علت نا‌پایداری پوسته آهکی و حل شدن آنها در آب دریا ، متوقف می‌شود.
2. سنگهای آهکی در محیطهای کم عمق

معمولا محیطهای کم عمق ، در حاشیه و سواحل دریاهای آزاد گسترش داشته و این سواحل محل مناسبی برای تشکیل آهکهای مربوط به این محیط ها هستند.

آرگونیت یا مرمر:

از آب داغ آهک دار چشمه ها آرگونیت ته نشین شده و چون افت گرما کم بوده بلور شده و پس از کاهش گرمای آب تراورتن ته نشین شده است.

در ایران آرگونیت مرمر نام دارد و در شهرهای جلفای آذر باییجان ، مراغه، قصلان کردستان یافت می شود.

نوع کبود آن انیکس نام دارد .

سنگ تراورتن در صوفیان، سعید آباد تبریز، آذر شهر، مهاباد، مراغه اردبیل یافت میشود.

انواع سنگهای آهکی :

1- سنگ آهک های ته نشسته از آب دریا ها که ناخالص اند.

2- سنگ آهک دولومیتی:سنگ آهک اگر کربنات منیزیم داشته باشد دولومیتی نام دارد.

3- سنگ مرمر: از دگرگون شدن سنگ آهک درست میشود.

4- سنگ آهک مرجانی

5- آرگونیت و تراورتن که از نوع سنگهای ساختمانی هستند که برای فرش کف و پله مورد استفاده قرار میگیرند.

6-سنگ آهک قیری:از نشست کردن نفت خام در سنگهای آهکی و پریدن روغنهای سبک نفت خام درست شده است و آن را آسیاب می کنند و در روسازیهای سیاه به مصرف میرسانند(در آهک پزی مصرف نمیشود).

7- سنگ آهک نرمی که مانده ی جلد جانوران دریایی است و با دست سائیده می شود و برای نوشتن روی تخته است.

8-آهک صدفی: از سوختن خرده های صدف به دست می آید (در شهر های ساحلی) برای بدست آوردن اندود آن، آهک صدفی را با شیر گاو میش مخلوط می کنند. این نوع اندود در برکه های هرمز گان یا بناهای خوزستان روی گنبدهای اورچین کشیده می شود و مقاومت خوبی در مقابل عوامل جوی دارد . آهک صدفی را با سفیده تخم مرغ مخلوط کرده و از آن به عنوان چسب در بند زنی ظروف چینی استفاده می کنند.

روشهای تهیه آهک‌

روش تهیه کلی آهک ، همان حرارت دادن سنگ آهک(کربنات کلسیم) تا دمای 1000 تا 1200 درجه سانتی‌گراد است. البته ، هر چه دما بالاتر باشد و گاز دی اکسید کربن حاصل ، بهتر از محیط خارج شود، عمل تجزیه سنگ آهک بهتر صورت می‌پذیرد. گمان میرود پختن سنگ آهک را چادر نشین ها کشف کرده باشند. چادر نشین ها کسانی بودند که در جای ماندن خود آتش می افروختند و با سنگ و گل اجاق می ساختند. همه یا بخشی از سنگ آهکی که در ساختن اجاق به مصرف می رسید پخته و آهک زنده می شده است؛ پس از بارندگی آهک زنده شکفته می شده وبه شیر آهک تبدیل می شده که هنگام گرفتن، اجسام پیرامون خود را به هم می چسبانده است.

در ایران برای پختن سنگ آهک زمین را در جای کوره کمی گود می کردند و در آن بته ها و سنگ آهک را لایه لایه و مخروطی روی هم میچیدند و روی آنها را گل مالی می کردند بته ها را از پائین آتش می زدند بته ها میسوخت و سنگ آهک پخته می شد.سپس روی سنگ آهک و خاکستر آب می پاشیدند سپس با غربال کردن، سنگهای نپخته را جدا می کردند.

زغال بته در ملاتهای آهکی سنگ شده ساختمانهای باستانی گویای این روش آهک پزی است.

اما بطور کلی ، تهیه انواع آهک متفاوت است که در اینجا به چند نمونه اشاره می‌شود.
تهیه آهک معمولی

برای تهیه این نوع آهک ، از کوره‌های ثابت و غیر پیوسته یا از کوره‌های مکانیکی استفاده می‌شود.

1.کوره‌های ثابت و غیر پیوسته:

در این کوره‌ها که به روش سنتی کار می‌کنند، خرده‌های سنگ آهک را در اندازه‌های تقریبی 10 سانتیمتر روی هم می‌چینند و سطح آن را با کاه گل می‌پوشانند. سپس از قسمت پایین با کمک سوخت (بوته ، چوب ، زغال یا نفت سیاه) تا دمای 1000 درجه سانتی‌گراد به آن گرما می‌دهند، پس از زمان معینی گرما دادن را قطع کرده ، بعد از آنکه کوره سرد شد، آهک زنده حاصل را خارج می‌کنند (چون در زمان خالی کردن ، آهک کوره کار نمی‌کند، از اینرو ، آن را کوره ثابت و غیر پیوسته می‌گویند).
2.کوره‌های مکانیکی و پیوسته:
این کوره‌ها نیز انواع مختلف دارند. کوره آلبرگ که در قسمت پایین آن ، شبکه فلزی ضخیمی ‌تعبیه شده است و بر روی آن ، مخلوط زغال (به‌عنوان سوخت) و سنگ آهک را قرار می‌دهند. گرمای سوختن زغال ، دمای کوره را بالا می‌برد و سنگ آهک را تجزیه و به آهک تبدیل می‌کند. آهک حاصل از پایین شبکه فلزی و گاز دی‌اکسید کربن نیز از بالای کوره خارج می‌شود. عیب عمده استفاده از این نوع کوره آن است که مقداری خاکستر زغال در آهک وارد می‌شود. بازدهی این روش بین 12 تا 14 تن آهک در روز است.
3.کوره شماتولا :
این کوره شبیه کوره آلبرگ است، با این تفاوت که قسمت آتشدان آن در خارج از محفظه کوره قرار دارد و از اینرو ، عیب مخلوط شدن آهک با خاکستر زغال را ندارد.
4.کوره‌های گردان :
این کوره‌ها مشابه کوره پخت سیمان هستند. بازدهی این نوع کوره‌ها از انواع دیگر بالاتر است.

آهک شکفته :

تر

خشک

بخار آب

انواع ملات های آهکی:

گل آهک:

خاک رس + گرد سنگ آهک که دارای رنگ کبود است . این نوع ملات در پوشش طاقهای بناهایی چون حمامها و آب انبارها استفاده می شود و در مناطق مرطوب در پوشش ها، ملات گل آهک به جای گچ و خاک استفاده می شود.گاه به جای استفاده از گل رس، آجر یا گل پخته را به صورت گرد در آورده و با گرد آهک مخلوط می کردند که به عنوان اندود در کف ها بسیار خوب عمل می کرد؛ در تخت جمشید از این اندود در کفسازیها استفاده شده است.

ماسه آهک

ماسه آهک بهترین ملات برای ساختن دیوارهای سنگی و آجری در بناهای آبی مثل آب انبارها و حمام هاست. در ساختن این ملات ابتدا ماسه شسته تمیزکه دانه بندی آن به اندازه عدس باشد را انتخاب می کردند بعد گرد آهک را به صورت خمیر در می آوردند.

به خمیر آهک به صورت تدریجی ماسه شسته اضافه می کردند بعد به خمیر به دست آمده مدت هفت روز صبح وشب آب می دادند .

این ملات به مراتب محکم تر از سیمان امروزی بود .

ماسه آهک برای دیوارهای مجاور آب ، دوال یا لب باغچه یا لب پشت بام کاربرد دارد. برای دوال، ماسه آهک خالص استفاده می کنند، برای دیوار چینی جهت چسبندگی بیشتر به این ملات کمی خاک رس اضافه می کنند .

در مناطق مرطوب مانند گیلان و مازندران برای دیوارها از ملات ماسه آهک استفاده می کردند.

: ساروج

از ابتکارات معماران ایرانی در دوران بسیار کهن است. برای ساختن آن نخست خاک رس و آهک را به نسبت شش و چهار مخلوط می‌کنند و گلی سفت می‌سازند و دو روز آن را ورز می‌دهند. بعد، قسمتی از خاکستر کوره‌های حمام را با مقداری مواد الیافی لوئی (تخم و پرزهای نوعی نی است) به آن اضافه می‌کنند و مخلوط تازه را با چوبهایی به قطر ده سانتی متر

می‌کوبند تا به خوبی باهم عجین شوند.

ساروج :

10 پیمانه گرد آهک شکفته شده

10 پیمانه خاکستر الک شده

1 پیمانه ماسه بادی

30 تا 50 کیلو گرم قاصدک،پشم شتر،...

آب به تناسب

ساروج به دو صورت استفاده می شود:

به صورت شفته : در سازه

آب انبار: سخت ترین ساروج ساروج آب انبار است و حتما باید در آن به جای کاهگل قاصدک باشد زیرا باید خیلی لطیف باشد و چیزهای ظریف اجازه نمی دهند ساروج ترک بخورد.

ساروجی که در آن از تخم مرغ استفاده شود خیلی ظریف است و در آینه کاری و برای مرمت تزئینات از آن استفاده می شود.

اهمیت ساروج:

در دروان گذشته، ساروج از اهمیت خاصی برخوردار بوده و جهت ساختن حوض، پل ، آب انبار،برکه گرمابه و بنای خانه وسد کاربرد داشته‌است.امروزه سیمان جای آن را گرفته است. ساروج یکی از مصالح قدیمی مصرف شده در ایران و بعضی کشورهای پیرامون ایران است که تاریخ دقیق شروع کاربرد آن را نمی‌توان حدس زد، ولی نمونه‌هایی ۷۰۰ ساله از ساروج هم‌اکنون در نقاط مختلف ایران یافت می‌شوند. از کشورهای دیگری که ردپایی از ساروج در آن یافت می‌شود، کشورعمان و همچنین کشور یمن است. در دانشگاه‌های کشور عمان، به ساروج به عنوان یک ملات نگریسته می‌شود.

حوضچه اى ساروج پاراوخوگرد هرمزگان

آخرین باری که در ایران از ساروج استفاده شده حدود هشتاد سال قبل و در ابتدای دوره پهلوی بوده که از این تاریخ به بعد این ملات کلا به فراموشی سپرده شده و از صحنه ایران حذف گردیده‌است. (دلیل از بین رفتن ساروج سختی کار با آن بوده است) و فقط در کتب مصالح به آن اشاره شده‌است. در افغانستان هم اکنون از این ملات استفاده می شود. برای مثال در سال 1384 برای تعمیر و بازسازی باغ بابر در کابل هنگام ساخت حوضچه و آب نمای پلکانی از ساروج استفاده شده است.

برای این منظور بر محیط دایرهای به قطر 10 متر مربع چاله ای به پهنای نیم متر و عمق نیم متر کنده و داخل آن مصالح لازم شامل خاکستر، آهک، ماسه ریز،خاک سرخ و آب ریخته و سپس چرخ سنگی (مشابه لاستیک خودرو)که توسط دو نفر با طناب کشیده و داخل گودال نیم متری چرخانده می شد و یک نفر پس از عبور چرخ سنگی، مصالح کوبیده شده را با بیل زیر و رو می کرد تا دو باره چرخ سنگی از روی آن بگذرد و به این ترتیب مدت زیادی ملات ورز داده می شد. سپس ملات آماده در محل آن استفاده و روی آن گونی خیس می انداختند. استاد کاران افغان معتقد بودند این ملات از سیمان محکم تر است.

(ساروج به دلیل ترکیب پذیری با خاک رس بهتر از سیمان عمل می کند.)

انواع ساروج:

1.ساروج دیمه :آهک7+خاکستر3+لوئی

بهترین خاکستر از چوب سپیدار و کبودار است . از خاکستر خن حمام هم استفاده می شده است.این نوع ساروج هم در اندود و هم در آژند استفاده می شود.در استفاده به عنوان اندود در دیوار مورد نظر آنقدر ماله می کشیدند تا عرق کند و سپس روی آن را با گونی می پوشاندند. مدت سه تا هفت روز این کار را انجام می دادند که باعث می شد سالیان دراز محفوظ باشد.

2.ساروج لوئینه:آهک+گچ+خاک رس+لوئی:لوئی برای یکپارچه و محکم کردن به کار می رود.

3.ساروج معمولی: آهک+گچ+خاک رس+ماسه

شفته آهکی:

شفته ترکیبی است از گل رس + شن+ماسه+گرد آهک+آب این مواد را به وسیله تُخماق می کوبند تا شفته حاصل شود. شفته در اصل نوعی ساروج است که در مکانهای باربر به عنوان ایزوله به کار میرود و نباید روی آن زود بارگذاری کرد حداقل باید 1-2 هفته بماند. شفته به صورت طیفی، خاک را استحکام می دهد و داخل خاک نفوذ می کند و از این نظر از بتن بهتر است.

بنا بر میزان آهک 3 نوع شفته داریم:

1- شفته آهک معمولی با میزان آهک متوسط در مناطق معمولی

خاک رس+ آهک +

آب + خرده آجر یا خرده سنگ

2- شفته آهک تیزان با میزان آهک بسیار بسیار زیاد در مناطق مرطوب برای پی ریزیهای قوی استفاده می شود این شفته شل است و آن را خیلی به هم میزنند تا قوام بگیرد.

3- شفته آهک چرز با میزان آهک بسیار بسیار کم در مناطق خشک در این نوع شفته از شیر آهک استفاده می شود و در آن از نخاله آجر + پاره آجر + سنگ ریزه و گل که کاملا کوبیده و با آب مخلوط شده باشد؛استفاده می شود.

شفته ریزی:

شفته آهكی كه با دوغاب ساخته و خوب عمل‌آوری شده باشد، دارای مقاومت 7 روزه معادل 5 كیلوگرم بر سانتیمتر مربع و تاب 28 روزه حدوداً 10 كیلوگرم بر سانتیمتر مربع خواهد بود كه این مقاومت برای بستر پی ساختمان یا راه كاملاً مناسب است.

آهک مصرفی میبایست حتما برای استفاده در شفته قبلا بصورت کامل شکفته شده باشد و پس از سرند شدن برای تهیه شفته مورد استفاده قرار بگیرد.

بهتر است که مخلوط شفته آهک در کنار فونداسیون ساخته شود تا براحتی بتوان آن را به داخل محل خاک برداری منتقل کرد. در شکل های بعدی اجرای صحیح و اجرای نادرست را مشاهده میکنید.

شفته آهکی که هنوز قابل بارگذاری نیست. رد پا هنوز روی آن باقی می ماند.

-گرفتن و سفت شدن شفته آهک مانند ملاتهای آبی است و نیازی به دی اکسید کربن هوا ندارد.

-بهتر است شفته آهک را با دوغاب آهک بسازیم زیرا هر چه اکسید کلسیم آهک بیشتر در آب حل شود و هر چه آهک بیشتر دوغاب آهکی باشد شفته زودتر می گیرد و تاب فشاری آن بیشتر است.

- حجم ملات ماسه اهک و شفته اهکی ثابت است و پس از گرفتن سفت و سخت شده و دیگر نه جمع میشود و نه باد می کند.

- سیلیس خاک بیشتر با آهک ترکیب می شود . اندازه آهک در شفته آهک و گل آهک بستگی به میزان خاک(سیلیس) دارد هر چه سیلیس بیشتر باشد آهک بیشتر می شود.

- شفته آهکی بیش از 3 هزار سال در ایران زمین پیشینه دارد.

- آتشکده ها و ساختمانهای دیگرکه از زمان ساسانیان بجا مانده اند با پی شفته آهکی و ملات گل آهک ساخته شده اند. همه مسجدهای بزرگ ایران مانند کبود تبریز که آن را فیروزه اسلام می نامیدند ، مسجدهای بزرگ اصفهان و مشهد ، شمس العماره و مدرسه سپهسالارتهران و .... روی شفته آهکی و با ملات گل آهک ساخته شده اند در حالی که آئین نامه های پایدار کردن خاک با آهک پس از جنگ جهانی دوم در کشورهای صنعتی نوشته شده است.

- ملات گل آهک و شفته آهک در هوای نمناک زودتر می گیرد و سفت و سخت می شود و تاب زیاد پیدا می کند.

- آهک ماده ای است که در مقابل رطوبت از دوام کافی برخوردار است اما در جای خشک می پوسد و از بین می رود و تخریب می کند . بنابراین شفته آهک نیز معمولا در ساخت بناهای آبی مثل دیوار ، آب انبارها و.... و بناهای در مجاورت رطوبت کار آرائی دارد.

- در مناطق خشک از شفته کم آهک یا بدون آهک برای پی ریزی استفاده می کنند.

از آهک به عنوان:
آژند:ملات،ماده ای خمیری شکل که میان قطعات مصالح بنایی را پر می کند .
اندود:ماده ای خمیری شکل که روی سفت کاری بنا به کمک دست یا ماله کشیده می شود.
برای استفاده از آهک در انواع آژند و اندودها ابتدا آهک را پودر می کنند سپس روی آن کمی آب می ریزند تا شکفته شود بعد آن را سرند می کنند تا نا خالصی ها جدا شود و گرد آهک خالص به دست آید.
آمود: آنچه به بدنه بنا الحاق می شود مثل انواع تزئینات.
برای تزئین ساختمانهای آبی مثل حمامها از آهک بری استفاده می کردند. بهترین نمونه آن را می توان در حمام وکیل شیراز مشاهده کرد .
در حمامها نقوش آهک بری معمولا اساطیری هستند.

مراحل انجام آهک بری :

قشر اول:سطح مورد نظر را با یک لایه ماسه آهک می پوشانند و مرتبا ماله می کشند تا قشر مورد نظر آماده شود .

قشر دوم(قشر رنگی):از جنس ساروج دیمه است.

رنگ سیاه:ساروج دیمه+خاک زغال+شیر برای افزایش چسبندگی

رنگ قرمز: ساروج دیمه+گل اخرا+شیر

رنگ لاجوردی: ساروج دیمه+لاجوردی و گل مالش+شیر

قشر سوم:فقط خمیر آهک است که به صورت اندود روی قش دوم می کشند و ماله کشی زیاد ندارد. پس از این مرحله به روش گرته زنی نقش مورد نظر را ایجاد کرده و با برشهایی که روی این قشر ایجاد می کنند لایه رنگین زیرین نمودار می شود.

آفت های آهک:

آلوئک آجر: در مواد آجر مقداری آهک وجود دارد که زمانی که به آن آب می رسد شکفته می شود و در مرمت خطر ناک هستند.

اگر مقدار ان کم باشد سفیدک می زند و اگر زیاد باشد ترک بر می دارد. آلوئک بیشتر در کارهای جدید به علت استفاده از آجرهای نا مرغوب دیده می شود.

سفیدک کربناتی:

به علت ناشی بودن استاد کار است که آجر را خیس نمی کند.

کاربردهای مهم آهک

آهک کاربردهای زیادی در کارهای ساختمان‌سازی و تهیه فرآورده‌های صنعتی و شیمیایی دارد که به بسیاری از آنها اشاره می‌کنیم:

1- تهیه ظرفهای چینی : چینی‌ها در واقع ازانواع سرامیک محسوب می‌شوند و به دو دسته چینی‌های اصل یا چینی‌های سخت و چینی‌های بدلی تقسیم می‌شوند.

2- تهیه شیشه‌های معمولی : عمدتا شامل سیلیس ، کربنات کلسیم (یا آهک) ، کربنات سدیم و زغال کک است. در صنعت شیشه‌سازی ، کلسیت خالص را به شیشه‌ ی مذاب اضافه می‌کنند، گاز کربنیک حاصله از ذوب آن موجب همگن شدن توده مذاب شیشه می‌گردد.

3- تهیه سیمان : ترکیب سیمان به صورت (آهک، رس، آهن ، گچ ، سیلیس) که با درصدهای مختلفی این مخلوط در کوره پخته و محصول حاصل بعد از خرد شدن و مخلوط شدن با آب و بعد از سفت شدن به سیمان تبدیل می‌شود.

4- تهیه ساروج : ساروج یا ملاط ، مخلوطی از آهک ، ماسه و آب است که بر خلاف سیمان در داخل آب خود را نمی‌گیرد و سفت نمی‌شود، ولی در مجاورت هوا به علت جذب گاز دی‌اکسید کربن و تشکیل سنگ آهک، به‌تدریج سفت می‌شود.
5- قندسازی:در تهیه قند و شکر ، از آهک برای تصفیه و جداسازی ترکیبات فسفاته و اسیدهای آلی استفاده می‌شود..
6- دباغی پوست : قبل از دباغی پوست باید عملیات آماده‌سازی را به منظور حذف ضایعات باقیمانده بر روی پوست ، بر روی آن انجام داد.
یکی دیگر از مصارف عمده آهک در صنایع شیمیایی و در آزمایشگاه‌های شیمی ، تهیه هیدروکسید سدیم از کربنات سدیم و هیدروکسید آمونیوم از کلرید آمونیم است.

7- تهیه کود :
نوع نامرغوب آن در صنعت تهیه قلیائیان و به عنوان کود در زمینهای بی آهک بکار می‌رود

8- مصرف آهک در کاغذ سازی

9- مصرف آهک در مصالح ساختمانی و سرامیک

به عنوان ملات ، روکش داخل ساختمان و در شیشه سازی به عنوان کمک ذوب از آهک بهر ه می‌گیرند. در دیرگدازهای دولومیتی ، نیز آهک بکار می‌رود. در تهیه سیمان نیز آهک ماده اصلی و عمده را تشکیل می‌دهد.

10- در صنایع رنگ سازی : از آهک به عنوان ماده پرکننده استفاده می‌کنند.

11- در چرم سازی : برای جدا کردن مو یا پشم از پوست حیوانات از آهک بهره می‌گیرند.(صنعت دباغی)

آب از آهک استفاده می کنند.PH12- در کشاورزی : برای کنترل

استفاده در صنایع شیمیایی :
آهک در صنایع شیمیایی به عنوان یک ماده اولیه و همچنین برای خنثی کردن اسید و به عنوان کمک ذوب ، ماده قلیا کننده ، جاذبه رطوبت ، عامل چسبندگی و... بکار می‌رود. این نوع آهک بایستی با درصد کلسیم زیاد باشد.
در تهیه کربنات و بی‌کربنات سدیم
تهیه کاربید کلسیم
مواد شیمیایی آلی
سایر مصارف شیمیایی : تهیه منیزیم از آب دریا، تهیه نمک طعام و حشره کشها و مواد رنگی.

تهیه پودر مل :
سنگ آهک با درصد بالا از کربنات کلسیم در کارخانه‌های سنگ کوبی به صورت پودر تهیه می‌گردد که به عنوان مل به بازار عرضه می‌شود.

دیگر مصارف سنگ آهک :
نمونه‌ای از سنگ آهک بسیار دانه ریز که به سنگ چاپ معروف است، قابل استفاده در چاپ و امور چاپی است. بالاخره سنگهای آهکی در خمیر دندان سازی، لاک سازی ، عطرسازی و لاستیک سازی کاربرد دارند.

مصارف آهک زنده و هیدراته

و آهن و فولاد41 درصد، صنعت ساختمان 32 درصد، محیط زیست 3 درصد، صنایع شیمیایی 6 درصد،کشاورزی ، سرامیک ، رنگ سازی، تصفیه قند،کاغذ سازی ، چرم سازی ، و صنعت نفت 8 درصد را شامل می‌شوند.
صنایع فولاد

تا پیش از سال 1960 آهک به عنوان کمک ذوب در فولاد سازی همراه با دیگر مواد و به روش کوره‌های روباز ، استفاده می‌شده است. از سال 1960 به این سو و با رواج روش کوره‌های، فقط از آهک به عنوان کمک ذوب استفاده می‌شود.

مصارف بهداشتی آهک

بهبود کیفیت آب آشامیدنی

خنثی کردن پسابهای اسیدی کارخانه‌ها

کنترل PH پسابها و راسب کردن مواد زاید

کنترل آلودگی هوا : در کارخانه‌های ذوب فلزات و نیز به عنوان جذب کننده گازهای سمی از آهک استفاده می‌کنند.

گزارش کارگاه مرمتی حمام کردشت

مستند نگاري:
اولين اقدامي كه براي انجام عمليات حفاظتي و مرمتي انجام می گیرد،مستند نگاري و عكاسي دقيق از تمام آسيب ها و وضعيت موجود آهك بري هااست. اين كار براي جمع آوري اطلاعات اوليه و همچنين ثبت وضعيت موجود براي مطالعه بيشتر روي ماهيت و آسيب هاي تزيينات و احيانا مقايسه با ديگر تزيينات مشابه انجام میگیرد. همچنين براي در دست داشتن موتيف هاي مختلف از نظر نوع و شكل تزيينات، از هر عنصر طراحي و برداشت در مقياس 1:1
انجام می شود. اين كار براي تعيين مقدار آسيب ديدگي در هر قاب يا ديوار تزيين شده نيز بكار مي رود .

عمليات استحكام بخشي

با توجه به اينكه در اكثر تزيينات لايه هاي نهايي سفيد رنگ بشدت طبله می کند و در معرض ريزش قرارمی گیرد(در اثر خشکی زیاد یا رطوبت زیاد) براي جلوگيري از اين امر براي اولين قدم در حفظ تزيينات موجود بايد لايه هاي آسيب ديده در جاي خود تثبيت و محكم شوند. اين امر ابتدا از بيروني ترين لايه آغاز می شود .لايه هاي سفيد رنگ كه اغلب از بستر خاكستري خود جدا شده و فاصله يافته اند با استفاده از رزين بعنوان يك ماده چسباننده به جاي خود بازگردانده می شوند. اين امر بصورت تزريق رزين با استفاده از سرنگ به پشت آنها با احتياط كامل انجام می گیرد.

رزين به لحاظ اينكه قابل حل در آب است و كمترين تاثير شيميايي در آهك را باعث مي شود ؛ انتخاب می شود و براي اينكه قدرت نفوذ و چسبانندگي آن در پشت اين لايه ها در حد مطلوب باشد از محلول 20-15% اين محلول استفاده می شود . اين درصد نه آنقدر غليظ است كه از نفوذ آن در بدنه’ لايه ها كم كند و نه آنقدر رقيق كه شكاف بين لايه هاي پوسته شده را پر نكند .

تثبيت لايه هاي تداركاتي:

پس از اطمينان از اينكه لايه هاي سطحي ضعيف شده بصورت كامل تثبيت شده و از حالت خطر بيرون آمده اند بايد لايه هاي ضخيم تري از آهك بري ها را كه به همراه لايه هاي تداركاتي از بستر ديوار جدا شده اند استحكام بخشي کرد.

براي شناسايي مكان هاي طبله كرده و همچنين مناطقي كه چسبندگي خود به ديوار اصلي بنا را از دست داده اند ، علاوه بر مشاهده ظاهري، كه در بيشتر نقاط بودن شكاف ها و ترك هاي افقي و عمودي بروي لايه هاي اصلي و تداركاتي مويد اين آسيب هستند، با زدن ضرباتي كه بروي لايه هاي آهك بري انجام مي گیرد مناطق آسيب ديده شناسايي مي شود. براي رفع هر يك از مناطق ، زير اين مكان ها با ملات گچ و پلاكسي تول پر مي شود اين كار با استفاده از ملات گچ به همراه درصدي پلاكسيتول 10-7% با پمپ هاي دستي و با ت

آهک در بناهای تاریخی و روشهای مرمت آن

مطالب مشابه :

طاق و قوس در معماری ایرانی

طاق در معماری اسلامی ایران

طاق در معماری اسلامی ایران-مختصری در رابطه با انواع طاق و سازه ومصالح آن

طاق در معماری اسلامی ایران

منابع ارشد 4

معماری اسلامی در هنر جهان

لیست کامل کتب معماری

آهک در بناهای تاریخی و روشهای مرمت آن

معماری اسلامی

منابع مربوط به مطالعات تاریخ معماری