رشوه در نظام اداري نويسنده :آقاي عباس ايزدي

بسم الله الرحمن الرحيم
رشوه در نظام اداري
مقدمه :
اخيراً سازمان شفافيت سازی جهاني كشور جمهوري اسلامي ايران را در ميان ١٤٦ كشور جهان در مرتبه ٨٨ قرار داده است و شاخص ايران در اين رتبه بندي ٩/٢ از ١٠ بوده است ، بر اساس شاخص تعيين شده از سوی سازمان مذكور ١٠ كمترين ميزان فساد و صفر بيشترين ميزان فساد را نشان می دهد در فهرست اعلام شده قبلی ايران نسبت به سال قبل ٩ رده تنزل كرده است . گزارش سازمان بر اين نكته تأكيد دارد كه كشورهای در حال توسعه توليد كننده نفت نظير آنگولا ، آذربايجان ، چاد ، ايران و عراق همه امتياز پائينی كسب كرده اند (براي كشوري كه به حق پرچمدار جهان اسلام بوده و ظرفيت و پناسيل لازم براي محوريت ساير كشورهاي مسلمان و ملتهاي آزاده جهان را دارد ، اين رتبه از نظر سلامت اداري شايسته نيست) .
همانگونه كه آگاهان به مسائل سياسي و اجتماعي مطلعند انقلاب اسلامي به عبارتي مبارزه با فساد رژيم پهلوي بود . پس از پيروزی انقلاب اسلامی تقريباً به مدت ٣ سال دوران انتقال و تثبيت قدرت و ٨ سال دوران دفاع مقدس ، كه در اين سالها فضای معنوی متأثر از انقلاب اسلامي و جنگ ، بر جامعه حاكم و فسادي به آن صورت نبود و به ندرت فساد پيش مي‌آمد و به شدت نيز قبيح بود . در ٨ سال بعدي كه دوران بازسازي و سازندگي شكل گرفت از قبح ماديگري كاسته شد و مردم آرام آرام به سوي ماديات رفتند فعاليتهاي كلان اقتصادي آغاز شد و به موازات آن فساد اداري شروع گرديد (هر چند دستورالعمل به دستگاههاي دولتي مبني بر خودكفائي مزيد بر علت شد و همه به يكباره به دنبال كسب درآمد رفتند) در اين دورة‌ ٨ ساله فرمايشات رهبري تأكيد بر مبارزه با فقر ، فساد و تبعيض داشت در سال ١٣٧٩ مقام معظم رهبري موضع گيري علني داشتند و در سخنراني خود به وجود فساد از سوي دولتمردان اذعان و به دولت دستور مبارزه با فساد را صادر و دولت را موظف به اين امر نمودند و فرمودند قوة مجريه قبل از ورود قوة قضائيه خودش در مورد خود تصميم بگيرد و فسادها را شناسائي و برخورد نمايد البته محاكمات علني هم در اين مدت شروع شده بود . عطف به سخنراني مقام رهبري و فرمان ٨ ماده‌اي معظم له در ١٠/٢/١٣٨٠ به رؤسای قوای سه گانه زمينه اقدامات حكومت براي فعاليتهاي ضد فساد فراهم شد و دولت هم رسماً وارد مبارزه با فساد گرديد و ستاد ارتقاء سلامت ادراي و مبارزه با فساد فعاليت كلان خود را آغاز كرد تهيه آيين نامة پيشگيري و مبارزه با رشوه در دستگاههاي اجرائي و ابلاغ آن به ساير دستگاههاي دولتي در سال ١٣٨٣ در همين راستا مي‌باشد .
از طرفي ديگر در سايتهاي خبري به نقل از آقای روبين هورس معاون پژوهش سازمان بين المللی شفافيت آمده بود كه پرداخت رشوه در بسياری از كشورهای در حال توسعه و حتی كشورهای اروپايی به يك مسئله روزمره تبديل شده است وی در ادامه اظهاراتش تصريح كرد بر اساس تازه‌ترين پژوهشهای انجام شده پليس و دستگاه قضائی بيشترين رشوه را در بين كشورهای مختلف جهان دريافت كرده اند البته قارة آفريقا در رتبه اول و آمريكاي لاتين در رتبه بعدي قرار دارند (٣٦ درصد مردم آفريقا و ١٧ در صد مردم آمريكای لاتين در ١٢ ماه گذشته رشوه داده اند) لذا مي‌بينيم كه رشوه از بيماريهای مهلك در همه نظامهای حكومتی و اداری است و مي‌توان ادعا نمود رشوه يكی از بلاهای بزرگی است كه از قديم ترين زمانها دامنگير بشر شده و امروز با شدت بيشتر ادامه دارد بطوريكه ذهن و انديشه بسياری از دانشوران را برای از بين بردن آن به خود مشغول كرده و ساز و كارهايی برای آن در نظر گرفته اند .
تعاريف رشوه :
آنچه كه از تعاريف رشوه در كتب لغت بطور مختصر بدست مي‌آيد اين است كه رشوه به معناي :
١. دادن مالي به كسي براي انجام دادن مقصود خود است .
٢. آنچه به كسي دهند تا كارسازي ناحق كند .
٣. چيزي است كه براي باطل ساختن حق يا ثابت كردن باطل داده ميشود .
حرمت رشوه از نگاه قرآن و حديث :
اسلام از دير باز به موضوع رشوه توجه كرده و احكام و دستورهايی برای مبارزه با اين آفت صادر كرده است از منظر اسلام رشوه خواری يكی از بزرگترين موانع اجرای عدالت اجتماعی بوده و هست و سبب مي‌شود قوانين كه قاعدتاً بايد حافظ منافع طبقات ضعيف باشد به سود مظالم طبقات نيرومند كه بايد قانون آنها را محدود كند به كار بيفتد . چونكه زورمندان و اقويا ، همواره قادرند كه با نيروی خود ، از منافع خويش دفاع كنند ، و اين ضعفا هستند كه بايد منافع و حقوق آنها در پناه قانون حفظ شود ، بديهی است اگر باب رشوه گشوده شود قوانين درست نتيجه معكوس خواهند داد ، زيرا اقويا هستند كه قدرت بر پرداختن رشوه دارند و در نتيجه قوانين بازيچه تازه ای در دست آنها برای ادامه ظلم و ستم و تجاوز به حقوق ضعفا خواهد شد . به همين دليل در هر اجتماعی ، رشوه نفوذ كند ، شيرازه زندگی آنها از هم می پاشد و ظلم و فساد و بی عدالتی و تبعيض در همه سازمانهای آنها رخنه ميكند و از قانون عدالت جز نامی باقی نخواهد ماند . لذا در اسـلام مسأله رشوه خواری با شدت هرچـه تمام تر مورد تقبيـح قرار گرفتـه و محكوم شده است و يكی از گنـاهان كبيـره محسوب ميشود . ولی قابل توجه اين است كه زشتی رشوه سبب می شود كه اين هدف شوم در لابلای عبارات و عناوين فريبنده ديگر انجام گيرد و رشوه خوار و رشوه دهنده از نامهائی مانند : هديه ، تعارف ، حق و حساب ، حق الزحمه ، انعام ، بخشش ، امتياز و اعتبار در شركتها ، فروشگاهها و بانكها استفاده كنند و لی روشن است اين تغيير نامها به هيچ وجه تغييری در ماهيت آن نميدهد و در هر صورت پولی و امتياز و اعتباری كه از اين طريق گرفته مي‌شود حرام و نامشروع است اسلام رشوه را در هر شكل و قيافه ای محكوم كرده است ، اسلام حتی برای اينكه قاضی گرفتار رشوه های مخفی و ناپيدا نشود ، دستور مي‌دهد قاضی نبايد شخصاً به بازار برود مبادا تخفيف قيمتها بطور ناخودآگاه روی قاضی اثر بگذارد و در قضاوت جانبداری تخفيف دهنده را كند ، چه خوب است مسلمانان از كتاب آسمانی خود الهام بگيرند و همه چيز خود را در پای بت رشوه خواری قربانی نكنند آيات و روايت ذيل نمونه‌اي از نظرات دين مبين اسلام در بارة حرام بودن رشوه است :
١. آيه ١٨٨ سوره بقره مي‌فرمايد :«و لا تأكلوا اموالكم بينكم بالباطل و تدلو الي الحكام لتأكلوا فريقاً من اموال الناس بالاثم و انتم تعلمون» : اموال يكديگر را به باطل و به ناحق در ميان خود نخوريد و برای خوردن بخشی از اموال مردم به گناه آن را به عنوان رشوه به قضات ندهيد علامه طباطبايی (ره) ميفرمايد كلمه تدلوا مضارع از باب افعال ادلا است و به معنای آويزان كردن دلو در چاه برای بيرون كشيدن آب است و اين كلمه را به عنوان كنايه در دادن رشوه به قضات تا بر طبق ميل آدمی رأی دهند ، استعمال ميكنند و اين كنايه ای لطيف است كه ميفهماند رشوه دهنده كه ميخواهد حكم قاضی را به خود جلب كند و با ماديات ، عقل و وجدان او را بدزدد مانند كسي است كه با دلو خود آب را از چاه بيرون مي كشد . مجموع آيه كلام واحدی است كه يك مفهوم را ميرساند و آن نهی از مصالحه ای است كه راشی و مرتشی بر سر خوردن مال می كنند .
٢. آيه ٤٢ از سوره مائده مي‌فرمايد :‌ «سماعون للكذب اكالون للسحت و . . . » به سخنان تو بسيار گوش ميدهند تا آن را تكذيب كنندو مال حرام (رشوه)فراوان ميخورند و . . . كلمه سحت در لغت به معناي جدا كردن پوست و به معني شدت گرسنگي است . مال مسحوت يعني برده شده و از بيخ كنده شده است پس به مال حرام بالاخص رشوه اطلاق شده است چون مال حرام و رشوه بركت و صفا را از جامعه انساني مي‌برد همان گونه كه كندن پوست درختان سبب از بين رفتن طراوت و پژمردگي آن مي‌شود .
راغب در مفردات گفته است كلمه سحت به معنای پوسته ای است كه دور ريخته ميشود و از همين جهت است كه عمل نادرستی كه مرتكبش را ننگين مي سازد سحت گفته ميشود ظاهراً اينگونه اعمال دين و مروت مرتكب را مي پوشاند و بصورت پوسته ای در مي آورد كه بايد دور ريخته شود . در كلام رسول خدا (ص) نيز آمده آنجا كه فرمود : هر گوشتی كه از سحت (يعنی از غذای حرام در بدن يك انسان) رشد كند آتش سزاوار آن است . به همين جهت سحت را رشوه خوانده اند . پس معلوم شد هر مالی كه از حرام كسب شود سحت است اين آيه و آيات مرتبط همه يك سياق دارند و از رواياتی كه در شأن نزول اين آيات وارد شده تأييد ميشود كه در بارة طايفه ای از يهود نازل شده كه دو نفر از اشراف آنان با اينكه دارای همسر بودند مرتكب زنا شدند و خاخامهای يهود ميخواستند به خاطر دل آنان حكم خدای در تورات كه در زنای محصنه سنگسار بود مبدل به شلاق كنند كسانی را نزد رسول خدا (ص) فرستادند تا از آن جناب حكم زنای محصن را بپرسند و به آنها سفارش كردند كه اگر آن جناب طبق حكم تحريفی ما يعنی شلاق حكم كرد قبول كنند و اگر حكمی ديگر (يعنی همان حكمی كه علمای يهود از تورات دزديده و پنهان كرده بودند) كرد از قبول آن بر حذر باشند . سياق آيه دلالت دارد بر اينكه مراد از سحت در آيه شريفه همان رشوه است و از اين وصف در اين مقام معلوم ميشود علمای يهود كه آن عده را به نزد پيامبر اسلام فرستادند برای اينكه به حكم واقعی خدا حكم نكنند رشوه گرفته بودند و حكم غير واقعی كرده بودند البته كلمه سحت در چند آيه ديگر نيز آمده است .
٣. در آيه ٦٣ از سوره مائده آمده :«لولا ينهم الربنيون و الحبار عن قولهم الاثم و اكلهم السحت لبئس ما كانوا يعملون ـ چرا علمای نصارا و يهود ملت خود را از گفتارهای گناه (تحريف كتاب و گفتار بر خلاف حق) و رشوه خواری باز نميدارند» در اين آيه مبارك نيز عمل ارتشاء نهی گرديده است .
٤. در تاريخ زندگی پيغمبر اكرم (ص) مي‌خوانيم كه به او خبر دادند يكی از فرماندارانش رشوه‌ای در شكل هديه پذيرفته ، حضرت برآشفت و به او فرمود چرا آنچه حق تو نيست مي‌گيری ؟ او در پاسخ با معذرت خواهی گفت : يا رسول الله آنچه گرفتم هديه بود پيامبر (ص) فرمود اگر شما در خانه بنشينيد و از طرف من فرماندار محلی نباشيد آيا مردم به شما هديه ای ميدهند ؟ سپس دستور داد هديه را گرفتند و در بيت المال قرار دادند و و ی را از كار بركنار كرد .
٥. در حديت شريف نبوي آمده كه فرمود :«الراشي و المرتشي كلهما في النار» رشوه دهنده و رشوه گيرنده در آتشند .
٦. در حديث ديگري از حضرت رسول (ص) نقل شده است كه مي‌فرمايد :« لعن الله الراشي و المرتشي و رايش بينهما » از نظر پيامبر گرامي اسلام رشوه دهنده ، رشوه گيرنده و رايش يعني واسطه بين آن دو ملعون هستند .
٧. در نهج البلاغه در داستان هديه آوردن اشعث ابن قيس مي‌خوانيم كه او برای پيروزی بر طرف دعوای خود در محكمه عدل علی (ع) متوسل به رشوه شد و شبانه ظرفی پر از حلوای لذيذ به در خانه علی (ع) آورد و نام آن را هديه گذاشت علی (ع) برآشفت وفرمود سوگواران بر عزايت اشك بريزند ، آيا با اين عنوان آمده ای كه مرا فريب دهی و از آيين حق باز داری ؟ . . . به خدا سوگند اگر هفت اقليم را با آنچه در زير آسمانهای آنها است به من دهند كه پوست جوی را از دهان مورچه ای به ظلم بگيرم هرگز نخواهم كرد ، دنيای شما از برگ جويده ای در دهان ملخ برای من كم ارزش تر است علی را با نعمتهای فانی و لذتهای زود گذر چه كار ؟ . . .
٨. در حديثي امام صادق (ع) فرمودند :«الرشا في الحكم هو الكفر بالله» رشوه در حكم و قضا كفر به خداوند است .
رشوه از نظر قانون
به پيروي از كتاب ، سنت ، عقل و اجماع در قوانين كشور عزيزمان نيز ارتشاء جرم شناخته شده است ماده هشت مجموعه قوانين و مقررات رسيدگی به تخلفات اداری ، در ٣٨ بند تخلفات كاركنان دولت را ذكر نموده است كه مرتكبين اين اعمال جهت اتخاذ تصميم قانونی بايد به هيأتهای رسيدگی به تخلفات اداری سازمان يا وزارتخانه متبوع معرفی شود بندهای مرتبط با بحث رشوه به عنوان يكي از تخلفات كاركنان دولت ، بشرح ذيل در قانون مارالذكر آمده است :
• بند ٥ : اخاذی
• بند ١٧ :گرفتن وجوهی غير از آنچه در قوانين و مقررات تعيين شده يا اخذ هر گونه مالی كه در عرف رشوه خواری تلقی مي شود .
بعضی از مجازاتهای مقرر رشوه در قانون مجازات اسلامی نيز بشرح ذيل ميباشد :
ماده ٥٨٨ : هريك از داوران و مميزان و كارشناسان اعم از اين كه توسط دادگاه معين شده باشد يا توسط طرفين ، چنانچه در مقابل اخذ وجه يا مال به نفع يكی از طرفين اظهار نظر يا اتخاذ تصميم نمايد به حبس از شش ماه تا دو سال يا مجازات نقدی از ٣ تا ١٢ ميليون ريال محكوم و آنچه گرفته است به عنوان مجازات مؤدی به نفع دولت ضبط خواهد شد .
ماده ٥٨٩ : در صورتی كه حكام محاكم به واسطه ارتشاء حكم به مجازاتی اشد از مجازات مقرر در قانون داده باشند علاوه بر مجازات ارتشاء حسب مورد به مجازات مقدار زائدی كه مورد حكم واقع شده محكوم خواهند شد .
ماده ٥٩٠ : اگر رشوه به صورت وجه نقد نباشد بلكه مالی بلا عوض يا به مقدار فاحش ارزان تر از قيمت معمولی يا ظاهراً به قيكت معمولی و واقعاً به مقدار فاحشی كمتر از قيمت به مستخدمین دولتی اعم از قضائی و اداری بطور مستقيم يا غير مستقيم منتقل شود يا برای همان مقاصد مالی به مقدار فاحشی گران تر ازقيمت از مستخدمين يا مأمورين مستقيم يا غير مستقيم خريداری گردد مستخدمين و مأمورين مزبور مرتشی و طرف معامله راشی محسوب ميشود .
ماده ٥٩٣ : هر كس عالماً و عامداً موجبات تحقق جرم ارتشاء از قبيل مذاكره ، جلب موافقت يا وصول و ايصال وجه يا مال سند پرداخت وجه را فراهم نمايد به مجازات راشی بر حسب مورد محكوم ميشود .
ماده ٥٩٤ : مجازات شروع به عمل ارتشاء در هر مورد حداقل مجازات مقرر در آن مورد است .
همچنين در مادة ٣ قانون تشديد مجازات مرتكبين ارتشاء و اختلاس و كلاهبرداری آمده است كه چنانچه كاركنان و مأمورين دولتی براي انجام دادن يا انجام ندادن امری كه مربوط به سازمانهای مزبور می باشد وجه يا مال يا سند پرداخت وجه يا تسليم مالی را مستقيماً يا غيرمستقيم قبول نمايد در حكم مرتشی است اعم از اين كه امر مذكور مربوط به وظايف آنها بوده يا آنكه مربوط به مأمور ديگری در آن سازمان باشد ، خواه آن كار را انجام داده يا نداده و انجام آن بر طبق حقانيت و وظيفه بوده يا نبوده باشد و يا آنكه در انجام يا عدم انجام آن مؤثر بوده يا نبوده باشد و مجازاتهائي نيز براي مرتكبين تعيين نموده است و طبق تبصره ٤ ماده فوق الذكر هرگاه ميزان رشوه بيش از مبلغ ٢٠٠٠٠٠ ريال باشد ، در صورت وجود دلائل كافي صدور قرار بازداشت موقت به مدت يك ماه الزامي است . از محتواي مواد قانوني اينگونه استفاده ميشود كه قانون گذار با تصويب اين قوانين و تعيين مجازاتهاي مرتكبين ارتشاء ، پيشگيري و مقابله را مد نظر قرار داده است .
دلايل و علل :
دلايل گوناگونی برای فسادهای اداری و رشوه در جوامع مختلف بر شمرده اند شايد مهمترين دليل اشاعه فساد اداری و رشوه نبود ساختارهای شفاف و روشن انجام امور در سازمانها است به اعتقاد كارشناسان در محيطهای اداری غير شفاف و مبهم ، امكان كجرويهای اداری افزايش مييابد و انجام رفتارهای فساد آلود تسهيل می شود از ديگر علتهای به وجود آمدن رشوه ، عوامل ذيل را می توان نام برد :
١. فقر فرهنگی و عدم وجود باورهای استوار اخلاقی .
٢. فقر اقتصادی و نابسامانی های در آمدی كاركنان سازمانها .
٣. ضعف مقررات و قوانين بازدارنده و نظامهای كنترلی مؤثر .
٤. اعطای اختيارات بيش از حد به مديران .
٥. اعطای امتياز امضای طلائی به افراد .
٦. عدم ثبات در مديريت .
٧. عدم وجود امنيت شغلی برای كاركنان .
٨. ناكار آمدی و ضعف نظام اداری .
٩. نارسائی ، پيچيدگی ، تناقض و ابهام در قوانين و مقررات اداری .
١٠. عدم وجود شايسته سالاری در عزل و نصبها .
١١. بی كفايتی حرفه ای كاركنان .
١٢. ضعف دانش و تخصص مديران .
١٣. عدم و جود نظامهای صحيح انگيزشی و تشويق و تنبيه در ادارات .
راهكارها :
در بحث راهكارها لازم است ابتدا استراتژي سازمان در خصوص مبارزه با رشوه انتخاب گردد سپس بر مبناي آن راهكار ارائه نمود هركدام از كشورها و سازمانها با توجه به شرايط محيطي حاكم از قبيل : شرايط فرهنگي ، سياسي ، جغرافيائي ، اجتماعي ، اقتصادي و مذهبي استراتژي مناسب خود را انتخاب مينمايند كه اهم استراتژيها از اين قرار است :
الف ـ استراتژي پيشگيري : اين استراتژي بسيار كم هزينه است .
ب ـ استراتژي مبارزه : اين استراتژي با نگاه پليسي ، امنيتي و انتظامي است .
ج ـ استراتژي پيشگيري از وقوع فساد و مبارزه با خاطيان : اين استراژي تلفيقي از پيشگيري و مبارزه است كه عمدة سازمانها و كشورها از اين روش استفاده ميكنند . فلذا با در نظر گرفتن موارد فوق الذكر راهكارهاي ذيل بمنظور پيشگيري و مقابله با رشوه پيشنهاد مي‌شود :
١. شناسائی نقاط آسيب پذير و مستعد فساد اداری و رشوه و انجام اقدامات اصلاحی در جهت حذف گلوگاهها .
٢. مؤثرترين و كارآمدترين شيوه های مبارزه با فساد خروج از فضای تاريك و سايه و شفاف سازی و روشن ساختن محيط و ساختار اداری است .
٣. ترويج فرهنگ اسلامی و فرهنگ وظيفه شناسی كاركنان و وجدان كاری .
٤. انجام اصلاحات لازم در سيستم اداري و مديريتي .
٥. ساده سازي و كوتاه نمودن فرآيندهای انجام كار و ارائه خدمت .
٦. شفاف سازی قوانين و آگاه ساختن مردم به حقوق شهروندی .
٧. پرداخت دستمزدهای بالا به كاركنان اداری .
٨. ملزم ساختن واحدها به پاسخگوئی .
٩. توانمند سازي دفاتر نظارتي و تقويت نظارتهاي مستمرو مؤثر .
١٠. استقرار نظامهای سنجش عملكرد كاركنان .
١١. شايسته سالاری در عزل و نصبها .
١٢. مشاركت دادن كاركنان در اداره امور .
١٣. تصويب قوانين سخت تر و اعمال سختگيرانه قوانين موجود .
١٤. بررسي مجدد فرآيند روشهاي انجام كار و كارآمد ساختن آن .

تهيه كننده : عباس ايزدي ـ بازرس و عضو كار گروه مبارزه با رشوه اداره كل زندانهاي استان قم
آذر سال ٨٥

منابع :
١. سخنراني‌هاي مقام معظم رهبري
٢. تفسير الميزان ج ٢ و ج ٥
٣. تفسيرنمونه ج ٢ و ج ٤
٤. فرهنگ لغت معين
٥. سايت TI (Transpaency International) شفافيت سازي بين اللملي
٦. سايت مطالبه
٧. ماهنامه علمی ـ آموزشی در زمينه مديريت ١٥١

اداره امور زندانهاي استان قم

رشوه در نظام اداري نويسنده :آقاي عباس ايزدي

مطالب مشابه :

اختلاس های مهم 18 ماه گذشته در ایران

اختلاس های مهم 18 ماه گذشته در ایران

رشوه در نظام اداري نويسنده :آقاي عباس ايزدي

مادر يكي از شهداي فتنه 88 فتنه گران عاشوراي 88 همرديف لشكريان عمرسعد هستند

فرازهایی شگفت‌انگیز از آخرین لحظات شهید تام‌جی اندرسون ـ قسمت اول

عزاداری یزیدی..

دوره ی کار اموزی رایگان بیمه قسمت سوم

متن كامل جوابيه فردين رحماني به نماينده تاكستان امير طاهرخاني