هنر منبت کاری و تاریخچه آن

هنر منبت كاري

مقدمه

هنرهاي سنتي ايران، هنرهاي اصيل مردمي هستند. هنرهايي كه از فطرت پاك مردم نشأت مي گيرند. اين هنرها از ديرباز در تمام شئون زندگي مردم رسوخ كرده و به صورت جزئي تفكيك ناپذير درآمده اند. رحل قرآن، منبر مسجد، تنگ گلاب و فرشي كه به عنوان زيرانداز به كار مي رود، همه و همه نشان از پيوند هميشگي هنر و آيين، آداب و زندگي مردم دارد.

طوفان حوادث دوران، نتوانسته صخره پرصلابت هنر ايران را فرسايش و تغيير دهد. هنر گذشته‌ي ايران، بسان صدفي است كه موج بلند و شكوفاي اسلام، آن را صيقل داده و به گوهري ناب تبديل كرده و به ساحل سرزمين‌هاي مختلف افكنده است. شايد اغراق نباشد اگر بگوييم، بررسي و شناخت هنرهاي سنتي ايران، مقدمه اي بر شناخت هنر جهان مي باشد.

اين هنرها، از گذشتة دور تاكنون، بدون تغييرات زياد، باقي مانده‌اند و اگر به آنها توجه نشود رفته رفته به بوتة فراموشي سپرده خواهند شد. از اين رو، سعي بر آن بوده، تا گامي هرچند لرزان در جهت شناساندن هنرهاي سنتي ايران و نحوة اجراي آنها كه در كتاب حرفه و فن به آنها اشاره شده برداشته شود.

سابقة تاريخي منبت كاري

واژة «منبت» به معناي كنده كاري روي چوب است، كه سابقه اي ديرينه دارد. شايد بتوان آغاز تاريخ منبت كاري را زماني دانست كه انسان نخستين با ابزاري برنده، چوبي را تراشيده است. منبت كاري روي چوب از قديم در ايران مرسوم بوده است. در كشور ما آثاري از منبت كاري هاي نسبتاً قديمي به جاي مانده كه بر روي درب مقبره هاي ائمه اطهار (ع) و نيز منبرها انجام شده است. دليل سالم ماندن اين آثار، هم احترام مذهبي مردم به اين اماكن و هم بيدزدايي آنهاست. پاره اي از اين آثار 900 تا 1000 سال قدمت دارند.

مواد و مصالح منبت كاري
مهمترين ماده اي كه روي آن منبت كاري مي كنند چوب است. اين چوب بايد محكم و بدون گره باشد. براي اين منظور از چوب‌هاي آبنوس، فوفل، بقم، شمشاد، عناب ... و گردو استفاده مي كنند. البته آبنوس و بقم چون هم محكمتر و هم چربتر هستند دوام بيشتري دارند؛ اما در ايران به خاطر فراواني چوب گردو اكثراً از اين چوب استفاده مي شود. از ديگر مصالح منبت كاري مي توان از «عاج» «صدف» و «استخوان» نام برد.

وسايل و ابزار منبت كاري

مغار

وسيله اي است براي تراشيدن چوب و اندازه هاي مختلفي دارد كه اين اندازه ها بر اساس پهناي مغار تعيين مي شود. در موقع كنده كاري بايد انحناي شيب دار مغار به سمت كار باشد. مغارها انواع گوناگون دارند.

چوب ساب
براي از ميان بردن پستي و بلندي هاي زمينه يا گرد كردن پايه‌هاي ميز و صندلي به كار مي رود و دو نوع دارد:
1ـ چوب ساب كج 2ـ چوب ساب راست

چكش يا تخماق
براي كوبيدن و ضربه زدن به انتهاي مغار به كار مي رود. جنس سر اين چكش در قديم از چوب بود ولي هم اكنون براي ساختن آن از پلاستيك فشرده استفاده مي كنند. پلاستيك فشرده سبب مي شود تا ضربات، صدا نداشته باشند و دستة مغار آسيب نبيند و ضمناً وزن مناسب چكش نيز، هنرمند منبت كار را خسته نكند.

روغن دان
جعبه اي است كه داخل آن پنبة آغشته به روغن خوراكي يا پارافين قرار دارد. نوك مغار حين تماس با پنبه چرب مي شود. بدين ترتيب موقع كنده كاري، مغار راحت جلو مي رود و براده را به شكلي ظريف بر مي دارد.

سنگ نفت
براي تيز كردن نوك مغار به كار مي رود. نوك مغار بايد هميشه تيز و صاف باشد، در غير اين صورت عمل دلخواه را انجام نمي دهد. يك طرف سنگ نفت زبرتر از طرف ديگر است. براي تيز كردن مغار، تيغه را اول با قسمت زبر و سپس با قسمت نرم تيز مي كنند: نوك بعضي مغارها آنقدر تيز است كه مي تواند موي دست را بتراشد. سنگ را در نفت مي گذارند تا هميشه نرم بماند و تيغه مغار را خراش ندهد. اگر سنگ در نفت نباشد خود نيز ناهمگون و سريع ساييده خواهد شد.

گيره
كار براي اجراي عمل منبت به گيره بسته مي شود. وجود گيره بسيار الزامي است، زيرا دست هاي هنرمند براي ايجاد خلاقيت بايد آزاد باشد.

روش كار منبت كاري

1. ايجاد فرم اوليه: فرم لازم و اصلي براي شروع كار منبت توسط «نجار» فراهم مي شود.

2. طرح: ممكن است طرح در ذهن هنرمند منبت كار وجود داشته باشد. در اين حالت وي مستقيماً آنچه را كه در ذهن دارد به سطح كار منتقل مي كند. در حالت ديگر طراح، طرح را بر روي كاغذ مي كشد و به هنرمند منبت كار مي دهد.

اين طرح به سه روش بر سطح كار منتقل مي شود:

الف: فتوكپي طرح اوليه را روي چوب مي چسبانند.

ب: با قرار دادن «كاربن» در حد فاصل طرح و سطح كار، طرح بر روي كار منتقل مي گردد.

ج: كاغذي كه طرح روي آن كشيده شده به روغن آغشته مي شود. اين كاغذ را روي چوب مي گذارند و با مداد روي خطوط طرح مي كشند تا نقش طرح از طرف ديگر روي چوب منتقل گردد.

3. نحوه منبت كاري: قطعة كار را به گيره مي بنديم. ابتدا با مغار شفره، خطوط محيطي طرح را مشخص مي سازيم و از زمينه جدا مي كنيم. سپس با مغار راست، زمينة كار را به نحوي پايين مي بريم كه سطوح گود شده در سراسر زمينه يكسان باشند. بعد با مغارهاي مختلف و با توجه به تناسب طرح از نظر انحنا، خطوط راست و منحني، گودي و برجستگي،‌ عمل منبت كاري را ادامه مي دهيم.

در منبت كاري، با يك دست مغار و با دست ديگر چكش را نگاه مي داريم و بر حسب مقدار چوبي كه بايد برداشته شود، زواياي مختلفي به نوك مغار مي دهيم. براي بار برداري و كندن زمينه از ضربات چكش به دستة مغار استفاده مي كنيم و هنگام منبت كردن طرح اصلي، با هر دو دست مغار را مي گيريم.

پس از پايان كار منبت كاري، سطوح كار با سنبادة بسيار نرم، صاف و صيقلي مي شود. در مرحلة بعد بدان روغن يا پلي استر مي زنيم تا چوب بر اثر مرور زمان ترك نخورد و در مقابل رطوبت مقاوم باشد.

يك كار منبت شدة خوب داراي اين خصوصيات مي باشد:

1- يكپارچه، صاف و صيقلي است.
2- كار منبت پيچيده و ظريف است.
3- طرح آن از اصالت برخوردار بوده و تناسبات آن رعايت شده است.

مقاله ۲ - هنرمنبت كاری

مقدمه

كلمه ی منبت به معنی كنده كاری روی چوب می باشد و منبت كار كسی است كه روی چوب عمل كنده كاری را انجام می دهد. این فن ، سابقه ای بسیار طولانی دارد؛ تا حدی كه آغاز تاریخ منبت را می توان به زمانی نسبت داد كه انسان برای اولین بار با ابزارهای تیز و برّنده آشنا و چوب را تراش داده است .

منبت كاری در ایران پیشینه ای بسیار طولانی دارد و یادگاری از دوران گذشته می باشد كه برای رسیدن به مراحل فعلی راهـی بس طولانی را پیموده است و شـاید بتوان گفت كه تاریخ منبت كـاری در ایران به زمانی می رسد كه ایرانیان با مصارف گوناگون چوب آشنا شدند ؛ و با این توضیح در واقع نمی توان تاریخ منبت كاری را جدا از تاریخ استفاده چوب دانست.

باستان شناسان و مورخان تاریخ ، استفاده از چوب برای ساخت خانه ها را در ایران مربوط به 4200 سال پیش از میلاد مسیح دانسته اند كه مقارن با عصر حجر و دورانی كه بومی ها قبل از مهاجرت آریایی ها در ایرن زندگی می كردند، می دانند.

قطعات چوبی در یكی از مقبره های شهرستان فسا، در استان فارس، به دست آمده كه مربوط به 5000 سال قبل بوده و نشان دهنده ی این است كه ایرانیان باستان از چوب برای ساخت ابزارهای مختلف استفاده می كرده اند. استفاده از چوب در زمانهای مختلف در ایران مرسوم بوده و در كشاورزی ، خانه سازی و همچنین ساخت آلات و ابراز استفاده می شده است. از ظهور سلجوقیان تدریجاً استفاده از چوب شكل عوض كرده و كنده كاری روی چوب مرسوم شده كه متأسفانه نمونه های چندانی از هنر صنعت چوب ِ در این دوره در دست نیست؛ ولی با توجه به دو قطعه از یك منبر ساخته ی قرن 12 میلادی كه مربوط به اواخر دوره ی سلجوقیان است و هم اینك در موزه نگهداری می شود ، درمی یابیم كه تزئین چوب با گل و بوته های برجسته و فرو رفته (شبیه به منبت امروزی) رواج داشته است.

آثار صنعت منبت كاری در دوره ی چنگیز و تیمور نسبتاً بیشتر است و نقوش ایرانی و طرح های چینی فراوانی به چشم می خورد، از آثار این دوره می توان منبر مسجد نائین به تاریخ سال 711 هجری قمری و مرقد حضرت عبدالعظیم در شهرری را نام برد كه با اشكال هندسی و برگ های مدور تزئین شده است .

در عصر تیموریان شیوه ی منبت كاران دوره ی مغول ها ادامه یافت و از نمونه های خوب این دوره " دو لنگه ی در " متعلق به نیمه های دوم قرن پانزدهم میلادی (قرن 9 هجری قمری) است كه در موزه متروپولیتن نگاهداری می شود. رُویه ی این دولنگه در، به قطعات مربع تقسیم و داخل هر كدام نیز تقسیمات دیگری شده و تزئینات آن عبارت است از اشكال هندسی و برگهای ظریفی كه معمولاً تذهیب كاران دوره تیموری از آنها استفاده می كردند. در دوره ی زندیه و قاجار، منبت كاری رو به انحطاط رفت و ساختن درهای منبت و قطعات بزرگ ، جای خود را به قطعات كوچكتر مانند رحل قرآن و قاب آئینه داد.

به طور كلی آثار معتبری از گذشتگان در دست نیست و علت آن امر را می توان عمر كوتاه چوب كه به مرور از بین می رود و همچنین عدم نگهداری درست وسایل چوبی به دلیل نبود مواد و وسایل حفاظتی (مانند لاكها و رنگهایی كه امروزه استفاده می شود) دانست. ولی با این حال ، آثار نسبتاً قدیمی از منبت كاری در كشور ما به جای مانده كه بیشتر بر روی در مقبره ها، منابر و در مساجد انجام شده و دلیل سالم ماندن آن نیز به خاطر احترام مذهبی مردم به این اماكن می باشد كه قدمت بعضی از آنها به 1000 سال هم می رسد.

در حال حاضر منبت كاری در گوشه و كنار ایران رواج دارد و می توان گفت كه در شهرهای تهران، اصفهان، شیراز، آباده، شاهرود و ... نسبتاً منبت كاری بیشتر انجام می شود. طرح های اصیل ایرانی شامل اسلیمی ها، ختایی، گل و بوته، گل و مرغ و ... می باشد كه تدریجاً انواع طرح های خارجی مانند گوشواره ای، فرشته ای و ... جای آن ها را می گیرند.

باستان شناسان و مورخان ، تاریخ استفاده از چوب برای ساخت خانه ها در ایران را مربوط به 4200 سال پیش از میلاد مسیح دانسته اند كه مقارن با عصر حجر است یعنی زمانی كه بومی ها قبل از مهاجرت آریایی ها در ایران زندگی می كردند .

دنیای حرفه و فن www.herfe-rszy.blogfa.com

منابع: سایت راسخون، سایت تبیان

هنر منبت کاری و تاریخچه آن

مقاله ۲ - هنرمنبت كاری

مطالب مشابه :

منبت كاري

منبت کاری

منبت كاري

منبت و معرق

كارگاه منبت و معرق

روکش

هنر منبت کاری و تاریخچه آن

ماشين كاغذ و فرايند توليد