قوتادغو بیلیک کتابی یاییلدی

قیزیل قلم / دکتر کریمی :

سلسله ی قاراخانیان دو اثر بزرگ را به دنیای بشریت هدیه کردهاند؛ یکی قوتادقو بیلیک از یوسف خاص حاجب است و دیگری دیوان لغاتالترک از محمود کاشغری. قوتادقو بیلیک کتابی است حکمتآمیز و سرشار از علم و معرفت در باب کشورداری، سیاستنامه، نمایشی از آرمانشهر، فلسفه، علم و در نهایت رمانی آموزشی است که همچنان ارزشمند و گرانسنگ است. این کتاب برای خاقانها نگاشته شده و بیلیکهایی را ارائه می دهد که رموز دانش، فلسفه، اخلاق و قوانین اجتماعی است. دومین کتاب هم دیوانلغاتالترک، نخستین دایرهالمعارف تاریخ جهان است. در این کتاب نیز گوشههائی از فرهنگ و ادب غنی ترکان از پگاه تاریخ تا سده پنجم هجری نشان داده می شود. این کتاب برای تقدیم به خلفای اسلامی نوشته شده است. این دو کتاب هزار سال پیش نگاشته شده اند که گنجینهای زوالناپذیر از ترکان به دنیای بشریت به شمار می آید.

آنچه در قوتادقو بیلیک آمده است علاوه بر اخلاق، حکمت، فلسفه، از علوم ریاضی و نجوم نیز بحث به میان آمده است. بالاساغونلو در این کتاب، بخشی را به علم نجوم اختصاص داده و باب هفتم آن مربوط به کره زمین، منظومه ی شمسی و ستارگان است. هفت ستاره در هفت فلک آسمانی و دوازده برج در پیرامون زمین می چرخند که همگی با اسامی ترکی خود معرفی میشوند. در اینجا، در داخل داستان نه تنها علم نجوم به خوانندگان درس داده میشود بلکه روند حرکت منظومهها با حرکت قهرمانان داستان همگون نشان داده میشود. در اینجا نام قهرمانان نیز دارای معانی خاصی است؛ اودقورموش یا "بیدار گشته" چون از خواب بیدار میشود روند صبح را نشان میدهد و تا شب که تاریکی همه جا را فرا میگیرد اگر اودقورموش به خواب می رود ولی فلک در کار خویش است و جریان زندگی ادامه دارد. تمامی سیارگان و ستارگان نه خواب میشناسند و نه ایستادن برایشان مفهومی دارد. آنان از شرق به غرب رهسپارند و روزها و شبها در راهند تا ماهها و فصلها برسند و سالها در گذرند. شاعر و نویسنده یک به یک ستارگان را معرفی میکند، زهره و ماه، سهیل و عطارد، ماه و خورشید ، منظومه شمسی و راه شیری، همه و همه شناخته میشوند. از هلال تا بدر شدن ماه، خسوف و کسوف، باد وباران مورد بحث قرار می گیرد، زلزله و سیل، رعد و برق، پستی و بلندیهای زمین، روشنائی و تاریکی، علل پدیده های طبیعی، آب و هوا، از حوادث طبیعی و چگونگی حوادث سخن میراند. البته از حرکت کواکب و استفادهی رمالها و فالگیرها سخن راندن را فراموش نمی کند. او در اینجا چون دانشمندی آگاه عمل میکند و اطلاعات علمی بسیاری را در اختیار خوانندگانش قرار میدهد.

او در علم ریاضیات نیز اطلاعات عمیقی دارد و به خوانندگانش تقدیم میکند. او از جمع و تفریق، ضرب و تقسیم آغاز کرده تا جذر و توان، از جبر و مقابله تا دیگر بحث های ریاضی سخن می راند، آنگاه از فلزاتی مانند طلا و مس، نقره و آهن، از تبدیل عناصر به همدیگر و ترکیب آنها، از رنگها، جانوران و حیوانات، چهارپایان، خزندگان و درندگان، پرندگان و چرندگان، از حیواناتی که در زمین و زیرزمین، در هوا و در آب زندگی می کنند اطلاعاتی جذاب و جالب در اختیار خواننده می گذارد.

بالاساغونلو حتی از سلامتی و بیماریها میگوید، از کودکی تا پیری، از مزاج انسانها، طبایع مختلف، طبیعت گرم و سرد، از خون و رگها، از اعصاب و دیگر اطلاعات پزشکی روز سخن میراند و نشان میدهد که دارای تحصیلاتی عمیق از طبیعت و ماوراء طبیعت است. آنگاه به عالم معنوی پا می نهد و از عقل و خرد، شعور و درک، احساس و عاطفه سخن می راند و با مثالهای ساده و زیبا در آموزش آنان به فلسفه تلاش را آغاز می کند. او حتی اینکه چگونه می توان عقل و خرد را پاکیزه کرد و فهم و ادراک را توسعه داد با دیدی علمی و فلسفی بیان می کند و کتاب خود را با اندیشههای بزرگان عالم از چین تا مصر زینت می دهد. او با نقل گفته های این بزرگان، مردم را با اندیشه ها و خود این بزرگان آشنا می سازد و به نقل و گاهی نقد گفتههای آنان دست مییازد. او به دنیای دین هم وارد میشود و در جهت پیوند دین و فلسفه تلاش می کند. او از اندیشه های شرق و غرب، از چین تا ایران و روم و مصر سخن میراند.

او شناختی درخور از کشورهای مختلف دارد، از بالاساغون تا خراسان، از روم و یونان، تا شام و مصر سخنهای گفتنی دارد. از فرهنگ و زبان ملتها می گوید. از شعر و داستانها، از هنرهای ادبی، فرهنگ عوام و خواص، و هزاران موضوع دیگر سخن رانده و اثر خود را همچون شاهکاری بیمانند تقدیم بشریت میکند.

بخش اعظم کتاب به امور کشورداری و سیاست مربوط میشود و اصوی دولتمردی را مورد بحث قرار می دهد. او از قوانین مورد نیاز جامعه، از سلسله مراتب اجتماعی، از اصناف مختلف، از رئیس و مرئوس، حاکم و محکوم، مراتب دولتی در داخل نظام حکومتی، از طبقات و اقشار مردم و فرهنگ طبقات سخن میگوید. قوانینی را که خاقانها صادر میکنند او مینویسد. تلاش دارد قوانینی بنویسد که فلاسفهی چین و مصر و یونان نوشتهاند و مطابقت لازم را با دین نیز دارند. او سعی میکند قوانین را تبیین کند که مغایرتی با فلسفه و خرد انسانی ندارد و با طبیعت انسانها سازگارتر است. او، بیلیک یا همان یاسا و قانون را برای اجرای عدالت لازم میداند. ائلیک نیز حاکمی است که با بیلیکهای صحیح خود عدالت را در آرمانشهر خود پیاده می کند و در آن، هر کس به تبع لیاقت و دانائی خود در جایگاه واقعی خود ایستاده است و روابط بر اساس عدالت و نظم الهیگونه ای برقرار شده است. او به رابطه بین عدالت و حقانیت میپردازد؛ آنچنان اندیشهها و افکار فلاسفه را به چالش میکشد تا دیگر ضعفی در عدالت نباشد. رابطه بین حاکم و مردمان کشور، حاکم و اقشار مختلف جامعه، حتی حاکم و سلسله مراتب درون حکومت موضوعاتی هستند که بخش اعظم کتاب را به خود اختصاص داده است. اوضاع زمام، موضعگیری خاکم و دولتمردان در زمان صلح و جنگ، قحطی و رفاه و ... مورد بحث قرار گرفته اند. در اینجا علاوه بر عملکرد خاقان، رفتار وزیران، مشاوران و دیگر دولتمردان هم مورد مداقه قرار گرفته و خصوصیات هر یک شناسانده میشود و نویسنده به صورت فیلسوف و اندیشمندی توانا در این باب ها سخن می راند. تردیدی نیست که کتاب قوتادقو بیلیک شناسنامهای ارزشمند از فرهنگ و تمدن ترکان را بروز می دهد و بعد از هزار سال همچنان ارزشمند و مفید می باشد. این اندیشه ها در سدههای بعدی هنوز در اروپا مطرح شده و طرفداران بسیاری نیز پیدا کرده است؛ در حالی که این مطالب سدهها پیشتر از زبان یوسف بالاساغونلو طرح گشته است.

در اینجا ضروری به یک یادآوری اشاره شود و آن، مسالهی زن است. نگاه بالاساغونلو به زن بسیار پیشرفته و مترقیانهتر از بسیاری از اندیشمندان امروزی است. متاسفانه هنوز هستند کسانی که زن را جنس درجه دوم میشناسند. هرچند تفکرات بالاساغونلو کاملا پاک و منزه ار دیدگاههای قرون وسطائی نیست، اما گاهی صراحت لهجه و حقگوئی را به نهایت رسانده است. او نگاهی که به فرزندان دختر دارد زیباست؛ او می نویسد"

بو مونداغ کیشیلر بولو ایدی قیز بو قیز قیزلیکی قالدی قیز آدی قیز.

قیز به معنی دختر است و در زبان خاقانیه، قیز دو معنی دارد: یکی دختر و دیگری هر چیز ارزشمند. او به زیبائی و توانمندی خاص خود، قیز را به همان معنی چیز ارزشمند بکار گرفته و در میان مردمی که معمولا پسر را به دختر ترجیح می دهند، دختر را ارزشمندتر دانسته و از مقام زن دفاع کرده است.

قوتادقو بیلیک به عنوان کتاب اخلاق مطرح است. یکی از خصوصیات این کتاب، اینست که به عنوان پندنامه، اندرزنامه و کتاب نصیحت می توان از آن نام برد. می دانیم که اکثر ترکان در سده دهم میلادی اسلام را پذیرفته و سرداران خلفا از مصر تا چین از ترکان بوده اند. پیش از آن، دین ترکان بودائی، مانی، مسیحیت و شمنیزم بوده است. گؤگترکان شمنیست بودهاند. آنان به گؤگ تانری باور داشتند. اعتقادشان بر این بود که تانری از بالای آسمان ناظر بر رفتار و کردار انسانهاست. شمنها نیز برای دستیابی به تانری از پلکان معنوی شمن بالا می رفتند[1]. اما چون اسلام را پذیرفتند الله را مانند تانری یافتند. بطوری که نام تانری را تا امروز هم حفظ کردهاند. اسلام دین پند و اخلاق است. جالب است که ترکان نامهایی را تا امروز نگه داشته اند که هرچند در اسلان وجود دارد اما زبان خودشان از بودا و مانی و گؤگتانری حفظ کردهاند مثلا برای نام خدا، تانری، ایدی، بیات و اوقان را هنوز هم استفاده میکنند. پیغمبر را هنوز هم سالاواج و چهار صحابه پیغمبر را دؤرد اش مینامند، در حالی که اقوام و ملل دیگر نام اسلامی و عربی را دارند.

قوت به معنی سعادت و نیروی درونی است که از زبان اویغوری باقی ماندهاست و تا امروز هم به قوت خود باقیست. در اصطلاح "بایرامیز قوتلو اولسون!" هنوز هم مبارک بوده معنی می دهد و قوتلو و قوتادلو و قوتادقو همان معنی سعادت و مفید بودن را می دهد. اسامی قهرمانان کتاب مانند اودقورموش، یعنی بیدار شده، اؤیدولموش یعنی حمد و ستایش شده که همان محمد نام حضرت پیغمبر نیز هست. لذا این کتاب پیوندی ناگسستنی با اسلام و فرهنگ غنی ترکان باستان دارد. در هر صفحهی آن میتوان نقل قولهایی از پیامبر بزرگوار اسلام و آیات قرآن را مشاهده کرد. قوتادقو بیلیک ترجمه قرآن است به زبان ترکی.

قوتادقو بیلیک دنیای اسلام است و تصوف. در این کتاب میتوان دنیای اسلام و تصوف را به وضوح تمام دید. تک تک چهرهها، مسلمانانی هستند که رفتارهای اسلامی دارند. اودقورموش چهره شاخصی از قهرمانان این کتاب است که هرچند یک زاهد بودائی نمایانده میشود اما انتقاداتی که از او می شود انتقادات یک مسلمان فقیه است. اؤیدولموش وزیر اعظم خاقان، این زاهد را به رفتارهای اسلامی فرامی خواند اما بیآنکه نامی از اسلام بیاورد. او در نهایت سمبلی از صوفیهای اسلامی می گردد و تصوف را نمایندگی می کند. کشمکشهای بین اؤیدولموش و اودقورموش بی شباهت به چالشهای اهل تصوف در قرن چهام و پنجم دنیای اسلام نیست. بنابراین میتوان قوتادقو بیلیک را یک اثر متصوفانه دانست. هرچند این دیدگاه جای پژوهش دارد و در بسیاری از کشورها از مدتها پیش چنین بحثهائی درگرفته است اما در کشور ما همچنان سکوت برقرار است و هنوز اندر خم یک کوچهایم.

قوتادقو بیلیک کتاب دنیای اندیشه و هنر است. بالاساغونلو در جای جای کتاب می نویسد : خردمند باشید، علم بیاموزید، انسان باشید و خود را بالاتر بکشید... واژگان بکار رفته در این کتاب و تاکید نویسنده بر این واژگان مانند خرد، عقل، راه، روشنائی، فنوت، فرهنگ، روح، دانش، و غیره پربیراه نیست. او بسیاری از این واژه ها را دقیقا بجا و با تاکید خاص به کار بردهاست. خواستههای والائی هم از این تکرار و تاکید دارد. او خوانندهاش را به تفکر و اندیشیدن در این عرصهها فرامی خواند. او با آوردن ضربالمثلها، حکایات کوچک، اصطلاحات و نقل قولهایی از بزرگان فلسفه و ادیبان ملل مختلف شعل دارد یافتههای خردمندانهی خود را به خوانندگانش منتقل سازد و راه سغادت انسانها را هموار سازد. او انسانها را صرفا برای خوردن و نوشیدن، لذت بردن نمیداند، باکه لذت و خوشی اورا در احساسات نجیبانهای چون عشق ورزیدن، اندیشیدن و بالارفتن از فضای حیوانی به آسمان انسانیت می داند. لذت او را در یاری با انسانها، کمک به تعالی بشریت، پدید آوردن اندیشههای پاک، اجرای عدالت در میان مردمان، ادارهی کشور با عدالت و برابری بین مردم، دوستی و صمیمیت ملتها می داند. او برای جاانداختن چنین اندیشههای والائی، از گفتههای بزرگان عرصه ی ادب و هنر، فلسفه و حکمت و ضربالمثلهای پیشینیان کمک میگیرد. اصطلاحاتی که در این باب بر زبان می آورد شامل صدها ضربالمثل و اصطلاح است که مجموعهی این ابیات، گنجینهای زوال ناپذیر از ادبیات ترکی به دنیای بشریت است.

قوتادقو بیلیک پیامی یکدست به بشریت دارد. این کتاب، کتابی کامل، یکدست و اساسی است. کتابی است که بر پایهی علم و خردمندی استوار شده است. هزار سال پیش برای سعادت هر دو دنیای انسان و تمامی مردم و بطور صحیحتر بشریت نوشته شده است. کتابی است مقدس و نجیب. این کتاب را به آرمانشهری تشبیه کرده اند که در خیابانهای تمیز و پر تلالوی آن، کوچههای آرامش و امنیت آن پر از خانههای سعادت و خوشبختی موجود است و مردمی خوشبخت در این خانه ها اسکان دارند. کوچه های آن بر اساس خرد و اندبشه، قانون و اخلاق، هنر و ادب برپا شدهاند.

هزار سال پیش، خاص حاجب برای سعادت امروز ما تلاش کرده و از داشتهها و یافتههای علمی – عقلی خود یادگاری برای ما نهادهاست که پیلم آور سعادت و پیروزی است. خداشناسی، زندگی شرافتمندانه، علوم عقلی ارزشمند و کارساز، اخلاق صمیمی و پاک، رفتارهای نجیبانه، عشق ورزیدن، دوست داشتن، رفتارهای متقابل انسانی بین مردم، نفی ستم و ظلم، دوری از کینه و نفرت، اجتناب از دروغ و دوروئی، تلاش برای اتحاد و یگانگی کل بشریت، ارج نهادن به عفت و پاکی – صمیمیت و صداقت، پیوند همه انسانها؛ همه و همه پیلمهای انساندوستانه و سعادت خواهانهی خاص حاجب برای بشریت است. قوتادقو بیلیک کتابی مقدس و گنجینهای ارزشمند از فرهنگ و تمدن بشریت است.

قوتادقو بیلیک کتابی مانده در بین ترکان نیست، بلکه کتابی است که برای همهی انسانها پیام آور است و برای کل بشریت ارزش آفرین است. این کتاب را ادبالملوک، سیاستنامه، انیسالممالک، زینتالامرا، شاهنامه و پندنامه و غیره نامیده اند. در ترجمه و تفسیر این کتاب به زبان آلمانی آنرا با اسامی : Lehrgesprache, Weisheitslehre, Kenntnis, Staatstherie, Furstenspiegel. Rechsphilosophie و اتوپیا نامیده اند.

این کتاب را پیش از هرچیزی باید کتاب پند و اندرز نامید. آموزش حکمت و اندرز تاریخی کم و بیش 3000 ساله دارد. قوانینی از زمان مصریان، سومریان، اکدیان مانند قوانین حمورابی در 282 ماده از دوران پیش از میلاد باقی ماندهاست که برتر و ارزشمندتر از آنها را می توان در قوتادقو بیلیک یافت. تردیدی نیست که بالاساغونلو در نگارش این کتاب به این قوانین نظر داشته است. او، از قوانین نوشته شده توسط اندیشوران چینی مانند لائو تسه در 600 سال پیش از میلاد، از بزرگان فلسفه ی چین و هند تا بزرگان دین بودا، مانی، زردشت، بحث می کند. او به اندیشمندان ایران همچون زردشت توجه لازم را دارد. پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک را تبلیغ میکند. از اوستا سخن میراند بطوری که گوئی اوستا اثری از ترکان است!؟ از پیامبرانی چون ایوب و ابراهیم سخن می راند. چون به یونان می رسد از افلاطون، ارسطو و سقراط می گوید و در نهایت از ضزبالمثلهای ترکی مثالهایی را می آورد. می دانیم پرداختن به اینگونه اندیشهها در قوتادقو بیلیک مجالی بیشتر می طلبد. خاص حاجب به همهی این موضوعات با ظرافت خاصی توجه کرده است.

قوتادقو بیلیک سیاستنامه هم هست. خاص حاجب در این باب هم به گفتهها و نوشتههای اندیشمندانی از چین تا مصر پرداختهاست و آنگاه رو به مردم خود کرده و آموزههای زیبائی را بویژه به ائلیک – حاکم ترکان می آموزد. کشورداری موضوعی است که در کتابهای فراوانی بویژه بعد از رنسانس می توان یافت. اما خاص حاجب سدهها پیشتر از این اندیشمندان اروپائی اندیشههائی را فراپیش نهاده و قوانین زیبائی را نگاشته است. می توان اندیشههای اورا در این باب نه تنها با افکار این بزرگان، بلکه با اندیشههای معاصران نیز به تطبیق و بررسی نشست.

اما سخن آخر، آرمانشهری که خاص حاجب در قوتادقو بیلیک بنا می نهد به مدینهی فاضلهی اسلام نیز نظری عمیق دارد. او از مدینه تا اتوپیای افلاطون نظر انداخته و آرمانشهری بنا نهاده است که سدههای بعدی نظامی گنجوی، این شاعر و اندیشمند بزرگ آذربایجان در اقبالنامهاش توجه خاصی به قوتادقو بیلیک داشته است. اندیشههای مطرح شده در این باب در قوتادقو بیلیک را می توان با نوشته های نویسندگانی چون : مارجوس تولیدیس(106 – 43 ق.م.)، سر توماس مور(1535 – 1478م)، فرانچو رابلاس(1553 – 1495)، جان والنتین(1654 – 1586)، توماسو جان پانلا(1637 – 1568)، سر فرانسیس باکونین(1626 – 1561)، جمز هارنیگتون(1677 – 1611)، گابریل دو فویگنی(1692 – 1630)، برناندو ماندویل(1733 – 1670)، دانیل دوفو(1731 – 1660)، جاناتان سویفت(1745 – 1667)، جان گوتفیلد شتابل(1752 – 1692)، لودویک هولبرگ(1754 – 1684)، برینگتون(م 1753)، ساموئل جانسون(1784 – 1709)، اوئیس سباستین مرسیر(1814 – 1740)، نیکلاس برتون(1806 – 1734)، جان یاکوب ویلهلم هینس(1746-1803 )، فردریش ایوپولد فون استرلبرگ(1819 – 1750)، ساموئی بوتلر(1902 – 1835)، ویلیام موریس(1896 – 1834)، هربرت جرج ویل(1946 – 1866)، تئودور هرتسل(1904 – 1860)، جرج برنارد شاو(1950 – 1856)، کارل چابک(1945 – 1887)، هرمان هسن(1962 – 1877)، فرنتس ورفل(1945 – 1890)، ارنست یونکر(1949 – 1895)و جورج اورل(1950 – 1903) در آثار خود به این مسائل توجه کردهاند و بدان پرداختهاند. نظریات یوسف خاص حاجب جای خاصی در میان این آثار دارد.

اما بیش از هر چیزی، باید قوتادقو بیلیک را نخستین رمان جهان دانست!

قوتادغو بیلیک کتابی یاییلدی

مطالب مشابه :

يوتوپيااثر توماس مور(1478-1535)...

قرون وسطی و دوران طلایی (۱۶۶۰ – ۱۴۸۵)

مدینه محمود 4

سیرتحول تهیه طرحهای توسعه شهری در جهان و ایران (حسین میرزایی)

قوتادغو بیلیک کتابی یاییلدی

تاریخچه جایزه معماری پریتزکر (نوبل معماری)

نگاهی به رمان «مامور خاطرات» نوشته لویس لوری ترجمه لیلا نائینی

88- چکیده جزوه درس مبانی نظری (2) : زیبایی شناسی در معماری

59- آشنایی با برجسته ترین کارهای معماران بزرگ