سازهای زهی و کمانچه

سازهای زهی (كوردوفون)به دو دسته تقسیم میشدند: 1- سازهای زهی آرشه ای 2- سازهای زهی مضرابی
سازهای زهی آرشه ای بر حسب تاریخشان به دو دسته تقسیم میشدند: 1- ویولا داگامبا 2- ویولا دابراچو
اختلاف اصلی دو گروه در قسمت تحتحانی و فوقانی كاسه طنین بوددر گروه دابراچو...

سازهای زهی (كوردوفون)به دو دسته تقسیم میشدند: 1- سازهای زهی آرشه ای 2- سازهای زهی مضرابی

سازهای زهی آرشه ای بر حسب تاریخشان به دو دسته تقسیم میشدند: 1- ویولا داگامبا 2- ویولا دابراچو

اختلاف اصلی دو گروه در قسمت تحتحانی و فوقانی كاسه طنین بوددر گروه دابراچو هر دو قسمت منحنی شده بود و سوراخ f داشت ولی در خانواده گامبا قسمت فوقانی كاسه طنین انحنا داشت و از كلید C استفاده میكرد .ویولن ، ویولنسل ، و ویولن آلتومتعلق به خانواده براچو و كنترباس ، ویولا دا گامبا ،مندل ، باریتون ، ویولا دآمور ،ارگانیستروم و رباب از خانواده گامبا بود.

ذوات الاوتار به 26 میرسید و شامل عود قدیم ،عود جدید كامل ، ششتای ، طرب روده ، طنبور شرونیان ، طنبور تركی ، روح افزای ، قوپوز رومی ، اوزان ، نای طنبور ، رباب ، نعنی ، اگری ، قانون ، كمانچه ، غژك ف یكتای ترنتای ، دولاب ، عالی مرصع ، تحفه العود ، شدرغو ، پی پا ، باتو غان

شهرود و رود خانی (برای آشنایی با این سازها به تاپیك فرهنگ سازهای ایران جناب آقای لئون مراجعه فرمایید.)

در موسیقی اروپایی كمانچه به نام spike fidel در ردیف خانواده vielle یا fidel قرار داده میشود . سازی كه جزو اجداد اولیه ویولن امروزی است .

در حقیقت خانواده ویولن شامل ویولن ، ویولن آلتو ، ویلنسل و كنتر باس تكامل یافته كمانچه هستند و كمانچه خود نیز تكامل یافته انواع قدیمی تری از سازهای این خانواده مانند trumba marina و gusle است.

كمانچه . كمان كوچك را گویند (برهان) نام سازی است مشهور(برهان) نام سازی است از جنس رباب (ناظم الاطبا). در قدیم یك وتر داشت و امروز چهار وتر . در زبان پهلوی و پارسی قدیم دیده نمیشود اول بار ابن الفقیه میگوید این ساز توسط قبطی های مصر و مردم اسكاتلند استفاده میشده .معرب آن كمنجه است ، چغانه ، صغانه ، طنبور از دیگر اسامی آن است .از قرن سیزدهم تا پانزدهم در مصر بسیار رواج داشته و در كتاب مصری مربوط به قرن پانزدهم به طور جامع تعریف و تشریح شده است و هویت ایرانی ساز را مشخص كرده است.

اولیا كلبی میگوید كمانچه بوسیله فارابی كه در نخیچوان به خاك سپرده شده است اختراع شده و این محل فاصله زیادی با كردستان ندارد لذا كمانچه سازی است متعلق به كردستان. در تركیه نوع كوچكتری به نام كیمچه استفاده میشده كه به گفته ادوارد براون در قرن هفدهم استفاده میشده و سه سیم داشته .اولیا كلبی میگوید كمانچه در قرن هفدهم وارد تركیه شده وكمانچه ای دو سیم داشته به نام ایقلیقی كه در قرن پانزدهم توسط احمد اقلو شكرا.. معرفی شده و امروزه متداول نیست .

كمنجه در كشورهای عربی زبان تا اواخر قرن هجدهم بسیار معمول بوده ، امروزه ویولن در این كشورها جایگزین كمنجه و به همان نام گردیده است.

كمانچه را امروزه علاوه بر ایران در پاره ای از كشورها عربی زبان ،تركیه ، گرجستان ، تركستان و شمال هند وستان میتوان شنید.

كمانچه از دوره صفویه یكی از اركان موسیقی ایرانی یه شمار آمده است . از كمانچه كشهای دوره صفوی از میرزا محمد كمانچه ای و استاد معصوم میتوان نام برد . معروفترین كمانچه كش دوره ناصری خوشنواز از نوازندگان دربار بوده است. یگر كمانچه كشهای دوران ناصری عبارتند از آقا مطلب ،حسن خان ، اسمعیل خان ، موسی كاشی (كمانچه او شش سیم داشت و سیمهای اول و دوم مضاعف بودند و سیم چهارم هم از زمان وی معمول شد) ، میرزا علی جان گنده ، جواد خان قزوینی ، حسین خان اسمعیل زاده ، میرزا غلامحسین ( پدر سماع حضور كه كمانچه مخصوصی اختراع كرده بود) ، باقر خان رامشگر و علی رضا چنگی . از معاصران نیز علی اصغر بهاری و رحمت ا.. بدیعی ، ابوالقاسم داروغه ، علی اكبر شكارچی ، داود گنجه ای و ... نام برد.

سابقا سیمهای اول و دوم از ابریشم تابیده میشد و سیم سوم را سیم زره می انداختند. پس از ورود ویولن سیم اول را فنری كردند و سیم چهارم را به آن اضافه نمودند و از سیمهای ماندولین استفاده نمودند.

علت تغییر تارهای ابریشمی به سیم این بود كه رشته های ابریشمی زود پاره میشد و كوك ساز را هم نمیتوانستند زیاد بالا ببرند . امروز سیمهای ویولن جایگزین تارهای ابریشمی شده است .

در پاره ای از مناطق ایران نظیر گرگان ، تركمن صحرا و لرستان هنوز كمانچه را با 3 سیم میسازند و كاسه آن نیز متفاوت است . در سیتان و بلوچستان كاسه به مراتب كوچكتر از انواع معمول خود میباشد.

پس از ورود كمانچه فرنگی (ویولن ) در عهد مظفرالدین قاجار و متداول شدن آن به تبعیت از آن سیم چهارم هم به آن اضافه گردید. این چهار سیم به دو صورت كوك میشدند : می لا می لا و دیگر :ر لا ر لا

بعضی كوك را یك پرده پایین تر میاوردند تا صدای مطلوبتری بدست آورند زیرا اگر كمانچه بالا كوك میشد و یا حتی دیاپازون كوك میشد به علت كشیده شدن بیشتر سیم و سفت شدگی زیاد در پاره ای موارد اشكالاتی را در نوازندگی ایجاد میكرد.پس هر چه كوك بالاتر باشد لطافت صدا كمتر و صدای فاصله نا رضایت بخش. پس كوك ساز یك پرده پایینتر و در نتیجه با سازهای دیگر اركستر سنتی كه همگی كوك معمول (دیاپازون ) بودند ساز انتقالی به حساب می آمد.

در این هنگام آهنگ سازان كمانچه را یك ساز انتقالی (سی بمل)در نظر میگرفتند و در پاریتور تمامی نتها را باید یك پرده (دوم بزرگ)بالتر نوشته میشد.

چونانكه ملودی اصلی در گام شور سل بود انرا به گام شور لا تبدیل میكردند و همه نتها یك فاصله دوم بزرگ به بالا انتقال داده میشد.

از زمانی كه خط نت عمومیت یافت چون در ویولن با كلید سل برای آن نت نویسی كردند.وسعت صدای معمول در اجراها در دو اكتاو اول(لای زیر خطوط حامل تا اولین لای بالای خط حامل) آن صورت میگرفت كه در این دو اكتاو از نظر جنس و رنگ صدا به سه قسمت تقسیم میشد : 1- صداهای بم از لا تا می خط اول حامل 2-صدای میانی از نت می روی خط اول تا می بین خط سوم و چهارم (كه بیشترین مورد استفاده را داشته و محدوده اكثر تكنوازیها ست و كاراكتر اصلی كمانچه را با لطافت و زیبایی ،پر طنین و درخشان مینمایاند) 3-نت می بین خط سوم و چهارم تا لای بالای پنج خط حامل كه بسیار تیز و نافذ است .

در محدوده وسعت صدای خود توانایی اجرای افه و تكنیكهای مختلف دابل نت ، آكوردهای سه و چهار صدایی ، پیزیكاتو ، گلیساندو ، ترمولو ، فلاژوله را ماندد ویولن داشت . اما این اجراها در موسیقی سنتی ایران كاربرد عملی نداشت و كمانچه نیز كه در تكنوازی و اركستر فقط به اجرای موسیقی سنتی میپرداخت از این افه ها و تكنیكها غافل بود و آهنگساز و نوازنده نیز هیچگونه علامت گذاری مشخصی برای آن نگردید لذا كمانچه از مسیر موسیقی سنتی منحرف نشد و امروزه صدای معصومانه و گیرای آن یاد آور سنتی ترین فرهنگ موسیقی ایران است .

همانگونه كه اشاره رفت تنوع كمانچه ها در قدیم (و حتی تا حدودی امروزه) با استفاده از كاسه های نیم كره و استوانه یا كوچك و یا باز و تنوع در تعداد سیم با توجه به آنكه نوازندگان در محدوده جغرافیایی متفاوت میزیستند و اغلب خود ساز خویش را میساختند و جهت ایجاد صدای بهتر دست به تغییراتی بر روی آن میزدند و باصطلاح ساز را خوش دست میكردند .این امر سبب میشد تا مشكل بتوان چند كمانچه را از نظر صدا و ابعاد و اندازه های ساخت كه مشابه یكدیگر و یا حتی نزدیك باشند پیدا كرد . و این امر در سازهای دیگر مرسوم در ایران همانند سنتور نیز امری عادی بود . خوشبختانه امروزه با ایجاد صنعت ساخت ساز و تلاش و تجربه و ممارست ، صنعتگران سعی در ساخت ساز در اندازه ها و ابعاد تقریبا مشخصی دارند.

با توجه به متداول شدن خط نت و اتودها و کتاب های مختلفی که ویولون داشت و بعدها اساتیدی چون ابوالحسن صبا و سایرین دوره های ردیف و قطعات مختلفی برای ویولون نوشتند ، این ساز مورد استقبال واقع شد و دیگر کسی کمانچه نمی زد.اگر هم کسی به این ساز روی می آورد بیشتر گوشی کار میکرد و یا از اتودها و کتاب های ویولون استفاده می کرد ودر نتیجه ، کوک معمول ویولون که (می لا ر سل) است به کوک کمانچه تبدیل شد و هنرجوی کمانچه ابتدا با این کوک شروع به کار می کرد و انگشت گذاری اش بر اساس این کوک نام گذاری می شد.

این کوک با توجه به فواصل هارمونیک و صدادهی آن اصلاً کوک مناسبی برای موسیقی ایرانی نیست ، مخصوصاً برای شروع کار.بنابراین اگر ما امروز (دو سل دو سل) کوک می کنیم ، و به تبع ویولون ، آن را ( ر لا ر لا) می گوییم اسامی انگشت گذاری نیز تغییر می کند و باید نت کمانچه را یک پرده بالاتر نوشت تا نوازنده ی کمانچه بتواند در همنوازی با دیگر سازها به سهولت آن را اجرا نماید.مثلاً در حالی که گروه مشغول نواختن شور سل است باید نت کمانچه را یک پرده بالاتر یعنی شور لا نوشت تا مشکلی برای نوازنده پیش نیاید.

در حقیقت کوک سیم دوم ساز سل است و او هم مثل بقیه گروه شور سل می نوازد ولی به دلیل عادتی که نوازنده از شروع فراگیری داشته و همیشه سیم دوم سازش را لا تصور می کرده ، از نظر چشمی اجرای نت برایش مشکل است و آن را فقط برای سهولت در اجرای نت به دلیل عادت ، یک پرده بالاتر می نوسید.

سازهای زهی و کمانچه

مطالب مشابه :

نت کمانچه و ترانه های لری

نت کمانچه و متن ترانه لری حالوی گنم خره

رقص دوپا لُری(ویژگی ، نحوه اجرا و نُت کمانچه)

نت کمانچه و متن ترانه لری کُش طِلا (کفش طلا)

نت کمانچه و داستان قدم خیر

نت کمانچه و متن ترانه لری کُش طِلا (کفش طلا)

نت کمانچه سیت بیارم، تجزیه و تحلیل و اجراهای مختلف آن

کمانچه

سازهای زهی و کمانچه

نت کمانچه کِشکله شیرازی خرم آبادی