ملاحظاتي درباره هنر- آئين تعزيه خواني

شبيه خواني در ميدان انقلاب

تعزيه يا شبيه خواني يكي از مناسك سنتي عزاداري براي اولياي مذهبي است كه هنوز هم در مناسبت هايي چون دهه اول محرم در گوشه و كنار جامعه ما برگزار مي شود. تعزيه علاوه بر اين كه به عنوان يك آئين سوگواري شناخته مي شود، يكي از گونه هاي نمايشي ايراني هم محسوب مي شود كه از دير زمان در كشور ما و برخي مناطق شيعه نشين جهان رواج داشته است. اين پديده البته فراز و نشيب هاي فراواني داشته و به فراخور زمان و مكان تغيير شكل هايي يافته است. اما همواره به عنوان يك هنر- آئين ايراني و شيعي شناخته شده و توانسته به عنوان يك كالبد فرهنگي، هم به انتقال فرهنگ شيعي و عاشورايي كمك كند و هم در حفظ هنرهاي سنتي ايراني تأثير بسزايي داشته است. بدون شك هنرمندان متعهد و خوش ذوق اين هنر- آئين نقش مهمي را در پاسداري از ميراث فرهنگي كشورمان، به خصوص در دوران هجوم مدرنيسم و غربگرايي ايفا نمودند. امروز هم باتوجه به گسترش روزافزون رسانه هاي تكنولوژيك، هنرهاي جديد و موقعيت هاي صنعتي در كشورمان، تعزيه مي تواند به عنوان ساختار نگه دارنده بخشي از سنت هاي فرهنگي و هنري به كار آيد به همين دليل شناخت و باز توليد تعزيه براساس مقتضيات روز، يك ضرورت فرهنگي محسوب مي شود.

شناخت تعزيه
تعزيه از نظر لغوي ريشه در «عزا» دارد. در دايره المعارف تشيع درباره آن نوشته شده كه «تعزيه در لغت به معني سوگواري ]تعزيت[ برپاي داشتن يادبود عزيزان از دست رفته، تسليت، امر كردن به صبر و پرسيدن حال از خويشان مرده است. ولي در اصطلاح به گونه اي نمايش مذهبي منظوم گفته مي شود كه در آن عده اي اهل ذوق و كارآشنا در مناسبت هاي مذهبي و به صورت غالب، در جريان سوگواري هاي ماه محرم براي باشكوه تر نشان دادن آن مراسم و يا به نيت آمرزيده شدن مردگان، آرزوي بهره مندي از شفاعت اولياي خدا به روز رستخيز، تشفي خاطر، بازيافت تندرستي، يا براي نشان دادن ارادت و اخلاص فزون از اندازه به اوليا، به ويژه اهل بيت پيامبر(ص) با رعايت آداب و رسوم و تمهيدهايي خاص و نيز بهره گيري از ابزارها و نواها و گاه نقوش زنده برخي از موضوعات مذهبي و تاريخي مربوط به اهل بيت(ع)- به ويژه واقعه كربلا- را پيش چشم بينندگان بازآفرينند.»
تعزيه به لحاظ تاريخي منشأ كاملا روشني ندارد. برخي مدعي هستند كه پيش از ورود اسلام به ايران و رهايي ايرانيان از ستم موروثي و طبقاتي نظام نژادپرستانه ساساني و براي بزرگداشت پهلوانان، مراسمي مشابه تعزيه برگزار مي شد كه به «سوگ سياوش» معروف بود.
اما نخستين اعمال كه حاكي از نوعي تعزيه بود به زمان حكومت آل بويه برمي گردد؛ حكومتي كه گرايش علوي داشت و مردم را به برقراري عزاداري و ذكر مصائب ائمه(ع) تشويق مي كرد.
با روي كار آمدن صفويه و رسمي شدن شيعه به عنوان مذهب اكثريت مردم ايران، تعزيه نيز تقويت شد. اما منابع مختلف اوج اين هنر را در دوران قاجاريه دانسته اند. البته در اين دوران به دليل افزايش سلطه بيگانگان استعمارگر بر ايران، برخي از نمادهاي غربي هم وارد تعزيه شد. در دوران رضاشاه ديكتاتور به دليل رويكرد سركوبگرانه سلطنت عليه اسلام و مردم متدين كشورمان، تعزيه نيز بسيار منزوي شد و تا مرحله ريشه كن شدن پيش رفت. اما مردم غيور كشورمان اين هنر را نيز مانند مذهب و فرهنگشان از چنگ حكومت انگليسي رضاشاه حفظ كردند. در دوران سلطنت آمريكايي محمدرضا شاه پهلوي، تعزيه تا حدودي آزاد شد. اما حكومت كه نمي توانست در مقابل موج خروشان ملهم از فرهنگ عاشورايي صف آرايي كند، سعي در تحريف و آلوده كردن آئين ها و مناسك مذهبي، از جمله تعزيه داشت تا به اين وسيله خيزش و بيداري اسلامي مردم را كنترل كند.
تا اينكه پس از پيروزي انقلاب اسلامي خوني تازه در رگ هاي اين هنر و آئين دميده شد. روند احياي مذهبي و بازگشت به خويشتن، مسيري بود كه تعزيه هم يكي از منزل هاي آن محسوب مي شد. به همين دليل با اينكه اين هنر در كشاكش وحشيانه حكومت هاي سلطنتي و فرهنگ غربي آسيب هاي فراواني ديده بود، مورد توجه مديريت فرهنگي پس از انقلاب قرار گرفت و حيات آن استمرار يافت. تا آنجا كه حتي در چند سال اخير مراسم تعزيه خواني با حمايت دولت در نقاطي همچون محوطه تئاتر شهر اجرا مي شود و هنرمندان شاخص اين عرصه در آن خودنمايي مي كنند.
آنچه مسلم است اين كه تعزيه پس از پيروزي انقلاب اسلامي از حالت عزاگونه صرف خارج و با لحني حماسي تر به ميدان آمد.
تعزيه هنري كامل و جذاب است كه با تلفيق سه هنر نمايش، موسيقي و شعر، قابليت هايي بيش از آنچه تا به حال ظاهر شده دارد. به طوري كه به عنوان مثال بسياري از گوشه ها و مايه هاي آواز ايراني در تعزيه شكل گرفت. گوشه هايي چون حسيني، عراق، و... حتي برخي موسيقيدانان و تصنيف سازان معروف مثل عارف قزويني با الهام از تعزيه خواني، آواپردازي مي كردند.

باز توليد تعزيه
يكي از عواملي كه به تعزيه آسيب مي زند، نگاه موزه اي به آن است. به عبارت بهتر برخورد با اين هنر- آئين از زاويه ديد شبه روشنفكرانه و مستشرقانه مانع نوزايي و شكوفا شدن قابليت هاي ناشناخته آن مي شود. نبايد به تعزيه، فقط به عنوان يك ميراث فرهنگي و تاريخي نگاه كرد و ارزش آن را به شاخصه هاي زيبايي شناختي و تزئيني محدود نمود. زيرا تعزيه تنها با حضور دائمي در متن جامعه و همراه شدن با آرمان ها و مبارزات مردم مي تواند به حياتي پوياتر از هميشه برسد. پس بايد نگاه موزه اي به تعزيه، به نگاه كاربردي تغيير كند. ساختار تعزيه بايد با الهام از حماسه عاشورا، به زبان روز سخن بگويد و جلادهنده شور انقلابي مردمي در تقابل با يزيديان امروز باشد. مسئله به روز شدن و توجه به مقتضيات زمانه، از جمله مهمترين ابعادي است كه در تعزيه بايد در نظر گرفته شود.
تعزيه همچنين براي كل سازمان تئاتر كشور يك فرصت است. تئاتر ما با تعزيه از اين هنر- آئين مي تواند مردمي تر شود و پيشرفت كند. به اين ترتيب كه با ايجاد فرصت هاي مطالعاتي و تحقيقاتي براي علاقه مندان، شاخص ها و اجزاي آن بيش از پيش شناخته شده و سعي شود تا در خلق آثار نمايشي و نوشته شدن نمايشنامه ها از تعزيه وام گرفته شود.

این یادداشت در روزنامه کیهان چاپ شده است.

ملاحظاتي درباره هنر- آئين تعزيه خواني

مطالب مشابه :

اسفند

تسليت درگذشت رضا حسن زاده، فوتبالست ارزنده كشور

پیام تسلیت / خبرنگار مهرستان

تحلیل پیام تسلیت احمدی نژاد به مناسبت در گدشت چاوز

قتل خلبان منصور شهرکی و همسرش؛ جنايی يا سياسی؟

تأثير مكتب ادبي روزنامه ملا نصرالدين در ادبيات طنز فارسي

استوانه تقوا و معنويت دارالعباده به رحمت ايزدي پيوست(روزنامه ی اطلاعات)

ملاحظاتي درباره هنر- آئين تعزيه خواني

برادر عزيز، جناب حاج حسين خواجه‌زاده: تسليت، در غمتان شريكم.