زبان فارسی

در طرح اسم 1 با اسم و برخی از انواع آن آشنا شدیم حال می خواهیم دیگر انواع اسم را مورد بررسی قرار دهیم.

اسم جنس

اسم عامی که از نظر معنایی بر جنس و نوع افراد ( از یک نوع و جنس ) اشاره کند، اسم جنس خوانده می شود. اسم جنس بی نشانه است.

اسم جنس نه معرفه محسوب می شود و نه نکره؛ مانند:

میوه خریدم( میوه: اسم جنس ).
او تمام دیروز کتاب خواند ( کتاب : اسم نوع ).
برای شغل معلمی زن بهتر است ( زن: اسم نوع )
چرا به آینه باید پناه برد
اسم چیست ؟

اسم یک عنصر زبانی است که هسته ی گروه اسمی واقع می شود و می تواند وابسته های پیشین و پسین داشته باشد و نقش های نهاد و مفعول و متمم و مسند و ... را بپذیرد.

اسم از لحاظ معنایی به اسم انسان، حیوان، گیاه، شیء و یا مفهوم ذهنی و به طور کلی همه ی پدیده های مادی و غیر مادی دلالت دارد.

اسم با نشانه های صرفی خاصی همراه می شود، نشانه های صرفی اسم به مفاهیم دستوری چون جنس و نوع، معرفه و نکره و نیز مفرد و جمع اشاره می کند.

اسم ها بزرگ ترین گروه کلمات زبان را تشکیل می دهند و برای تشخیص آن ها هم نشانه های صوری وجود دارد و هم معیارهای نحوی.

همه ی مصدرهای فارسی جزو مقوله ی اسم اند.
صفت
صفت فاعلی چیست؟

صفت فاعلی صفتی است که مفهوم انجام عملی را به موصوف نسبت می دهد. صفت های فاعلی از نظر ساختمان به سه دسته تقسیم می شود: مشتق، مرکب،مشتق – مرکب.

در ذیل به پاره ای از آنها اشاره می کنیم:

بن مضارع+ ان = روان، پرسان.

فعل امر یا صفت و یا اسم + کار= بستانکار، بدهکار، ستمکار.

بن ماضی + گار=پروردگار، کردگار.

پیشوند + بن مضارع یا صفت= نادان، نااهل.

صفت لیاقت

صفت لیاقت صفتی است که شایستگی و قابلیت موصوف را در امری می رساند؛ مانند :

فیلم دیدنی، کتاب خواندنی، لباس پوشیدنی

و ساختمان آن چنین است:

مصدر+ ی= خوردنی، گفتنی.

فعل امر در مفهوم صفت لیاقت؛ مانند: اسرار مگو ( اسرار نگفتنی ).

بن مضارع + اک= خوراک، پوشاک.

برخی از ساخت های فاعلی ثبوتی با مفهوم صفت لیاقت؛ مانند: خط خوانا ( خط خواندنی)، روا ( رفتنی ).

بن ماضی+ گار= ماندگار.

صفت چیست؟

صفت مقوله ی واژگانی است که هسته ی گروه صفتی واقع می شود. صفت کلمه یا عبارت و یا جمله ای است که با اسم یا جانشینان آن می آید تا ویژگی آن را بیان کندیا مطلبی به مفهوم آن بیفزاید.

صفت از نظر تقدم و تاخر نسبت به موصوف خود بر دو قسم است: صفت پیشین و صفت پسین.

صفت های پیشین عبارتند از: صفت اشاره، صفت پرسشی، صفت تعجبی، صفت مبهم ، صفت عالی.

صفت های پسین عبارتند از: صفت شمارشی ترتیبی و صفت بیانی.

صفت از نظر درجه بندی به سه دسته تقسیم می شود: صفت مطلق و صفت تفضیلی و صفت عالی.

صفت مطلق پایه ی صفت است که با اضافه کردن « تر » و « ترین » به پایان آن، می توان صفت های تفضیلی و عالی ساخت؛ مانند : زیباتر و زیباترین.

حرف اضافه (2)

حرف اضافه ی « بر » بر مفاهیم و روابط دستوری خاصی به شرح زیر اشاره می کند:

الف) ادات در گروه فعلی، با مفهوم قید « روی سطح یا بالای چیزی »:
پرنده های زیادی بر شاخه های درختان نشسته بودند؛ « بر شاخه های درختان » ادات در گروه فعلی.
ب) متمم فعل رابط، با مفهوم « وظیفه یا الزام »:

بر ما است که به نیازمندان کمک کنیم؛ « بر ما » متمم گروه فعلی.

بدون :

حرف اضافه ی « بدون » از لحاظ اشاره به روابط دستوری و مفاهیم با حرف اضافه ی « بی » یکسان است.

برای:

حرف اضافه ی « برای » به روابط دستوری و مفاهیم خاصی به شرح زیر اشاره می کند:

الف) ادات در گروه فعلی با مفهوم قید « منظور و هدف »:

تطبیق قواعد در نثر فارسی 2
نثر فارسی کهن نثری است که دریافت معنا و تطبیق قواعد دستور زبان بر روی آن به ظاهر سخت می آید، اما با کمک هم می توانیم این کار را انجام دهیم:

بر رفتن بر درجات شرف بسیار موونت است و فرود آمدن از مراتب عزّ اندک عوارض.

( جهانگشای جوینی)

بررسی صرفی:

بر رفتن: اسم( مصدر پیشوندی)، مفرد، مشتق، عام، معرفه

بر: حرف اضافه، ساده

درجات: اسم ، جامد، جمع( عربی)، ساده،عام، معرفه

شرف: اسم، مفرد، ساده، جامد، عام، معرفه

بسیار: قید، بی نشانه، کمیت
تطبیق قواعد در نثر فارسی1
در ابتدا با نثری از کلیله و دمنه آغاز می کنیم:
هر آینه تلخی اندک که شیرینی بسیار ثمرت دهد بهتر که شیرینی اندک که ازو تلخی بسیار زاید.
بررسی صرفی:

هر آینه: قید تاکید، مرکب، مختص، بی نشانه

تلخی: اسم ( مصدر )، مشتق، مفرد، عام، معرفه

اندک: صفت بیانی ساده، پسین، جامد

که: حرف ربط وابستگی ساده

شیرینی: اسم( مصدر )، مفرد، مشتق، عام، معرفه

بسیار: صفت بیانی ساده، پسین، جامد

ثمرت دهد: فعل مضارع التزامی، سوم شخص مفرد، مرکب، گذرا، معلوم، وجه التزامی

تطبیق قواعد در نظم فارسی 2

در تطبیق قواعد1 با چگونگی کاربردی کردن قواعد و پیاده کردن آن ها بر روی اشعار فارسی آشنا شدیم اکنون می خواهیم در این طرح بیش از پیش با آن آشنا شویم.

کجاست آن که چنینم به آرزو می خواست که پایمال چنان گشته ام که او می خواست ( مهرداد اوستا )

کجا: متمم قیدی

ست: مخفف است. فعل تام در مفهوم وجود داشتن

آن : نهاد

که ... : جمله ی وابسته ی توصیفی برای « آن » ( آن به آرزو خواهنده کجاست ؟)

تطبیق قواعد در نظم فارسی 1

عجب دارم از آن کس کو نه محمودی بود زیرا

که محمود آن کسی باشد که از محمودیان باشد. (سنایی)

عجب داشتن: فعل مرکب گذرا به متمم اجباری.

آن کس: متمم اجباری ( آن: وابسته ی اشاره ی پیشین، کس: هسته ی گروه اسمی )

ی: در آن کس حذف شده است. این « یاء » معروف به « یاء تحدید » است. پس از آن جمله ی وابسته با حرف ربط وابستگی «که» می آید.

کو : مخفف «که او». که : ربط وابستگی. او: نهاد.

او نه محمودی بود: جمله ی وابسته ی مؤول به صفت به عنوان وابسته به « آن کس ».

نه : قید نفی، تقدم آن در صدر جمله افاده ی تاکید نفی می کند. در زبان معیار نیز چنین کاربردی دیده می شود؛ مانند : نه این است. گوینده می توانست بگوید: این نیست، اما تقدم آن به صورت مستقل به تاکید در نفی دلالت دارد.
نقش های مختلف فعل « شدن »

همان طور که می دانیم فعل « شدن » از افعال پرکاربرد در زبان فارسی است که نقش های بسیار متفاوتی بر عهده دارد. تفکیک این نقش ها از هم با کمک معیارهای صحیح می تواند برای ما راهگشا باشد.

فعل « شدن» دارای یکی از نقش های زیر در زبان فارسی است:
- فعل ربطی در جملات اسنادی کامل
- فعل ربطی در جملات اسنادی ناقص
- فعل کمکی مجهول ساز
- فعل وجهی
- فعل بسیط
انواع وابسته ها
با توجه به میزان وابستگی موجود میان هسته و وابسته، وابسته ها را به دو دسته ی کلی متمم ها و افزوده ها تقسیم می کنیم و باز با توجه به میزان وابستگی متمم ها به هسته، متمم ها را به دو دسته ی متمم های اجباری و متمم های اختیاری و افزوده ها را نیز به دو دسته ی افزوده های خاص و افزوده های عام تقسیم می کنیم.

متمم های اجباری دارای بیش ترین درجه ی وابستگی به هسته ی خود هستند و افزوده های عام کم ترین وابستگی را به هسته ی گروه خود دارند.

وابسته های گوناگون هر هسته را از نظر میزان یا شدت وابستگی آن ها به هسته می توان این گونه درجه بندی کرد که پیوستگی متمم های اجباری به هسته بیش از پیوستگی متمم های اختیاری به هسته است و پیوستگی متمم های اختیاری نیز به هسته غالبا بیش از پیوستگی افزوده ها به هسته است.

در میان افزوده ها نیز پیوستگی افزوده های خاص به هسته بیشتر از پیوستگی افزوده های عام به هسته است.

نقش نما
نقش نما چیست؟

واژه هایی هستند که به کمک آن ها می توانیم نقش کلمات را در جمله بازشناسی کنیم.

به جملات زیر دقت کنید:

کتابم را از قفسه ی کتابخانه برداشتم و بااشتیاق شروع به مطالعه کردم.

کتابم: مفعول / نشانه ی « را » نشانه ی مفعول است .

قفسه: متمم / حرف « از » یک حرف اضافه است که متمم بودن کلمه ی بعد از خود را نشان می دهد.

ای مردم! بدانید نتیجه ی تمام کارهایتان به خودتان بازمی گردد بنابراین هرکس باید مراقب کارهای خود باشد.

مردم: منادا / « ای» حرف نداست و کلمه ی پس از آن منادا می باشد.

وجود نشانه ی « کسره» ( نقش نمای اضافه ) پیش از « کارهایتان » نشانه ی مضاف الیه بودن آن است.

بنابراین: حرف ربط ( پیوند ) که دو جمله را به هم پیوند داده است.
گروه قیدی2
گروه قیدی چیست؟ گروه قیدی یک گروه اسمی در جمله است که چگونگی یا حالت چیزی را در جمله بیان می کند و می توان آن را از جمله حذف کرد بدون آنکه جمله ناقص شود.

راه تشخیص گروه قیدی همان حذف آن از جمله است.

اکنون به جملات زیر دقت کنید:
امروز را نمی توانم از دست بدهم چون روز باارزشی است مفعول
به امروز تکیه می کنم تا فردای خوبی داشته باشم متمم

تلاش امروز موفقیت فردا را به همراه خواهد داشت مضاف الیه

امروز به سختی گذشت نهاد

روز برگزاری مسابقات امروز است مسند

حال جملات زیر را بنگرید:

امروز به دیدار خاله و عمه هایم می روم قید

جمله و اجزای آن
بعضی از جملات علاوه بر فعل با اجزای دیگری نیز همراهند، مانند :
ستارگان آسمان را زیبا می کنند.
مادر نگران است.

پرندگان دانه از زمین بر می چینند.

هر یک از کلمات رنگی در جملات بالا نقشی را بر عهده دارند :

آسمان مفعول / نگران مسند / زمین متمم

چنان چه بخواهیم هریک از این نقش ها را تعریف کنیم چنین می گوییم :

مفعول گروه اسمی است که پس از آن نشانه ی « را » باشد یا بتوانیم این نشانه را به آن بیفزاییم.
مقاله نویسی
مقاله چیست؟ یکی از قالب های نگارشی است که دارای ویژگی های خاصی است از جمله آنکه:
1- برای هدف و مقصودی خاص نوشته می شوند. 2- حجم و اندازه ی آن ها بین 500 تا 5000کلمه است. 3- از نظمی خاص و طرحی مشخص و سیری منطقی پیروی می کنند. 4- میان بخش های متفاوت آن ها هماهنگی و ارتباط وجود دارد. 5- در آن ها از منابع و مآخذ معتبر استفاده می شود.
اکنون می خواهیم بدانیم روش تهیه ی مقاله چگونه است؟

ابتدا درباره ی ابعاد گوناگون موضوع فکر می کنیم؛ ممکن است سوالاتی به ذهن ما برسد که آن ها را یادداشت می کنیم . سپس به سراغ منابع و مآخذ موجود در این زمینه می رویم.

چون ممکن است موضوع دارای چندین بعد باشد ما تنها یک یا دو بعد آن را موضوع تحقیق خود قرار می دهیم و سپس چارچوب اصلی مقاله یعنی سرفصل ها و عناوین اصلی و فرعی موضوع را تعیین می کنیم.

پس از مشخص شدن عنوان های اصلی مقاله یادداشت برداری را آغاز می کنیم، با مراجعه به مآخذ و مطالعه ی آن ها برای هریک از عناوین اصلی و فرعی یادداشت هایی تهیه می کنیم.

پس از تنظیم یادداشت ها بر اساس عنوان های اصلی و فرعی، حاصل و چکیده ی مطالب را می نویسیم.

گزارش نویسی
در نگارش متن گزارش باید نکات زیر را در نظر داشت:
آمار و ارقام و اعداد را با دقت ذکر کنیم.
با بی طرفی و رعایت امانت به نقد و داوری بپردازیم.

همه ی ابعاد موضوع را به روشنی بیان کنیم.

مطالب باید مستند باشد.

به زبان ساده، گویا و قابل فهم بنویسیم.

لحن گزارش به دور از تعصب و تمسخر و مبالغه باشد.

انصاف و عدالت را در داوری رعایت کنیم.

گروه اسمی، وابسته های اسم بخش دوم تمرین و تطبیق مطالب آموخته شده در گروه اسمی، وابسته های اسم در بخش اول
در طرح گروه اسمی، وابسته های اسم 1 خواندیم که صفت بیانی به چهار دسته تقسیم میشود:
1- صفت ساده 2- صفت مرکب 3- صفت مشتق 4- صفت مشتق- مرکب
ترکیب اضافی نیز دو نوع دارد:
اضافه ی تعلقی و
اضافه ی غیرتعلقی

تمرین:

انواع وابسته را در عبارات زیر مشخص کرده و نوع صفت و اضافه را در آن ها می بینیم:

دخترک عروسک زیبایش را برداشت و در آغوش گرفت و با لب خندان به سوی اتاق دوید.

عروسک زیبا : ترکیب وصفی ( زیبا : صفت ساده ) / لب خندان: ترکیب وصفی ( خندان: صفت مشتق )

گروه اسمی _ وابسته های اسم بخش اول کارکرد وابسته در گروه اسمی این است که برخی از ویژگی های هسته را توضیح می دهد یا این که نکته ی جدیدی به آن می افزاید؛ مانند : کلاس بزرگ
تمرین :

اکنون به هسته های موجود در جملات زیر و وابسته های آن ها دقت کنید:

پیش از آن که صدای کودک گرسنه به گوش برسد، مادر سراسیمه خود را به اتاق رسانده و کودک معصومش را در آغوش گرفت؛ نگاه این مادر مهربان به چهره ی تابناک کودک دوخته شد و این قشنگ ترین لحظه ای است که انسان می تواند آن را درک کند و به راستی می توان از خود پرسید: عجب محبتی است محبت مادر، محبتی که در دستگاه عظیم آفرینش مثل و مانند ندارد و هم چون گلی خوشبو روح و روان آدمی را عطرآگین می کند.

صدای کودک گرسنه : ( کودک هسته / صدا وابسته ی پیشین / گرسنه وابسته ی پسین )

کودک معصومش : ( کودک هسته / معصوم وابسته ی پسین / ش وابسته ی پسین )

نگاه این مادر مهربان : ( مادر هسته / نگاه وابسته ی پیشین / این وابسته ی پیشین / مهربان وابسته ی پسین )

چهره ی تابناک کودک : (چهره هسته /تابناک وابسته ی پسین / کودک وابسته ی پسین )

قشنگ ترین لحظه : (لحظه هسته / قشنگ ترین وابسته ی پیشین )