نقش مدرسه درتربیت دینی دانش َآموزان

مدرسه درساحت های مختلف تاثیر گذار است وفراگیر به لحاظ بینش ونگرش وحتی رفتار تحت تاثیر قرار می دهد که پرداختن به همه آنها در حوصله این نوشتارنیست. دراین نوشتار سعی شده است که نقش مدرسه در تربیت دینی فرگیران بررسی شود. لازم به نظر می رسد که در ابتدا به صورت گذرا ومختصر تعریفی از تربیت وتربیت دینی داشته باشیم.

تعریف تربیت

تربیت کلمه ای عربی ومعادل کلمه(education) انگلیسی است که درفارسی از آن به آموزش وپرورش ترجمه می شود. از نظر لغت ریشه کلمه( (education نشان می دهد که تربیت عبارت است از بیرون کشیدن کودک از حالت نخستین ویا از خود بیرون آمدن او وبعد ها به معنای مراقبتی که در پرورش وتغذیه کودک اعمال می شود ونیز مراقبت در امر پرورش روحی آنان وآموختن وعادات نیک به آنها به کار رفته است.1

درمعنای اصطلاحی تربیت اتفاق نظر وجود ندارد هریک از دانشمندان علوم تربیتی تعریفی ازآن ارائه داده است برخی گفته:

«تربیت عبارت است ازفعالیتی منظم ومستمردرجهت کمک به رشد جسمانی، شناختی، اخلاقی، اجتماعی، عاطفی، وبه طور کلی پرورش وشکوفایی استعداد های متربی، به گونه ای که نتیجه آن درشخصیت متربی به ویژه دررفتار های اوظاهر خواهدشد. 2

تعریف تربیت دینی

تربیت دینی، به دلیل اینکه اولا ازجمله اصطلاحات ترکیبی است ثانیا «دین» و «تربیت» تعریف خاصی ندارد. لذا تعاریف متعددی از آن به عمل آمده است برخی در این زمینه گفته است:

« اصطلاح تربیت دینی، دارای سه معنا ومفهوم(عام،خاص واخص) است؛ تربیت دینی درمعنای عام، عبارت است از: فعالیت‌های آموزشی وپرورشی که درچارچوب کلی دین تحقق می‌یابد؛ این معنا دربعد نظری شامل کلیه آموزه‌های تعلیم وتربیتی می‌گردد که از منابع دینی گرفته می‌شود ودر بعد عملی شامل کلیه فعالیت‌های تعلیم وتربیتی می‌شود که درچارچوب دین براساس مبانی دینی تحقق می‌یابد؛ این معنا می‌تواند درهردینی صورت پذیرد. حال اگر این فعالیت‌های تعلیمی وتربیتی درچارچوب دین اسلام انجام پذیرد واز مبانی اسلام گرفته شود، تربیت دینی، به معنای خاص نامیده می‌شود. تربیت دینی دراین مفهوم با تربیت اسلامی مساوی است.

اما تربیت دینی درمعنای اخص، بخشی از تربیت اسلامی است، به عبارت دیگر، این مفهوم ناشی ازتوجه به این نکته است که آموزه‌های دینی واسلامی، خود قابل تقسیم به زیر مجموعه هایی است که هرکدام بخشی ازوجود انسان وزندگی انسانی را دربر می‌گیرد؛ اخلاق، سیاست واقتصاد از جمله این زیر مجموعه‌ها است. دین به معنای اصل ارتباط با خدا نیز یکی از این زیر مجموعه‌ها است وبر این اساس می‌توان، آن دسته ازآموزه هایی را که به اصل رابطه انسان با خدا (عبودیت) برمی گردد، مستقل در نظر گرفت وآموزش وپرورش فرد دراین جهت را، تربیت دینی نامید».3 « تربیت دینی آن جنبه از تربیت است که انسان را با وظایف وشرایع دینی آشنا، ومبانی اعتقادی وی را مستحکم می‌کند. اورا عامل به فروع بارآورده وفطرت الهی وانسانی را بار ور می‌سازد. تربیت دینی مرحله ای از رشد را شامل می‌شود وبرنامه هایی را درجهت تسهیل رشد تعبیه می‌کند».4

« تربیت دینی، فعال سازی، خلوص ورشد کار کردهای قلب درجهت قرب به پروردگارعالم است. اگر تربیت دینی با چنین تعریفی تحقق پذیرد، هدایت سایر سطوح شخصیت به سادگی امکان پذیر خواهد بود، درغیر این صورت، تربیت دینی کاری بس دشوار وتلخ جلوه خواهد کرد». 5

به نظر می‌رسد که تعریف دقیق تری را از تربیت دینی دکتر داودی نموده است ایشان گفته است:«تربیت دینی عبارت است از مجموعه اعمال عمدی وهدفدار، به منظور آموزش گزاره‌های معتبر یک دین به افراد دیگر، به نحوی که آن افراد در عمل ونظر به آن آموزه‌ها متعهد وپایبند گردند». 6

نقش مدرسه درتربیت دینی

تربیت دینی افراد جامعه به ویژه نسل جدید آن از جمله ضرورت‌های ا ست که همواره در جوامع اسلامی احساس می‌شود. البته عوامل زیادی مانند خانواده، رسانه‌های جمعی، هیئت‌های مذهبی، حسینه‌ها ومساجد، همسالان و... در این راستا نقش دارند.در این میان می‌توان گفت آموزش وپرورش(مدرسه)، به لحاظ موقعیت خاص آموزشی مهمترین نقش را داردکه باانتخاب معلمان شایسته، محتوای درسی منا سب، ایجاد فضا‌های آموزشی مناسب وتعامل انسانی واسلامی مدیران ،معلمان وهمه دست اندر کاران تعلیم وتربیت،بافراگیران، زمینه تربیت دینی آنان فراهم می‌کند.«وظیفه مدرسه تنها تلفیق وانتقال معلومات وآموزش نیست ، بلکه وظیفه اصلی آن تربیت وپرورش کودکان است.فعالیت‌های فرهنگی درمحیط مدرسه می‌تواند نقش مهمی را در ایجاد تربیت اخلاقی ایفا کند. برنامه‌های فرهنگی از قبیل ایجاد کتابخانه،برنامه‌های تفریحی،سخنرانی‌ها وارتباط با مراکز فرهنگی ومذهبی وپر کرد ن اوقات فراغت دانش آموزان برنامه‌های اعتقادی ودینی واخلاقی،در پرورش اخلاقی کودکان نقش اساسی دارند». 7

«مدارس لازم است از زا و یۀ نگاه اخلاقی به خود ومسئو لیت خود بنگرند تابه خوبی در یابند چگونه هر چه در مدرسه اتفاق می‌افتد ارزش‌ها وخلق وخوی دانش آموزان را تحت تاثیر قرار می‌دهد. تمام امکانات واستعداد مدرسه در این صورت می‌تواند به عنوان ابزاری در خدمت جریان سیرت آموزی باشند. مدرسه وخانواده برخلاف تصورات ناشی از نگاه لیبرالی دمکراسی ویا سایر نگاه‌های وتعهد ناپذیر، خاستگاه وکانون تربیت دانش آموزان وفرزندان وبهترین مکان برای آموزش وفراگیری ارزش‌ها به شمار می‌رود».8

مدرسه از چندین بعد می‌تواند در تربیت دینی فراگیران نقش داشته باشد، در این جا به برخی از این ابعاد پرداخته می‌شود.

الف) برنامه درسی

مراد از برنامه درسی محتوای است که به دانش آموزان آموزش داده می‌شود. برنامه درسی معمولا شناخت‌ها ،دانشها،نگرشها،ارزشها ورفتار هایی ویژه را به دانش آموزان القا میکند.این آموزه‌ها ممکن است با شناخها ، وباورها ورفتار‌های دینی ساز گار یا متعارض باشند در صورت اول،تاثیر برنامه درسی برتربیت دینی داش آموزان مثبت ودر صورت دوم منفی خواهد بود. 9 برخی در این زمینه گفته است:«آموزشهای علمی که امروزه درمدارس بیشتر کشورهای اسلامی ارائه می‌شود، با اینکه در ظاهر هیچ ارتباطی با تربیت اسلامی ندارد، اما در عمل تأثیری به شدت منفی برتربیت اسلامی دانش آموزان برجای می‌گذارد؛ ازآنجا که این علوم دربستر معرفتی ای متفاوت بامعرفت اسلامی رشد کرده اند، شناخت ها، باور ها، نگرش ها، ارزشها ورفتارهای مخالف یا دست کم مغایر بامعیار‌های اسلامی را به صورت ناخواسته وپنهان دردانش آموزان ایجاد می‌کنند».10

متون آموزشی در زمینه تربیت اخلاقی کودکان خیلی مهم ومؤثر است.مباحث ومطالبی که درمتون آموزشی آورده می‌شود می‌تواند به افرادحیات نوبخشد،زندگی کودکان را در آینده سروسا مان داد،نیاز آنها وجامعه را برآورده ساخت وآنانرا به سوی اهداف مطلوب وانسانی سوق داد. لذا اگر در تدوین متون آموزشی مسئولان ودست اندر کاران دقت وتوجه بیشتری داشته ودرانتخاب مطالب اخلاقی وتربیتی که درمتون آموزشی گنجانده می‌شود به شرایط کودکان توجه نماید وبین محتوای آموزشی وزندگی اجتماعی تطابق مناسبی بوجود بیاید ودرک فیمابین که بس عمیق است به نحوی پرگردد،می توان ادعا کرد که متون آموزشی درتربیت اخلاقی کوکان مؤثرومفید خواهد بود وآنجا است که نظام آموزشی یک نظام پویا وپرثمرمی شود11

برخی دیگر گفته است: یکی از وسایل مهم وتاثیر گذار در تعلیم وتربیت دینی،متون درسی است باید متون آموزشی برگرفته از معارف دینی ومتناسب با استعدادو سن متربیان تنظیم وتدوین گردد.به قرآن ومعارف دینی اهمیت داده شودودر صدر برنامه درسی قرار گیرد».12

ب) ساختار اداری مدرسه

هر مدرسه ساختار اداری خاصی دارد که برحسب نوع آن مانند باز یا بسته بودن آثار تربیتی متفاوتی دارد.... نوع رفتار کادر اداری مدرسه با دانش آموزان نیز آثار تربیتی خاصی دارد،برای مثال، اینکه کادر اداری بر چه ارزشهاورفتارهایی تاکید دارند،کدام رفتار هاوشخصیتهاراتشویق وکدام را تنبیه می‌کنند ویا نسبت به کدام رفتار‌ها بی تفاوت هستند، برنوع رفتارها وارزشهای دانش آموزان تاثیر می‌گذارد. 13

ج) ساختار ظاهری مدرسه

ساختار ظاهری مدرسه، نوع وسایل وتجهیزات مورد استفاده در آن وحتی نوع چینش وآرایش مدرسه می‌تواند تاثیرات خاصی بر شکل گیری نگرشها ورفتار‌های دانش آموزان داشته باشد.یکی از صاحب نظران تعلیم وتربیت می‌گوید:«نوع آرایش میز ونیمکت دانش آموزان وصندلی معلم درکلاس درس، پیام خاصی دارد ونگرش خاصی را به آنان القا می‌کند. نوع معمول آرایش کلاس درس که آن صندلی‌های دانش آموزان درردیف‌های خاصی چیده شده است وگاهی در زمین پیچ شده ومیز وصندلی معلم در مقابل آنان قرار گرفته این نگرش را به دانش آموزان القا می‌کند که ذهن آنان ظرف خالی است که باید توسط تنهامنبع معتبر یعنی معلم از علم سرشار گردد. همچنین می‌توان گفت: این اندیشه را به آنان القا می‌کند که آنان در مقابل معلم حق چون وچرا ندارد ووظیفه آنان تنها اطاعت از معلم است.» 14

«مدرسه جامعه ای است که ابعاد کوچکتر از اصل جامعه شهری یا روستایی ومحیطی است که از آن به عنوان آموزش وپرورش کودکان ونوجوانان استفاده می‌کنند ودارای حیاط وفضا ومکان منا سبی ا ست که فعالیت‌های فرهنگی، برنامه ریزی ها، بازیهای دسته جمعی، انجمن‌های فرهنگی، تلاش وکوشش، جست و خیز‌ها وشورنشاط‌های کودکان دراین مکان صورت می‌گیرد.وفضای تربیتی همان محیطی است که ادب ها،رعایتها، حسن خلق‌ها اکرام متقابل خدمت بارغبت ونظیر این‌ها درآن محیط صورت می‌گیرد»15

تربیت فرزندان در مدرسه بستگی به محیط وفضای حاکم برمدرسه دارد،محیط وفضای حاکم برمدرسه می‌تواند برتربیت دینی فرزندان تاثیر مثبت یامنفی داشته باشد.اگر مدرسه مجهز با وسایل آموزشی دینی ومذهبی ودارای نماز خانه وکتابخانه باشد وهمچنین بر پای اعیاد ووفیات واهمیت دادن به شعائر دینی ومذهبی مانند گفتن اذان بوسیله یکی از دانش آموزان واقامه نماز جماعت ومسابقه احکام دینی واهداء جوایز برای افراد برتر، بهترین نقش را در تربیت دینی دانش آموزان دارد. 16

د) تعامل معلم ودانش آموزان

بخش مهم از وقت دانش آموزان در مدرسه در کلاس درس وتعامل با معلم می‌گذرد.از سوی دیگر،تعامل معلم ودانش آموز بخش عمده ای از فعالیت‌های آموزش وپرورش راتشکیل می‌دهد این تعامل‌ها بر نوع رفتارها،نگرشها،ارزشها،وباورها در نتیجه برشکل گیری شخصیت آنان تاثیر می‌گذارد. بنابراین برنامه درسی، ساختاراداری، فیزیکی وظاهری مدرسه، تعامل معلم ودانش آموزونیز تعامل دانش آموزان با یکدیگر درمدرسه، نقش قاطع درتربیت دینی دانش آموزان ایفا می‌کنند که ممکن است مثبت یا منفی باشد. 17

کسی که نقش آموزش وپرورش را به عهده دارد ومقام منیع معلم واستادرا اشغال می‌نماید بهرنحوی که بخواهد می‌تواند فکر‌های نو دانش آموزان رارهبری کند،می تواند ازآنها فرشته بسازدومی تواند اهریمن،زیرا همانطوری که امام علی(ع)می فرماید: وانماقلب الحدث کالارض الخالیه ماالقی فیها من شیء قبلته18 . قلب نوجوان چونان زمین کاشته نشده، آماده پذیرش هربذری است که درآن پاشیده شود.

به تعبیر یکی از علماء تربیت«کودک ونوآموز مانند گیاه نورسی است که به حمایت ومراقبت برای رشد ونمو خود، نیازمند است. تابتواند در برابر مفاسد اجتماع، مبارزه نماید، لذا بر مدرسه لازم است که کودک را ازگزند مفاسد مصون داشته، ومحیطی آکنده از تقوا وفضیلت را برای او فراهم نماید، تا وقتی در میان چهار دیواری مدرسه رشد کرد، علاقة به تقوی وفضیلت نیز در او پیشرفت نماید»19

اگر درس صداقت، فضیلت،امانت و...به آنهاداده شودمی پذیردواگردرس خیانت، جنایت، فساد وتباهی داده شود هم می‌پذ یرد. 20

اصولا در اسلام معلم ، جایگاه بسیار ممتازوبی بدیل دارد برخی از آیات بربزرگی نعمت علم،دلالت دارند واین عظمت از آنجا سرچشمه می‌گیرد که خداوند خود را به عنوان معلم معرفی می‌کند:خداوند معلم پیامبران است. معلم اصلی خداوند متعال ا ست«قرآن کریم در حین تشریح ابعاد گوناگون شناخت، از معلم آن نیز یاد می‌کند: الرحمن *علم القرآن*خلق الانسان*علمه البیان»21خداوند رحمان،قرآن را آموزاند، انسان را خلق کرد و بیان را به ا وتعلیم داد. درسوره مبارکه«بقره»در باره تعلیم کلی ترین مسائل آفرینش می‌فر ماید: «وعلم آدم اسماء کلها» خداوند جمیع اسماء را به آدم تعلیم داد ودر همین سوره هنگام تشریح لزوم یاد داشت ونوشتن در داد وستد پس ازطرح جزئی ترین مسائل زیست آدمی به معلم این فن اشاره ومی فرماید:«ولایاب کاتب ان یکتب کما علمه الله»22 کاتب نباید در این هنگام از نوشتن که خداوند به او تعلیم داده ا با کند، چنان که نباید از چگونگی نوشتن، که رعایت امانت وحفظ حقوق باشد، آن طور که خداوند از راه تشریع به وی آموخت خود داری کند.درسوره «مائده» نیز هنگام بیان مساله تعلیم حیوانات شکاری می‌فرماید:«وماعلمتم من الجوارح مکلبین تعلمونهن مما علمکم الله»23 شما که آیین شکاررا به حیوانات شکاری می‌آموزانید این فن را خداوند به شماآموزش داده است. 24

پی نوشت ها

1.گاستون، میالاره، معنا وحدود علوم تربیتی، ترجمه: علیمحمد کاردان، انتشارات دانشگاه تهران،1370،ص 3

2.حاجی ده آبادی، درآمدی برنظام تربیتی اسلام،تدوین ونشرمرکزجهانی علوم اسلامی،1377ص12.

3.زارعان،محمدجواد، آشنایی بادانش آموزش وپرورش،ص55و56.

4.احمدی، علی اصغر،روانشناسی شخصیت ازدیدگاه اسلامی، تهران: امیر کبیر،1372،ص 27.

5.احمدی، سید احمد، اصول وروشهای تربیت دراسلام، تهران: جهاد دانشگاهی،1374،ص32

6.دا ودی، محمد، نقش معلم درتربیت دینی، قم: پژوهشگاه حوزه ودانشگاه،1384ص104

7.مظفری، علی یاور، نقش مدرسه درتربیت اخلاقی کودکان،( پایان نامه کارشناسی ارشد) جامعه المصطفی العاالمیه، ص126.

8. رهنمایی، سید احمد، درآمدی برمبانی ارزشها، موسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی(ره)،1383ص202.

9.داودی، قبلی.

10. عمر ناصف، تربیت اسلامی وتربیت دینی، کتاب سوم،1379ص145-144.

11. قائمی، علی، تربیت وبازسازی کودکان، قم: دارالتبلیغ اسلامی،1360،ص48.

12.علوی، سید عباس، عوامل مؤثردرتربیت دینی فرزندان، ازدیدگاه قرآن وحدیث،(پایان نامه کارشناسی ارشد) جامعه المصطفی العالمیه،ص105

13. داودی، قبلی

14.ر،ک: گوردون، برنامه درسی پنهان، ترجمه: محمد داودی، فصلنامه حوزه ودانشگاه،ش19،ص91.

15.مظلومی، رجبعلی، تربیت معنای انسان، تهران:انتشارات سازمان اولیاء ومربیان،1374،ص169.

16.علوی، قبلی.

17. ر،ک: داودی، قبلی ص104-107

18.نهج البلاغه، نامه31.

19حجتی، محمدباقر، اسلام وتعلیم وتربیت،تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی،1380،ص121

20. قربانی، زین العابدین، تاریخ فرهنگ وتمدن اسلامی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی،1370ص327.

21.الرحمن/2-5

22. بقره/282

23. مائده/4

24. برای آگاهی بیشتر، ر،ک: آملی، جوادی،(معرفت در شناسی درقرآن)ص212

نقش مدرسه درتربیت دینی دانش َآموزان

مطالب مشابه :

نقش مدرسه در تعلیم و تربیت فرزندان

نقش خانواده و مدرسه در تربیت دانش آموزان

تاثیر مدرسه بر رشد و تربیت اجتمعی از دید گاه پیاژه

نقش فعالیتهای پرورشی مدرسه در تربيت اجتماعي کودکان و نوجوانان

نقش مدرسه درتربیت دینی دانش َآموزان

نقش فرهنگیان در کاهش آسیب های اجتماعی

بررسی نقش مدارس در تعلیم و تربیت دانش آموزان

نقش معلم در پیشگیری از آسیب های اجتماعی

نقش معلم و مدرسه در توسعه فرهنگ نماز