چگونه نی بسازیم
دیباچه!
"من نی‌نواز نیستم؛ ولی نی‌نوازان را دوست دارم"
از جملات نگارنده
نیِ ایرانی سازی بادی و عملا تنها ساز بادی رسمی ارکستر ایرانی است. نی ایرانی ساده‌ترین آلت موسیقی ملودیک است: یک لوله‌ی صاف با چند حفره. شکل معمول این آلت موسیقی متشکل از پنج سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت ساز است. نی ایرانی حدود 3 اکتاو را پوشش می‌دهد.
نمونه‌ای از وسعت و تنوع صدای نی - جمشید عندلیبی در آلبوم یاد ایام استاد شجریان (از یوتیوب). اگر به یوتیوب دسترسی ندارید می‌توانید ویدیو را (22Mb) از اینجا دانلود کنید.
اگر احیانا تفریح جالب‌تری سراغ ندارید یا حوصله تان از حل یک عالمه معادله‌ی garbage سر رفته، ساختن و تلاش برای صدا در آوردن از نی اساسی به چالش‌تان خواهد کشید. در اینجا قصد بر اینست که نحوه‌ی ساختن یک نی ایرانی ساده توضیح داده شود. (لطفا توجه داشته باشید که این نیِ ما بَند مَند یُخ! یعنی هفت‌بند و هشت‌بند و این حرفا تعطیل)
وسایل مورد نیاز:
لوله پلیکا (پی وی سی) 3/4 اینچ، اتصال یا کوپل فلزی کاهنده یا افزاینده (reducer coupling) بسته به سایز فکتون طرف افزاینده یا کاهنده ش باید سایز 3/4 باشد، خط کش، نوار تفلون (برای آب بندی کوپل) و دریل و مته.
لوله مورد نیاز می‌تواند لوله‌ی معمولی پلیکا یا پی‌وی‌سی انتخاب شود که اگر لوله برای مصارف آب آشامیدنی باشد از نظر بهداشتی هم بهتر است. قطر داخلی مناسب لوله حدود 2 سانتیمتر (3/4 اینچ) است. این لوله‌ها را به صورت بریده شده به طول حدود 60 سانتیمتر می‌توان از جاهایی مانند home depot خرید. اگر هم ایران هستید که از بقالی سر کوچه‌تان می‌توانید تهیه‌شان کنید. نی‌های حرفه‌ای موجود (یعنی لوله پلیکا نه!) بین سی تا هفتاد سانتیمتر طول دارند و قطر داخلیشان بین یک و نیم تا سه سانتی متر است.
مرحله‌ی بعدی اندازه‌گذاری سوراخ‌های نی هست. نی ایرانی یک لوله‌ی صوتی است که با دمیدن صدا و ایجاد تشدید صدا ایجاد میکند. شما لازم نیست با دهانتان صدایی تولید کنید. در حقیقت دمیدن در نی صدای بسیار ملایمی ایجاد میکند که تمامی فرکانس‌ها را در بر دارد. در هنگام دمیدن در نی یکی از این فرکانس‌ها - که همان فرکانس طبیعی فاصله سرِ نی تا اولین سوراخ باز است - تشدید میشود و صدای نی ناشی از آن است. توجه داشته باشید که وقتی در نی می‌دمیم لوله‌ی صوتی فقط خود نی نیست بلکه دهان ما نیز بخشی از این لوله‌ی صوتی است و در صدای نهایی تولید شده تاثیر می‌گذارد. مثلا اگر فرکانس طبیعی نیِ ما نُتِ لا (A) باشد شما می‌توانید با تغییر شکل دهان نُت‌هایی با فرکانس پایین‌تر را هم از همین وضعیتِ نی بیرون بیاورید. بنابراین برای اینکه مجبور نشوید فکتان را سرویس کنید، بهتر است از همان ابتدا یکی دو سانتیمتر فضای دهانتان را هم در محاسباتتان منظور نمایید.
نی - حداقل در شکل سنتی‌اش - قابل کوک کردن نیست (بنابراین دیگر پوزه‌ی همگی پاک، و جناب نوازنده‌ی نی هم مثل نوازنده‌ی سنتور نباید ماتم بگیرید که هر نیم ساعت دوجین سیم را باید از نو کوک کند.) در عوض اگر نوازنده بخواهد در دستگاه‌های مختلف بنوازند حدود دوجین (سیزده تا!!) نی باید همراه داشته باشد. از کمالات نی ایرانی اینست که اصولا هر یک از نی‌ها یکی از نتها را ندارد! مثلا نیِ سل‌کوک* (دست بسته دو) نت سی را ندارد و ظاهرا نوازنده‌ها با تکنیک‌هایی این نت را اجرا می‌کنند.
* یک نکته اینکه نیِ دو کوک (یعنی نی‌ای که دست بسته صدای دو تولید میکند) در تداول سل‌کوک نامیده میشود. اگر فهمیدید چرا ما رو هم خبر کنید.
نتها و فرکانس‌های نی سل‌کوک به قرار زیر است:
وقتی تمامی سوراخها را بسته نگاه دارید
صدای دو (C3) با فرکانس 131 هرتز
بعد اگر به ترتیب سوراخها را از انتهای نی باز کنید نتهای زیر قرار دارند:
رِ (D3) با فرکانس 147 هرتزمی بمل (D#3 یا Eb3) با فرکانس 156 هرتز (بعضی جاها می‌کُرُن)
فا (F3) با فرکانس 175 هرتز
فا دیز(F#3 یا Gb3) با فرکانس 185 هرتز
سل (G3) با فرکانس 196 هرتز
لا (A3) با فرکانس 220 هرتز
با توجه به اینکه نی یک لوله‌ی صوتی یک‌طرف بسته است محل سوراخ‌هایی که این اصوات را ایجاد کنند از رابطه‌ی زیر به سادگی محاسبه میشود:
f=v/(4L)
که در آن v=346 متر بر ثانیه سرعت صوت است (حالا بیشتر جاها. ولی اگر قراره بالای اورست یا روی کره ی مریخ نی بنوازید توصیه می‌کنم به جدول سرعت صوت مراجعه کنید)، f فرکانس صدای تشدید شده به هرتز (تناوب در ثانیه) و L فاصله‌ی ابتدای نی تا اولین سوراخ به متر می‌باشد.
با توجه به اینکه وقتی تمام سوراخها بسته است صدای دو (C3) باید تولید شود طول کل نی می‌بایست حدود
L=v/(4f)=346/(4*131)=0.66 m
یا 66 سانتیمتر باشد. باز هم تاکید می‌کنم که حداقل 2 سانتیمتر برای فضای دهانتان در نظر بگیرید وگرنه که کچل می‌شوید تا صدای دو (C3) را تولید کنید (یعنی طول نی را حداکثر 64 سانتیمتر بگیرید)
اولین سوراخ (از انتهای نی) باید صدای رِ (D3) تولید کند. در نتیجه فاصله آن از لبه ابتدایی نی باید
L=v/(4f)=346/(4*147)=0.59 m
یعنی 59 سانتیمتر باشد. به همین ترتیب سوراخ نتهای بعدی یعنی می-بمل، فا، فا دیز، سل و لا باید به ترتیب در فاصله ی 56، 49، 47، 44 و 39 سانتی‌متری از لبی قرار گیرند. یادآوری مجدد که فاصله‌ی فضای دهانتان را از این اعداد کم کنید (مثلا 2 سانتیمتر). نکته‌ی مهم دیگر اینکه نسبت بین این نتها مهم است نه مقدار دقیق خودشان (این اعداد و فواصل به خوبی با اعداد تجربی کتاب آقای جاهد هماهنگ است).
نحوه ی علامت‌گذاری روی بدنه
تصویر بالا سوراخ‌های جلوی نی را نشان می‌دهد.
سمت راست تصویر به طرف انتهای نی است. در حقیقت در تصویر بالا از سمت راست
به چپ نتهای ر، می-بمل، فا، فادیز و سل دیده می‌شوند. توجه داشته باشید که
سوراخ نت لا (نزدیک‌ترین نت به لبی) باید پشت نی تعبیه شود و در حین
نواختن با انگشت شست دست راست کنترل میشود (این را بسیار مواظب باشید چون
اگر مثل حاجی‌تان تمام سوراخها رو کنتراتی یک طرف زدید باید بروید درِ
سوراخ آخری را گِل بگیرید.)
پشت نی و حفره‌ی مربوط به نت لا (لبی در سمت چپ است)
خوب نی ایرانی شما تقریبا آماده است. دیگر آن‌چه که باقی‌مانده تزیینات و دکوراسیون نی است که بسته به ذوق و قریحه‌تان دارد. نحوه‌ی انگشت گذاری بدین ترتیب است: اگر انگشت کوچک را انگشت اول بنامیم انگشتان دو و چهار دست چپ نتهای پایینی ساز (یعنی ر و می-بمل) و انگشتان دو و سه و چهار دست راست نتهای بالایی (یعنی فا، فا دیز و سل) و انگشت شست دست راست نت پشتی (یعنی لا) را کنترل میکند.
نی را می‌توان به دو صورت لبی یا دندانی نواخت. اگر احیانا نگران فاصله افتادن بین دندان‌های جلوییتان هستید می‌توانید به روش لبی شروع به کار کنید. ضمنا دوستان اینجا کامنت دادند که حین نواختن سعی کنید از فشار بیش از حد خودداری کنید زیرا که ممکن است منجر به باد فتق!!! شود.
اگر احیانا خودتان هم حوصله نکردید
نی‌نوازی کنید، می‌تونید نی را به دوستان با سلیقه و هنردوستتان هدیه کنید،
یا حداقل در سرما و برف و بوران شب سال نوی میلادی به یک آدم برفی تنها
...
(اینجاست که شاعر می‌گوید نی‌نوازان را چه پیش آمد ...)
مطالبی برای مطالعه بیشتر:
ساز نی از ویکی
مقدمه ای بر تاریخ نی از حسین عمومی (از گفتگوی هارمونیک)
نوازندگی نی از گفتگوی هارمونیک
معرفی ساز نی از نت آهنگ
زندگی استاد حسن کسایی
اطلاعاتی در مورد انواع نی
کتاب شناسی (از وبلاگ مجید مجیدی)
آموزش نی - جلد اول نوشته عبدالنقی افشارنیا
آموزش نی - جلد دوم (ردیف مقدماتی) نوشته عبدلنقی افشارنیا
ردیف های استاد ابوالحسن صبا تدوین عبدالنقی افشارنیا
شیوه نی نوازی نوشته محمد علی کیانی نژاد
ردیف آوازی عبداله دوامی ویژه نی نوازان تدوین محمد علی کیانی نژاد
فریاد کویر اثر حسن کیانی نژاد
آموزش نی اثر مسعود جاهد
آموزش جامع نی اثر کاوه سروریان
آموزش نی کاری از گروه رزپارسیان
نوازندگی استاد حسن کسایی (از یوتیوب)اگر به یوتیوب دسترسی ندارید می‌توانید ویدیو را (18Mb) از اینجا دانلود کنید
مطالب مشابه :
فلوت
در آمریکای جنوبی برای ساختن پن فلوت و کوک کردن نی ها در شدت مناسب نحوه صدا دهی آن تقریبا
پن فلوت
در آمریکای جنوبی برای ساختن پن فلوت و کوک کردن نی ها در کشف زیر و بمهای صدا و نحوه تولید
تاریخچه فلوت
فلوت از سازهای در آمریکای جنوبی برای ساختن پن فلوت و کوک کردن نی ها در نحوه صدا دهی آن
ارزیابی چیست و چه نقشی در کار معلم دارد؟
فلوت، گیتار، گیتار تک در بخش های بعدی بیشتر درباره نحوه ساختن فهرست که ابزار بسیار
چگونه نی بسازیم
در اینجا قصد بر اینست که نحوه‌ی ساختن یک نی ایرانی ساده نحوه‌ی انگشت گذاری (فلوت) ارشد
ارزیابی چیست و چه نقشی در کار معلم دارد؟
فلوت، گیتار، گیتار تک در بخش های بعدی بیشتر درباره نحوه ساختن فهرست که ابزار بسیار
گل یاسمن (یاسمین)
نرمی است و ممکن است آنها را توخالی کرد و از آنها فلوت ساخت، یا جهت ساختن نحوه کاربرد موضعی
تعريف منطق فازي و كاربرد آن در صنعت
شيشه فلوت - تعريف مي‌توانستند براي نحوه حركت دادن اعضاي منطق فازي در هوشمند ساختن
برچسب :
نحوه ساختن فلوت