نقش تنبیه در تربیت از دیدگاه اسلام

حذف پاسخ مثبت از ارگانیسم و یا اضافه کردن پاسخ منفى به آن. تنبیه، زمانى رخ مى‏دهد، که پاسخ مثبتى را از موقعیت حذف و یا چیزى منفى به آن بیافزاییم. به زبان متداول مى‏توان گفت تنبیه دور ساختن چيزى از ارگانيسم است که خواستار آن است، یا دادن چیزى است به او که طالب ان نیست.

روشن است که بر طبق معناى اول - معناى عام - تنبیه، طیف وسیعى را در بر مى‏گیرد که عبارتست از تغافل، بى‏اعتنایى، تهدید، تحقیر، سرزنش، تمسخر، محروم‏سازى، جریمه، جبران، تغییر چهره، روى برگرداندن و تنبیه بدنى. برخلاف معانى دوم و سوم که محدودتر هستند.

فرق بين تنبیه و تقويت منفى

تقویت یعنى افزایش رفتار، و به منظور افزایش رفتار بکار مى‏رود. ولى تنبیه عامل ناخوشايندى است که براى کاهش رفتار مورد استفاده قرار مى‏گيرد. به عبارت ديگر تنبیه يعنى اضافه کردن عامل ناخوشايندى به دنباله رفتار، در صورتى که تقویت منفى؛ برداشتن عامل ناخوشایند قبل از رفتار مى‏باشد.

اکنون بايد ديد آيا تنبیه به چه ميزان اثر تربيتى داردروانشناسان تنبیه را «دست کم تنبیه بدنى را» جايز نمى‏دانند و عدم کارايى و يا اثرات و مضّرات جانبى آن را دليل بر اين امور مى‏دانند. ولى باید گفت، اولاً چنين نيست که تنبیه، کارایى نداشته باشد بلکه در بسیارى از موارد، تنبیه اصلاح‏گر خوبى است به طورى که عموم کسانى که در اصلاح رفتار، کتابى نوشنه‏اند تنبیه را به عنوان يکى از روش‏هاى اصلاح و تغيير رفتار، ذکر کرده‏اند و ثانياً در مواردى که تنبیه اصلاح‏گر نباشد دست کم اثر بازدارندگى و عبرت‏آموزى براى ديگران را دارد که اين خود اثر کمى نيست،.

از آموزه‏هاى دينى استفاده مى‏شود که اگر تنبیه بجا، و به موقع، و در حد مطلوب، با شرایط لازم اجرا شود، مى‏تواند رفتار نامطلوب را از بین ببرد. ما در اينجا دو روايت را نقل مى‏کنيم که مى‏توان از آنها استفاده کرد که تنبیه اثر اصلاحى دارد. حضرت على(ع) مى‏فرماید: «مَنْ لَمْ یٌصْلِحْهُ حُسْنُ المُداراةِ یٌصلِحهُ حُسْنُ المُکافاةِ؛کسى که خوش‏رفتارى او را اصلاح نکند خوب کیفر دادن او را اصلاح خواهد کرد.»

و نیز آن حضرت مى‏فرماید: «اِسْتِصْلاحُ الاَخیارِ بِاکرامِهِمْ وَ الاَشرار بِتادیبِهِم؛ تأديب و روش اصلاح خوبان به بزرگداشت آنهاست و اصلاح بدان به تنبیه و عقاب آنهاست(

باتوجه به اين دو روايت روشن است که تنبیه، اثر اصلاحى دارد و در مواردى که احیاناً اثر اصلاحى هم نداشته باشد دست کم

اثر بازدارندگى خواهد داشت

اصول و شرايط تنبیه : برخى از مهم‏ترين شرايط و اصول تنبیه مؤثر عبارتنداز:

?مستحق تنبیه بودن : بايد ديد آيا کودک استحقاق تنبیه را دارد يا نه؟ اگر دارد، استحقاق چه تنبیهى را؟ کتک زدن؟ محروم شدن؟ سرزنش و ملامت شنیدن؟ و لذا در مواردى که معلوم شده باشد که کودک مستحق تنبیه نيست نبايد تنبیه کرد مثلا اگر کودک براثر بى‏توجهى ظرفى را شکسته است مستحق تنبیه نيست و اگر تنبیه شود مؤثر نيست و گاهى اثر عکس دارد.

?به اندازه بودن تنبیه: تنبیه نبايد بيش از مقدار جرم و گناه باشد بلکه بايد ملاحظه شود که مقدار جرم و خطا در چه حدى است و تنبیهى متناسب و به اندازه آن براى مجازات در نظر گرفته شود، حضرت رسول(ص) در روايت اسد بن‏وداعه پس از آنکه سه مرتبه از تنبیه نهى کرد فرمود: اگر تنبیه کردى به اندازه گناه تنبیه کن .

?متناسب سن کودک باشد: اصل دیگر رعایت سن است. مثلا کودک خردسال برابر تنبیه احساس بى‏پناهى مى‏کند و اين موجب وارد آمدن صدمه روانى بر کودک است. لذا در تنبیه بايد قوت بدنى، سن و شخصیت افراد را در نظر داشت در روایت حماد بن‏عثمان امام صادق(ع) فرمود: «هر مقدار که حاکم مصلحت بداند برحسب مقدار گناه و یا قدرت بدنى شخص تعزیر کند. نیز از حضرت على(ع) نقل شده است که گاهى نصف یا ثلث شلاق را مى‏گرفت و برحسب سن کودکان آنها را حد مى‏زد.

?وضعیت رشد کودک : رعايت رشد نيز مهم است کودکى که شديداً وابسته و نازپرورده است در تنبیه، درد شدیدى را متحمل مى‏شود. و شرایط جسمى، روحى، فکرى، خانوادگى هر کدام اقتضائاتى دارد که باید کاملاً رعایت شود و حساب شده تصمیم‏گیرى شود. کودکان باهوش اگر تنبیه شوند بيشتر از کودکان کم‏هوش صدمه مى‏بينند.

?تناسب جرم و تنبیه: شرط تناسب يعنى تناسب و ميزان جرم با تنبیه هم بايد رعايت شود به خاطر مسئله ناچيزى، کودک را نبايد تنبیه کرد و بايد نوع جرم و تنبیهى که در نظر گرفته مى‏شود ملاحظه شود و هماهنگى و تناسب بين آنها حفظ شود.

?رعایت عدالت: یکى از شرایط مهم رعایت عدالت، در تنبیه کردن است. هيچ گاه نبايد کودک را بخاطر تشّفى خاطر خود يا براى انتقام‏جويى تنبیه کرد. بلکه همواره باید صلاح کودک مدنظر باشد. نه تشّفى خاطر، یا فرو نشاندن غضب و یا انتقام‏گیرى از وى زیرا چه بسا آثار زیانبار و ناگوارى را به دنبال داشته باشد.

?رعايت تنوع تنبیه : شرط رعایت تنّوع نیز لازم است، چه بسا یک شیوه کارساز نباشد. بايد بدانيم کدام نوع از تنبیه را بکار ببريم، و اصرار نداشته باشیم همیشه مثلا از شیوه ملامت کردن استفاده کنیم. اسلام مى‏گويد در تنبیه بايد مراحل و مراتب آن را رعايت کرد و بايد از مرحله ضعيف شروع کرد چرا که شايد با اجراى مرحله‏اى ضعيف از تنبیه، مثل يک تغییر چهره، کودک به اشتباه خود پى ببرد و اصلاح شود که در اين صورت ديگر نيازى به تنبیه بدنى نخواهد بود.

? اکتفا به حداقل : آخرین اصل و شرط مهم شرط حداقل است. زيرا هدف از تنبیه آگاهى و اصلاح کودک است و وقتى

هدف حاصل شد ديگر تنبیه معنى ندارد. همين طور اگر پس از تنبیه کودک رفتار او اصلاح شد ديگر نبايد رفتار خلاف او را به رخ کشيد و آن را بهانه‏اى براى تنبیه و سرزنش او قرار دهیم. و همچنين تنبیه را نبايد با خشونت و با ظرفيت حداکثر توان

اعمال کرد مخصوصاً اگر اعمال آن براى اولين بار و آن هم براى کودک باشد. زيرا اين گونه تنبیهات زمينه را براى احساس بى‏پناهى کودک و در نتيجه فساد و گاهى تعدد شخصيت فراهم مى‏کند و پيش از آنکه سبب هدايت و اصلاح شود عامل بدبختى کودک خواهد شد.

فوائد تنبیه بجا و متناسب

¯اصلاح رفتار : تنبیه این فایده را به همراه دارد که کودک را سر عقل مى‏آورد و او در مى‏یابد که عمل خطایى را مرتکب شده و از تکرار آن باید خوددارى کند. براساس اصل شرطى شدن، کودک رابطه‏اى بین عمل و کیفر مى‏یابد، مى‏فهمد هر بارى که عمل ناروایى را انجام دهد، باید زجر و رنج آن را هم تحمل کند، و به این نتیجه مى‏رسد که سودش در ترک آن عمل است.

¯ یافتن راه صواب : گاهى تنبیه مى‏تواند وسيله‏اى باشد براى يافتن راه صواب. یعنى کودک به این نتیجه مى‏رسد که این راه قابل تکرار نیست و باید شیوه دیگرى را در پیش گرفت، راه ديگرى که از تنبیه مصون باشد.

¯ اثربخشى فورى : از فوايد ديگر تنبیه اثر بخشى فورى آن بر روى فرد است. کودکى را در نظر بگیرید که در خانه یا مدرسه شرارت مى‏کند، مزاحم دیگران است، سر و صدا به راه انداخته، و براى دیگران صدمه آفریده است، با لجبازى‏هاى خود در خانه آتش افروخته و براى دیگران رنج مى‏آفریند. شاید شور و آشوب که او به پا کرده اجازه نمى‏دهد که کودک به خود آید و دست از عمل ناروایش بردارد. در چنين صورتى يک تنبیه حساب شده، مى‏تواند محیطى را ساکت و آرام کند. جلوى آشوب و آتش‏افروزى‏هاى او را بگیرد. و مجالى براى مربى پدید آورد، که بتواند اوضاع را سر و سامان دهد و یا حرف خود را بزند.

¯ تضعیف رفتار :تنبیه در مواردى مى‏تواند نقش ضعیف‏کننده‏اى را براى رفتار کودک ایفا کند، و کودک تدریجا نسبت به آن رفتار بى‏اعتنا شده و از بدى رفتار خود بکاهد.

ه ایجاد بیدارى : تنبیه، گاهى آدمى را به خود آورده و بیدار مى‏کند، به عبارت دیگر عامل هشداردهنده و بیدارى آفرین است. عواقب سوء و نامیمون عمل و تداوم ارتکاب، و عوارض سوئى که در انتظارش است او را بیدار و متنبه مى‏کند.

مضرات تنبیه کردن

بايد توجه داشت که استفاده از تنبیه جهت تغيير رفتار کودک گاه آثار ناخوشايند و زيانبارى را به دنبال دارد که ذيلاً به برخى از آنها اشاره مى‏کنيم:

µيکى از اثرات منفى تنبیه اين است که تنبیه در شخص تنبیه شده نسبت به عامل تنبیه‏کننده و ديگران پرخاشگرى ايجاد مى‏کند. افرادى که تنبیه مى‏شوند در برابر آن واکنش متقابل نشان مى‏دهند و باعث پرخاشگرى نسبت به شخص تنبیه کننده و ديگران مى‏شوند، و حتى ممکن است به دلیل مقاومت کردن علاوه بر پرخاشگرى، فرار از خانه، انحراف اجتماعى و اخلاقى را به دنبال خود بیاورد.

µاثر دوم اين است که تنبیه گاه آثار جانبى نامطلوب به بار مى‏آورد. ممکن است تنبیه در افرادى مخصوصاً کودکان سبب ترس، وحشت و اضطراب گردد و تا مدت‏هاى زیادى دوام یابد، و اين ترس به محرک‏هاى مختلفى که هنگام تنبیه شدن او حضور دارند تعميم مى‏يابد. مثلاً کودک که توسط معلم تنبیه شده بعدا بر اثر تعميم از مدرسه و مربى و مدير و تمام محيط آموزشى زده مى‏شود.

µهمچنین در برخى از موارد ممکن است، تنبیه باعث افزايش رفتار نامطلوب شود و شخص تنبیه‏شونده آن را وسيله‏اى براى ابراز وجود بداند، مثلاً دانش‏آموزى که بخاطر رفتار نامطلوبش از بلندگوى مدرسه نامش خوانده مى‏شود و یا در تابلوى مدرسه و یا روى تخته سیاه نوشته مى‏شود، احساس خود بزرگ‏بینى کند و به دوستان خود هم بگوید ببین اسم من را مى‏خوانند!! و یا ممکن است معلم دانش‏آموز را بخاطر رفتار ناپسندش از کلاس بیرون کند، او هم به حیاط مدرسه برود و بازى کند پس او تقویت مى‏شود و این نگرش در او به وجود مى‏آید که براى بازى کردن باید رفتار ناپسند از خود نشان دهد.

µدر غياب عوامل تنبیه‏کننده، و وقتى که عامل تنبیه‏کننده نباشد، ممکن است رفتارهاى نامطلوب دوباره بروز کند. مثلاً به محض اینکه معلم از کلاس بیرون مى‏رود، دانش آموز دیگرى را کتک بزند، هنگامى که پلیس نباشد راننده خاطى از چراغ قرمز رد شود و غیره. اين افراد آموخته‏اند که در حضور عوامل تنبیه‏کننده اين رفتارها را واپس بزنند. بنابراين اثر تنبیه دائمى نيست.

µوقتى از تنبیه استفاده مى‏شود، خاطره ناخوشایندى را در ذهن ایجاد مى‏کند و ممکن است در موقع دیگر انتقام بگیرد. یا لااقل کودک مى‏آموزد که در بعضى موقعیت‏ها صدمه زدن به دیگران جایز است.

µتنبیه بدنى ممکن است باعث صدمه جسمانى گردد، مثلاً در برخى موارد معلمى که دانش‏آموزى را کتک زده باعث ناشنوایى او شده است و عوارض نامطلوب دیگرى ممکن است به وجود بیاید.

? اگر کودک قبل از اينکه تنبیه شود، متنبه شد نبايد او را تنبیه کرد. زيرا هدف از تنبیه آگاهى و اصلاح کودک است و وقتى هدف حاصل شد ديگر تنبیه، معنى ندارد.

در تنبیه بايد مراحل و مراتب آن را رعايت کرد، و بايد از مرحله ضعيف شروع کرد چرا که شايد با اجراى مرحله‏اى ضعيف از تنبیه مثلاً يک تغییر چهره کودک به اشتباه خود پى ببرد، و اصلاح شود که در اين صورت ديگر نيازى به تنبیه بدنى نخواهد بود.

µبه هدف یاد دادن چیزى به کودک جهت اطلاع و اخطار که آن عامل خطرناک است، بايد از تنبیه استفاده کنيم. مثلاً کودکى که شناختى نسبت به خطرناک بودن وسایل برقى ندارد وقتى به آن نزدیک مى‏شود با صداى بلند و ژست ناخوشایندى به او مى‏فهمانیم که به او دست نزند

بايد براى استفاده کردن از تنبیه برنامه داشته باشيم، تا براى تغییر رفتار مؤثر واقع شود، والا اثر تنبیه ناچيز خواهد بود.

تهیه کننده :

فاطمه کامرانی نسب - مربی پرورشی مدرسه محدثه

نقش تنبیه در تربیت از دیدگاه اسلام

مطالب مشابه :

درباره طلا

دایناسور ها

چاشت هاي جالب بچه ژاپني ها

اسلام و راههای شاد زیستن!

نوروز و اسلام

دهه فجر انقلاب اسلامی مبارک

دانلود ترانه ، سرود ، مداحي و تواشيح مبعث پيامبر گرامي اسلام(ص)

راهنمایی از دیدگاه اسلام

فارسی سوم

نقش تنبیه در تربیت از دیدگاه اسلام