نوحه قدیمی ابوالفضل تبریز؛ شهر نشانه های سوگ / آئین های مردم آذربایجان در ماه محرم مردم

تبریز؛ شهر نشانه های سوگ

تبریز؛ شهر نشانه های سوگکربلا مسلخ عشق و محرم فصل عشق ورزی به اسوه جوانمردی، آزادی، عزت، کرامت و شجاعت است. محرم زنگار دل ها را شست وشو می دهد و دل را به عشق حسین علیه السلام پیوند می زند.
همزمان با فرا رسیدن محرم، عزاداران حسینی در اقصی نقاط جهان، عشق و ارادت خود را به سالار شهیدان به نمایش می گذارند. مردم مناطق مختلف ایران نیز در این ماه در قالب هیأت های عزاداری، زنجیر زنی و سینه زنی سر از پا نشناخته و با اشک، آه و ماتم و برگزاری مراسم سوگواری، یاد و خاطره امام حسین علیه السلام و یاران با وفایش را گرامی می دارند.
پرچم ماتم حسینی قرن هاست که به همت عاشقان امامت در دیار آذربایجان شرقی همچنان در اهتزاز است.مردم این منطقه همه ساله مراسم عزاداری محرم و صفر را به صورت گسترده و به شیوه سنتی وخاص برگزار می کنند.
مجالس حسینی روضه خوانی در منازل و تکایای استان در غیر از ماه های محرم و صفر نیز برگزار می شود، اما دهه پایانی ذی الحجه، آذربایجان شرقی یکپارچه چهره حسینی به خود می گیرد، به طوری که اکثر شهروندان چند روز قبل از فرا رسیدن ماه محرم لباس های مشکی پوشیده و دستار سیاه به نشانه عزا بر سر خویش می بندند و پرچم های عزا در کوچه و بازار نصب می کنند.
از چند روز قبل از آغاز ماه محرم، تبریز معروف به ام الهیئات باصدای شبانگاهی طبل ها و تسخیر گشتن شهر در میان پرچم ها و بیرق های سبز، سیاه و سرخ ، در عزای حسینی فرو می رود. تمامی نقاط این شهر با پرچم ها و نمادهای مختلف عزای حسینی پوشیده شده است. اکثر مساجد، محلات، حسینیه ها، مغازه ها، بازارها و حتی بسیاری از ماشین های این شهر سیاه پوش شده اند.
تعداد قابل توجهی از مردم شهر نیز لباس سیاه عزا بر تن کرده اند و بدین ترتیب در سوگواری سید و سالار شهیدان حسین بن علی علیه السلام شرکت جسته اند.
این روزها شال های سبز و سیاه، چفیه ها گاه دستارهای سیاه بر سر و گردن مردم شهر بیشتر دیده می شود.
در بازار بزرگ و قدیمی تبریز نیز مراسم عزاداری با شور و شوق خاصی برپاست. گروهی از عزاداران بازار با پوشیدن کت و شلوار سیاه به صورت یک دست و متحدالشکل مراسم و عزاداری های خاصی برگزار می کنند.
پوشیدن لباس سیاه در برخی موارد تا روز اربعین حسینی ادامه می یابد و برخی دستارهای سیاه بسته شده به سرشان را تا سوم امام نگه می دارند. برخی آقایان هنگام عزاداری پیراهنی بلند تا پایین زانو بر تن می کنند و برخی حتی نوعی دامن سیاه را به همراه پیراهن سیاه مردانه می پوشند.
فریادهای شاخسی واخسی، حیدر، صفدر، حسینیم وای، حسینیم وای، مظلوم اولن حسین وای و... از تمامی نقاط شهر به گوش می رسد و اکثر مراسم عزاداری روزهای اول تا هشتم محرم در شب انجام می پذیرد و در روزهای تاسوعا و عاشورا این مراسم در روز نیز برپاست.
تبریز شهر ام الهیئات است؛ زیرا بیشترین تعداد هیأت های محب اهل بیت علیهم السلام را داراست و تقریباً در تمامی ایام سال مردم این شهر به یاد خاندان اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام بوده اند و اوج این محبت در دهه اول محرم الحرام جلوه گر می شود.
● احسان و ادای نذورات
عاشقان خاندان نبوی صلی الله علیه و آله وسلم و دلسوختگان مکتب
ابا عبدالله الحسین علیه السلام در آذربایجان شرقی هم زمان با فرارسیدن ماه محرم، با انجام مراسم و رسم های ویژه سوگواری واقعه جانگداز کربلا را برپا می دارند؛ احسان دادن و ادای نذر در این ماه گرامی از جمله این رسم هاست.
مردم ایران نذرهای مختلفی برای قبولی حاجاتشان می کنند و احسان های گوناگونی را برای ایام عزاداری محرم الحرام دارند که هر یک دارای زیبایی و معنویت خاصی است.
مردم این خطه، اعتقاد ویژه ای به اطعام از سفره اباعبدالله الحسین علیه السلام دارند و معمولاً از غذاهای پخش شده و نذری در این ایام برای بیماران خود به تبرک می برند. حتی برخی معتقدند، در روز عاشورا حتماً باید از غذای نذری خورد.
در این روزها در برخی مساجد و خانه ها سفره حضرت سیدالشهدا علیه السلام باز است و مردم به اطعام از این سفره مبارک می پردازند. اکثر غذاهای طبخ شده برنج است که با خورش های مختلفی برای پذیرایی از عزاداران حاضر می شود. در برخی مناطق، از اول محرم تا روز عاشورا همه روزه در مساجد غذای احسان طبخ می شود. اما در تمام مناطق، روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی چنین سفره ها و احسان هایی مهیاست.
آش از دیگر غذاهایی است که مردم در بزرگداشت ایام عزاداری سرور و سالار شهیدان می پزند. آش ها معمولاً بنا بر نذر و حاجتی تهیه می شود و در میان در و همسایه و آشنایان پخش می شود. شله زرد هم از دیگر طعام های نذری ماه محرم است که در اکثر شهرها طبخ می شود و در میان عزاداران حسینی، نزدیکان و آشنایان پخش می شود.
در برخی از مساجد و حسینیه ها نیز آبگوشت این غذای سنتی حاضر می شود و در میان عزاداران پخش می شود. شربت ها و نوشیدنی ها بخش دیگری از نذورات این ماه را تشکیل می دهند، برخی از حسینیه ها و قهوه خانه ها به پخش چای در این ماه اقدام می کنند؛ اما شربت ها بیشتر در محرم های مصادف با فصول گرم سال داده می شود. شیر داغ برای فصل های سرد، خرما، شکر پنیر، لقمه نان و پنیر و سبزی، ساندویچ ها، انواع کلوچه های محلی و نان های روغنی، دلمه اهری، لقمه کوکو از دیگر نذورات مردم در دهه اول ماه محرم، خصوصاً روزهای عاشورا و تاسوعاست.
از دیگر نذرها در ایام ماه محرم، می توان به مواردی چون نذر پوشیدن لباس سیاه یا سبز در ایام عزاداری حضرت امام حسین علیه السلام، انداختن شال سیاه یا سبز بر گردن، بستن پارچه سبز (یاشیل) بر مچ دست، سوار کردن کودکان بر اسب نمادین ذوالجناح، گذاشتن کودک در گهواره نمادین حضرت علی اصغر علیه السلام، دادن نوزاد به آغوش تعزیه خوان نقش حضرت علی اکبر علیه السلام، حضرت ابوالفضل علیه السلام و امام حسین علیه السلام و ... اشاره کرد.حتی برخی ها نذر می کنند تا در تعزیه امام حسین علیه السلام بازیگری و
شبیه گردانی کنند و به این ترتیب عشق خود را به فرزندان رسول الله ابراز می دارند.
نذر شمع، بویژه در روز تاسوعا در اکثر مناطق آذربایجان شرقی و شب شام غریبان در تمام کشور رواج دارد. گاهی بر اساس نذر، عصر روز تاسوعا تعدادی شمع را در میان مردم پخش می کنند یا در مکان مشخصی روشن می کنند و یا این که به اندازه قد کودکشان شمع سفارش می دهند و در این زمان روشن می کنند.
برخی دیگر از مردم در صورت قبولی نذرشان دستجات و هیأت های عزاداری را به خانه خود دعوت می کنند و از عزاداران پذیرایی می کنند. خانه درگذشتگان، خانه بیماران، گلزار شهدا و قبرستان ها، از دیگر محل هایی است که دستجات عزاداری در آن حضور می یابند.
قربانی کردن گاو و گوسفند در مقابل دستجات زنجیرزنی و سینه زنی، پخش غذا، شیر، شربت و شله زرد در مراکز درمانی، مراکز بهزیستی، شیرخوارگاه ها، خانه های سالمندان، بستن پارچه بر علم های دستجات عزاداری و دادن خون به بیماران نیازمند به جای قمه زنی، از دیگر احسان ها و نذرهای ستوده در ایام سوگ حسین بن علی علیه السلام است.
● عزاداری بازاریان تبریز
بنای معظم و سرپوشیده بازار تاریخی تبریز که از آن به عنوان بزرگترین بازار مسقف و به هم پیوسته جهان یاد می کنند و قدمت آن به صدها سال قبل می رسد این روزها شاهد سوگواری عزاداران حسین بن علی علیه السلام است. دستجات مختلف عزاداری محلات قدیمی تبریز طبق روال سال های گذشته و با همان سبک و شیوه سنتی خود امسال نیز به یاد حضرت سیدالشهدا علیه السلام سوگواری می کنند.
تیمچه مظفریه قلب تپنده بازار به عنوان مرکز عزاداری ها این روزها لبریز از سوگواری حسینی است.
عزاداران بازار با یک نظم و انتظام خاص، سرتاپا سیاه پوش و بعضاً با دستارهایی سیاه بر سر، در سوگ حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام مراسم سنتی - مذهبی سینه زنی و زنجیرزنی را به جای می آورند. در مقابل هر یک از این دستجات نیز علم هایی به عنوان معرف دسته عزاداری و محله مربوط به آن حمل می شود. برخی از این علم ها از قدمت تاریخی برخوردارند.
مرثیه ها و نوحه های خوانده شده در بازار تبریز اکثراً به زبان ترکی و با همان لحن و سبک قدیمی است. بازار همچنین محل پخش احسان ها و نذورات نیز است؛ برخی از مغازه ها با پخش چای و دیگر نذورات از عزاداران امام حسین علیه السلام پذیرایی می کنند.
دستجات عزاداری پس از طی بخش های مختلف بنای سرپوشیده بازار تاریخی تبریز، از آن خارج می شوند. معنویت و روحانیت خاصی بر بازار تبریز در شب های محرم حاکم است که حاجتمندان شهر را نیز بدان جا می کشاند و آنان در مقابل دستجات عزاداری و در حلقه عشاق حسین بن علی علیه السلام دست بر دامان حضرتش می شوند.
● مراسم سنتی_مذهبی دهه نخست محرم
مراسم سنتی - مذهبی «پولکه» در واپسین روزهای دهه نخست ماه محرم، با شکوهی هر چه تمام در بخش هایی از جنوب استان آذربایجان شرقی برگزار می شود.این مراسم در مناطقی چون روستاهای شهرستان عجبشیر (مانند شیشوان و هروان) و شهرستان بناب، با شور و شوق خاصی برپا می شود.
پولکه نام نوعی توپ آتشین ساخته شده از پارچه است که آن را با سیمی می بندند و بعد از نفت اندود کردن، آتش می زنند. در شب های نزدیک به تاسوعای حسینی و شب تاسوعا ده ها پولکه آتشین در میان عزاداری های دیگر و در فضای تاریک شب چرخانده می شود و این چنین بر ظلمت و تاریکی شب هایی چنین غم افزا غلبه می شود.
پولکه ها در تاریکی شب می چرخند و یاد ۷۲ خورشید فروزان دشت کربلا را گرامی می دارد و اشک دلسوختگان اهل بیت را بر گونه ها جاری می گرداند. گروه کثیری از مردم از سایر شهرها و روستاهای آذربایجان شرقی برای مشاهده مراسم پولکه در ایام محرم به مناطق جنوب استان سفر می کنند. پولکه از منحصر به فردترین مراسم عزای حسینی بخشی از مناطق آذربایجان شرقی است که نظیر آن در سایر مناطق شیعه نشین جهان برگزار نمی شود.
در آستانه ماه محرم مراسم ویژه تشت گذاری در مساجد و حسینیه های استان برگزار می شود که در این مراسم که به عنوان اقامه عزا به مناسبت ماه محرم خوانده می شود، هیأت های حسینی در تکایا و حسینیه های شهرستان عزاداری برای شهادت امام حسین علیه السلام و یاران باوفای ایشان را آغاز می کنند. تشت گذاری از مراسم های سنتی عزاداران حسینی در این استان است که هر سال پیش از آغاز ماه محرم از سوی هیأت های حسینی انجام می شود و طی آن عزاداران با حضور و تجمع در مساجد، حسینیه ها و تکایا جامه عزا بر تن می کنند. در این مراسم مداحان اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام در سوگ ابا عبدالله الحسین علیه السلام مرثیه سرایی کرده و اعضای هیأت های حسینی به یاد سقای تشنه لب کربلا تشتی را پر از آب می کنند و آب آن را به صورت تبرک در میان عزاداران توزیع می کنند.
● پرده خوانی و پرده داری
پرده خوانی از هنرهای سنتی ایرانی است که با باورها و اعتقادات مردم این مرز و بوم آمیخته شده است. از عنوان جنگ ها و دلاوری های حضرت امیرالمومنین علی علیه السلام گرفته تا مصیبت های اهل بیت علیهم السلام در سرزمین خون و تشنگی کربلا همه و همه بر سینه پرده های رنگارنگ نقش می بندد و از سینه پرده خوانان شیرین سخن می تراود و آنگاه شیعه به مدد هنری اصیل و سنتی تولی و تبری می کند.
میرزا اصلان(علی شفایی)، از معدود پرده خوانان آذربایجان شرقی، درباره این هنر می گوید: پرده خوانی نیازمند هنر نقالی است و پرده خوان باید نقالی فصیح باشد و به جای ساده گویی روایت را با شعر و غزل و کلمات زیبا درآمیزد. برای مثال به جای گفتن این که امام حسین علیه السلام و یارانش در کربلا شهید شدند باید گفت: راویان اخبار، ناقلان آثار، طوطیان شکر شکن
شیرین گفتار، بلبلان داستان بیلن روایت ایلیئب لر، چون روز عاشورا، شهدای بزرگوار کربلا شربت های شهادت نوش ایلیئب لر،(ترجمه: راویان اخبار، ناقلان آثار، طوطیان شکر شکن شیرین گفتار، بلبلان داستان این چنین روایت کرده اند که چون در روز عاشورا شهدای بزرگوار کربلا شربت های شهادت نوش کردند).
وی می افزاید: پرده خوان باید دارای حافظه ای قوی باشد و اگر هنگام
پرده خوانی از روی کتاب یا نوشته ای بخواند، فوراً هل می شود و از فصاحت کلامش کاسته می شود.
میرزا اصلان با اشاره به این که هرچیزی نماد و نشانه ای برای خود دارد، می گوید: پرده خوان هم با لباسی که می پوشد از دیگران متمایز می شود و بنده هنگام پرده خوانی عبایی بر تن کرده پارچه سیاهی بر سر می بندم. حتی در گذشته پرده خوان ها کلاهی بختیاری بر سر می گذاشتند و چوب دستی مورد استفاده این کار منتشه نام دارد.
این پرده خوان آذربایجانی که به کار پرده کشی هم می پردازد و می افزاید: پرده های من اکثراً شبیه پرده های میرزا حسین قوللر آغاسی است و بنده پرده های مختلفی را کشیده ام که برخی از آنها در ابعاد بسیار بزرگی است. در گذشته در منطقه به پرده خوان
« شکیل چی» می گفتند و بنده نخستین بار در سال ۱۳۳۹ زمانی که یک پرده خوان به روستایمان خشگناب آمده بود و در آنجا پرده خوانی می کرد با این هنر آشنا شدم و شیفته این هنر مقدس گشتم.