فلسفه اخلاق

با تعیین این که قلمرو مباحث فلسفه اخلاق شامل کدام یک از انواع سه گانه (اخلاق توصیفی، هنجاری و فرا اخلاق) می‌شود، به تعریف دانش فلسفه اخلاق دست یابیم. بسیاری بر ان باورند که این دانش، نخستین بار توسط جورج ادوارد مور، با انتشار کتاب مبانی اخلاق پا به عرصة وجود گذاشت. هر چند پیش از مور به صورت پراکنده در لابلای کتاب‌های فلسفی و اخلاقی مطرح بوده است. در صورت این که آیا فلسفه اخلاق شامل هر نوع مطالعه‌ای در باب اخلاق، اعم از توصیفی، هنجاری و تحلیلی می‌شود، یا منحصر به مطالعات هنجاری و تحلیلی است و یا این که عنوان دیگری برای «فرا اخلاق» است، در میان اندیشمندان این علم اختلاف است: برخی از فیلسوفان اخلاق معتقدند که فلسفه اخلاق، به نحوی شامل هر سه نوع پژوهش اخلاقی می‌شود؛ زیرا کار فلسفه اخلاق در مرحله نخست عرضة طرح کلی نظریه هنجاری است، اما چون قبل از این که نظریه هنجاری قانع کننده داشته باشیم باید به مسایل تحلیلی نیز بپردازیم، دامنة بحث به فرا اخلاق نیز کشیده می‌شود. و از آن جا که پاره‌از نظریات روان شناختی و انسان شناختی بر پاسخ به مسایل هنجاری و فرا اخلاقی تأثیر می‌گذارد، نوعی تفکر تجربی یا توصیفی نیز وارد بحث می‌شود.

لیکن این نظر تعریف دقیقی از فلسفه اخلاق به دست نمی‌دهد؛ زیرا اگر فلسفه اخلاق را به درستی جزیی از فلسفه و تحقیق و پژوهش فلسفی و عقلی دربارة مسایل و احکام اخلاقی بدانیم، دیگر نمی‌توانیم ان را شامل اخلاق توصیفی نیز بدانیم؛ چرا که در اخلاق توصیفی جای بحث فلسفی و عقلی نیست. بنابر این فلسفه اخلاق، حداکثر شامل مباحث اخلاق هنجاری و فرا اخلاق خواهد بود.

برخی دیگر از فیلسوفان اخلاق معتقدند حوزه فلسفه اخلاق منحصر در مباحث فرا اخلاق است. منتهی این گروه از میان مباحث مختلف فرا اخلاق، یعنی مباحث معناشناختی، معرفت شناختی وجود شناختی و روابط منطقی گزاره‌ها و مفاهیم اخلاقی، بیشتر به بحث معنا شناختی می‌پردازند و بر این نکته پافشاری می‌کنند که موضوع فلسفه اخلاق، منحصر در بررسی مفاهیم اخلاقی و درستی یا نادرستی تعریف آنها است.

نظر این عده نیز در ارائه تعریف فلسفه اخلاق ناقص است؛ زیرا مباحث معرفت شناختی و منطقی راجع به مفاهیم اخلاقی را یا خارج می‌سازد و یا کم رنگ جلوه می‌دهد. در حالی که می‌توان گفت فلسفه اخلاق، عنوان دیگری برای «فرا اخلاق» است و هر چند شامل مباحث اخلاق توصیفی و هنجاری نمی‌شود، اما هر چهار حیطة فرا اخلاق را شامل می‌شود. زیرا فلسفه اخلاق به بحث و بررسی درباره مبادی تصوری و تصدیقی علم اخلاق و گزاره‌های اخلاقی می‌پردازد؛ یعنی هم به تعریف و تبیین تصورات، مفاهیم و گزاره‌های اخلاقی می‌پردازد و هم مسایلی را مورد توجه قرار می‌دهد که پرداختن به تصدیقات و احکام اخلاقی متوقف بر آن ها است. از این رو مسایل فلسفه اخلاق هم شامل مسایلی می شود که حل آن‌ها وابسته به بحث‌های معنا شناختی است و هم مسایلی که از طریق مباحث معرفت شناختی وجود شناختی و منطقی تحلیل می‌شوند.

برخی از مهم‌ترین مسایل فلسفه اخلاق عبارتند از:

1ـ مفاهیم اخلاقی چگونه پیدا می‌شوند؟ ذهن آدمی از چه طریقی با آن ها آشنا می‌شود؟ چگونه می‌توان کاربرد اخلاقی اصطلاحاتی مانند «صواب»، «خطا»، «خوب»، «بد»، «باید»، «نباید» و «وظیفه» را از کاربرد غیراخلاقی‌شان جدا کرد؟

2ـ منشأ پیدایش احکام و دستورات اخلاقی کجا است؟ آیا احکام اخلاقی ریشه در طبیعت دارند یا از عقل سرچشمه می‌گیرند و یا این که وابسته به امر و نهی جامعه هستند و یا ناشی از اراده و قانون الهی هستند؟

3ـ آیا گزاره‌های اخلاقی اِخباری هستند و از واقعیتی حکایت می‌کنند و یا انشایی هستند و در ورای آن‌ها واقعیتی به عنوان واقعیت اخلاقی وجود ندارد؟

4ـ نیت، چه جایگاهی در افعال اخلاقی دارد؟ آیا قوام حکم اخلاقی تنها به حسن و قبح فعلی است یا آن که «حسن و قبح فاعلی» را نیز باید در نظر گرفت؟

5ـ آیا اخلاق مطلق است یا نسبی؟ آیا می‌توان یک نظام اخلاقی کامل که نسبت به همة زمان‌ها و مکان‌ها و نسبت به همة اقوام و جوامع و نژادهای انسانی به طور یکسان جاری باشد، یا این که اخلاق، ضرورتاً نسبت به هر یک از موارد مذکور متفاوت خواهد شد.

6ـ ارتباط اخلاق با سایر علوم و معارف بشری مانند دین، علم، حقوق و قراردادهای اجتماعی چگونه است؟

در مورد اهمیت مباحث فلسفه اخلاق باید گفت اگر به اهمیت اخلاق در زندگی انسان اذعان نماییم، حتماً به اهمیت فلسفه اخلاق نیز تصدیق خواهیم کرد؛ زیرا بدون پرداختن به مباحث فلسفه اخلاق و اتخاذ موضعی مناسب در این باب، منطقاً نمی‌توان به مباحث علم اخلاق وارد شد؛ چه بحث از مبانی و مبادی یک علم، مقدم بر خود آن علم است. درست است که وظیفه ما عمل به دستورات قرآن و اسلام است و یگانه راه رستگاری و سعادت دنیوی و اخروی پیروی از معارف اسلامی است. اما به عنوان پیروان اخلاق قرآنی و مدافعان معارف اسلامی بابد بتوانیم مبانی علمی و عقلی اخلاق قرآنی را به صورت تحلیلی و علمی به دیگران عرضه کنیم و در برابر سایر دیدگاه‌ها و مکاتب اخلاقی، از آن‌ها دفاع نماییم. واضح است که این کار جز باغور و تعمق در مباحث فلسفه اخلاق امکان‌پذیر نیست.

مرکز برنامه‌ریزی و تدوین متون درسی گروه اخلاق

برای مطالعه بیشتر به منابع زیر رجوع کنید:

ـ فلسفة اخلاق، فرانکنا، ترجمه هادی صادقی، ص 27.

ـ فلسفة اخلاق، استاد محمد تقی مصباح یزدی، تحقیق و نگارش احمد حسین شریفی، صص 32ـ23.

ـ مجله معرفت، ش 15، مقالة «نگرشی کلی بر فلسفه اخلاق»، ص 50ـ48.

ـ مسأله باید و هست؛ محسن جوادی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1375، ص 20ـ19.

Ethics Problems of in the Encyclopedia of Philosophy, paul Edwards. B.v.3 p 117-134.

برگرفته ازسایت حوزه

فلسفه اخلاق

مطالب مشابه :

گزارش کتاب اخلاق در قرآن/ استاد محمد تقی مصباح یزدی

منابع تحقیق اخلاق اسلامی برای تحقیق دانشجویان درس اخلاق

فلسفه اخلاق

اخلاق اسلامی

اخلاق و حقوق

گذری بر مباحث فلسفه اخلاق

زندگینامه حضرت آیت الله مصباح یزدی...

سیر مطالعاتی در 63 موضوع!

اخلاق نسبی است یا مطلق؟؟

مفاهیم وکلیات اخلاق پزشکی