سنگ های قیمتی ایران در کجا قرار دارند و چگونه می توان به آنها دست یافت

از گروه سنگ­های قیمتی می­توان از: الماس، کرندوم شامل یاقوت (قرمز) و سافیر (آبی)، و بریل شامل زمرد (سبز) و آکوامارین (آبی- سبز) نام برد. علاوه بر آن سنگ­های با ارزش و با کیفیت دیگری مانند گارنت سبز (دمانتوئید)، توپاز و اسپینل در ردیف همین سنگ­ها مورد بررسی قرار می­گیرند. هرچند اهمیت اکتشاف سنگ­های قیمتی در ایجاد زمینه­های تشکیل کارگاه­های تراش و فرآوری و ایجاد اشتغال و گردش مالی مناسب با ارزش افزوده بالا به اثبات رسیده است، اما در ایران تاکنون به این امر توجه شایسته­ای نشده است. در اکتشاف شناسائی سنگ­های قیمتی، بیشترین اطلاعات از نتایج مطالعات کانی سنگین طی اکتشافات ژئوشیمایی ناحیه­ای قابل دریافت می­باشد (جان­نثاری، 1389). مستندترین سابقه در این خصوص، معرفی سافیر (کرندوم آبی) و توپاز توسط شرکت آب و خاک (1978) برای حدود سی و پنج سال قبل در شرق ایران است. در سال­های اخیر سازمان زمین­شناسی و اکتشافات معدنی کشور و شرکت تحقیقات و کاربرد مواد معدنی ایران اقدام به اکتشاف سنگ­های قیمتی و نیمه قیمتی در 20 استان کشور نموده­و توانسته­اند پتانسیل و ذخایر هریک از استان­ها را تا حدودی مشخص نمایند، ولی ادامه عملیات اکتشافی بطور تفصیلی برای کشف سنگ­های قیمتی نظیر الماس، سافیر، آکوامارین، دمانتوئید و توپاز در نواحی امیدبخش، ضروری بوده و لازم است تا توسط دولت و بخش خصوصی به انجام برسد. تهیه نقشه­های زمین شناسی و زمین شناسی اقتصادی در مقیاس 1:25.000 در مناطق امیدبخش بمنظور شناخت ساختار زمین شناسی و خاستگاه این نوع از مواد معدنی، مورد نیاز بوده و ضروریست تا در مطالعات ژئوشیمیایی به اکتشاف سنگ­های قیمتی و با ارزش توجه جدی شده و نتایج آن برای اکتشافات تفصیلی مورد ملاحظه قرار گیرد. در اکتشافات تفصیلی بهترین روش می­تواند برداشت و مطالعه نمونه­های کانی سنگین با ویژگی­های مشخص (جان­نثاری، 1389) باشد که مستلزم طراحی شبکه نمونه­برداری بزرگ مقیاس، آماده سازی ویژه نمونه­ها (حذف لاوک شوئی و استفاده از محلول­های سنگین با دانسیته­های مختلف)، عدم اکتفا به مطالعه میکروسکوپی تنها یک الک، و دقت ویژه در مطالعه نمونه­ها با هدف شناخت سنگ­های قیمتی و نیمه قیمتی است. ضروریست تا طی این مطالعات با شناخت کامل از خاستگاه زمین شناسی سنگ­های قیمتی و شناخت کامل از واحدهای سنگی و زمین شناسی منطقه، واحدهای سنگی میزبان احتمالی ذخیره معدنی نیز مورد پی­جوئی و نمونه­برداری قرار گیرند. این مطالعات با هدف شناسائی ذخائر پلاسری و شناسائی سنگ میزبان کانی مورد اکتشاف، صورت خواهد پذیرفت. از پتانسیل­های گزارش شده­ی سنگ­های قیمتی در ایران می­توان به احتمال حضور الماس در استان­های سیستان و بلوچستان و کرمان، و همچنین حضور یاقوت سرخ در استان­های خراسان رضوی و آذربایجان غربی؛ سافیر در استان­های سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی، آذربایجان غربی، زنجان، همدان، اردبیل و مرکزی؛ کرندوم در استان­های خراسان رضوی، خراسان جنوبی، آذربایجان غربی و زنجان؛ آکوامارین در استان­های خراسان رضوی و کردستان؛ بریل طلائی در استان­های کردستان و همدان؛ کریزوبریل در استان مرکزی؛ دمانتوئید (گارنت سبز) در استان کرمان؛ توپاز در استان­های سیستان و بلوچستان، آذربایجان غربی، همدان و کردستان و اسپینل در استان­های آذربایجان غربی، زنجان، اردبیل و همدان اشاره نمود.     كليد واژه ها: الماس، یاقوت، سافیر، بریل، آکوامارین، دمانتوئید، توپاز     

   مقدمه :   اهمیت اکتشاف سنگ­های قیمتی بر کسی پوشیده نیست، زیرا وجود معادن این نوع سنگ­ها زمینه ایجاد کارگاه­های تراش و فرآوری را فراهم نموده و در نهایت بازار خوبی برای اشتغال و گردش مالی بوجود می­آورد. در اکثر کشورهای مطرح دنیا که سهمی در تجارت این نوع از مواد معدنی دارند، فعالیت­های اکتشافی و معدنکاری این گروه از سنگ­ها نیز رونق دارد؛ مگر الماس که به­لحاظ بیشترین ارزش افزوده پس از تراش و فرآوری، بدون توجه به معدنکاری نیز توجیه اقتصادی خوبی دارد، مانند اسرائیل و بلژیک که در بالاترین سطح تجارت الماس مطرح بوده و اولین کشورهای وارد کننده سنگ خام و اولین صادر کننده­های الماس کار شده یا برلیان می­باشند.  در ایران به اکتشاف این نوع از سنگ­ها کمتر توجه شده است. با ملاحظه طرح­های عمرانی و اکتشافی در پنجاه سال اخیر، طرح اکتشافی بمنظور پی­جوئی سنگ­های قیمتی مشاهده نمی­شود هرچند آثار و اظهار نظر افراد مختلف حاکی از وجود زمینه حضور این نوع از سنگ­ها در ایران می­باشد. همانگونه که پیش از این ذکر شده است (جان­نثاری، 1389)، بیشترین اطلاعات در این زمینه را می­توان از نتایج مطالعات کانی سنگین در پروژ­ه­های اکتشافات سیستماتیک ژئوشیمایی در ورقه­های یکصدهزارم بدست آورد. هرچند اینگونه مطالعات با هدف اکتشاف معادن فلزی انجام شده است، اما می­توان از این داده بعنوان شروعی بر مطالعه سنگ­های قیمتی استفاده نمود. شاید مستندترین سابقه در این موضوع اظهار نظر شرکت آب و خاک برای حدود چهل سال قبل باشد که در شرق ایران، تهیه نقشه­های زمین­شناسی را بعهده داشته است. در این گزارش به کشف کرندوم به رنگ آبی (سافیر) اشاره شده است که اهمیت زیادی داشته و بیش از چهارده برابر طلا ارزش دارد و تاکید به ادامه بررسی و مطالعات اکتشافی داشته است. در همین گزارش به وجود توپاز قابل تراش و دارای ارزش جواهری نیز اشاره شده است. در سال­های اخیر سازمان زمین­شناسی و اکتشافات معدنی کشور و شرکت تحقیقات و کاربرد مواد معدنی ایران اقدام به اکتشاف سنگ­های قیمتی و نیمه قیمتی در 20 استان کشور نموده­اند. این بررسی­ها توانست پتانسیل و ذخایر هریک از استان­ها را تا حدودی مشخص نماید ولی ادامه اکتشاف تفصیلی برای کشف سنگ­های قیمتی نظیر الماس، سافیر، آکوامارین، دمانتوئید و توپاز در نواحی امیدبخش، مورد نیاز و تاکید است که لازم و شایسته است تا توسط دولت انجام شود.   ◊◊◊◊◊◊◊   بحث :   در ادامه و پس از ذکر برخی ویژگی­های سنگ­های قیمتی، به برخی رخدادهای سنگ­های قیمتی در ایران پرداخته خواهد شد. ×       برخی ویژگی­های سنگ­های قیمتی از گروه سنگ­های قیمتی می­توان از: الماس، کرندوم شامل یاقوت (قرمز) و سافیر (آبی)، و بریل شامل زمرد (سبز) و آکوامارین (آبی- سبز) نام برد. علاوه بر آن سنگ­های با ارزش و با کیفیت دیگری مانند گارنت سبز، توپاز و اسپینل در ردیف همین سنگ­ها مورد بررسی قرار می­گیرند. ·         الماس با وزن مخصوص 52/3، یکی از گرانترین و عامّه پسندترین سنگ­های قیمتی می­باشد. الماس در کلیه رنگ­ها (زرد، قرمز، قهوه­ای، سبز، آبی، بنفش و سیاه) یافت شده اما سفید آن از سایر رنگ­ها برتر است بگونه­ای که هیچ چیزی زیباتر از تلالو یک الماس شفاف و بیرنگ نیست. الماس که سخت­ترین کانی شناخته شده توسط بشر می­باشد، در صنعت جواهرسازی بصورت منفرد یا در همراهی با سایر سنگ­ها بکار گرفته می­شود. ارزش­گذاری الماس بر اساس شفافیت، رنگ، وزن و برش آن صورت می­پذیرد. بطور كلي کانسارهای الماس را در دو گروه ذخاير معمول و غيرمعمول قرار مي­دهند. میزبان ذخاير معمول الماس را كيمبرليت‌ها، لامپروئيت‌ها و پلاسرها تشکیل داده و میزبان ذخاير غيرمعمول الماس عموماً متئوريت‌ها، سنگ‌هاي اولترامافيك و سنگ‌هاي آذرين مافيك، كمپلكس‌هاي دگرگوني فشار بالا و انواع خاصي از ساختارهاي حلقوي (كراترهاي شخانه‌اي) هستند. ·         کرندوم با وزن مخصوص 98/3 تا 06/4، دارای ترکیب شیمیائی اکسید آلومینیم می­باشد. این کانی فاقد کلیواژ بوده و رنگ قرمز آن به نام یاقوت سرخ و سایر رنگ­های آن به نام سافیر یا یاقوت کبود مشهور می­باشد؛ هرچند سافیر یا همان یاقوت کبود صرفاً به رنگ آبی اطلاق شده و سایر رنگ­ها پس از نام سافیر ذکر می­شوند (سافیر زرد و ...). رنگ قرمز یاقوت بدلیل حضور عنصر کروم در ترکیب آن بوده و ارزش­گذاری آن بر اساس وزن، رنگ (قرمز خونی) و شفافیت آن می­باشد. کرندوم با سختی 9، پس از الماس، بهترین انتخاب جواهرسازان جهت تراش نگین می­باشد. کرندوم جواهری اساساً در سنگ­های بازالتی آلکالن و همچنین در سنگ­های دگرگونه رخساره گرانولیت یافت شده است.  ·         بریل یک آلومینوسیلیکات بریلیوم با وزن مخصوص 84/2-67/2 و سختی 8-5/7 می­باشد. بریل خالص بی­رنگ بوده اما جایگزینی آلومینیوم موجود در شبکه بریل توسط عناصری از قبیل آهن، کروم، وانادیم یا منگنز باعث ایجاد رنگ در این کانی می­شود. حضور کروم، وانادیوم یا مخلوطی از این دو عنصر در ترکیب بریل به آن رنگ سبز چمنی می­دهد اما صرفاً بریل سبز رنگ شده به علت حضور کروم را «زمرد» می­نامند و سایرین به نام «بریل سبز» خوانده می­شوند. حضور آهن دوظرفیتی در ترکیب بریل، به آن رنگ آبی کم­رنگ تا سبز- آبی می­دهد که به نام آکوامارین خوانده می­شود. آکوامارین دارای دورنگی است، از زاویه­ای آبی و از زاویه­ای دیگر بی­رنگ دیده می­شود. زمرد، پس از الماس و یاقوت، سومین کانی قیمتی جهان بوده و رنگ سبز آن، آرامش­بخش­ترین رنگ در چشم انسان می­باشد. عمده ذخائر بریل جواهری در پگماتیت­ها و گرایزن­ها و بصورت گرمابی در شیل­های سیاه و سنگ­های کربناته یافت شده است. ·         گارنت سبز از کانی­هائی است که بعضاً در گروه سنگ­های قیمتی مورد بررسی قرار می­گیرد. گانت سبز به نام دمانتوئید، که بسیار زیبا و بشدت کمیاب می­باشد، یکی از گران­ترین سنگ­های قیمتی بشمار می­رود. دمانتوئید از خانواده آندرادیت و یک سیلیکات کلسیم و آهن با وزن مخصوص 84/3 و سختی 7-5/6 می­باشد که رنگ سبز خود را به واسطه حضور کروم در ترکیب شیمیائی گرفته است. ·         توپاز یک فلوئوسیلیکات آلومینیوم با وزن مخصوص 53/3، سختی 8 و جلای شیشه­ای است که به رنگ­های زرد، زرد طلائي، صورتي، متمايل به آبی، متمايل به سبز، قهوه‌اي و بي­رنگ، دیده می­شود. توپاز سلطنتي به رنگ نارنجي- قرمز بوده و بسيار کمياب است. مرغوب‌ترين نوع اين کاني، صورتی رنگ است. رنگ طلايي قهوه‌اي تا زرد از بهترين نمونه‌هاي توپاز است که غالباً با سيترين اشتباه گرفته مي‌شود. توپاز آبي که اغلب با زمرد کبود اشتباه مي‌شود، به ندرت در طبيعت وجود دارد. توپاز در پگماتیت­ها، گرایزن­ها، اسکارن­ها و رگه­های گرمابی یافت شده است. ·         اسپینل یا لعل، با وزن مخصوص 6/3 و سختی 8، یک اکسید آلومینیوم و منیزیوم می­باشد. رنگ قرمز اسپینل از کروم و آهن گرفته شده که بسیار فراوان می­باشد. بدلیل رنگ قرمز، مدت­ها آن را نوعی یاقوت سرخ می­دانستند. حضور کبالت و روی در ترکیب اسپینل آن را به رنگ آبی درمی­آورد.                 1.      الماس 1-1.    استان سیستان و بلوچستان نظرات متعددی درخصوص کشف الماس در این استان ارائه شده است ولی هیچ یک مستند نیست و تنها مطلبی که قابل اهمیت و دارای ارزش علمی است در مطالعات موسسه تحقیقات علوم و فنون زمین با همکاری کارشناسان روس (مرحوم رومانکو) در پروژه «بررسی­های متالوژنی در استان سیستان و بلوچستان» در سال 1377 است که خلاصه آن بشرح زیر ارائه می­گردد: کانی الماس عموماٌ دارای سه خاستگاه زمین شناسی است: 1- کیمبرلیت­های سپر پره­کامبرین 2-  سنگ­های مافیک لامپروفیری و شوشونیتی 3-  بازالت­های کواترنری به دلیل خاستگاه و ساختار زمین شناسی استان سیستان و بلوچستان از بین انواع خاستگاه­های مورد اشاره برای کانی الماس، ممکن است الماس تنها در بازالت­های کواترنری یافت گردد. در طی مطالعاتی که در پروژه متالوژنی استان انجام شده است، در ناحیه گزو، بین زابل و دریاچه هامون از این نوع بازالت­ها یافت شده است. از آنجایی که این مطالعات توسط کارشناسان روس صورت پذیرفته است، نمونه­های اخذ شده از این بازالت­ها به روسیه ارسال گردیده و در این مورد هیچ گونه گزارش رسمی منتشر نشده است. این در حالی است که مذاکرات شفاهی با کارشناسان روسی وجود این کانی را بدون هیچ گونه اشاره به اقتصادی بودن آن به تائید می­رساند. علاوه بر اینها، مسئولین امر اظهاراتی مبنی بر تأیید یا تکذیب حضور الماس در استان سیستان و بلوچستان داشته­اند که به سطح مطبوعات هم کشیده شده است؛ تا جایی که آقای طوسی که در حرفه سنگ­های قیمتی و نیمه قیمتی در شهر مشهد فعالیت دارد و در سال­های گذشته بعنوان مشاور رئیس سازمان صنایع دستی و گردشگری وقت فعالیت می­کرد، همراه با نمونه­ای از کانی الماس به وزن تقریبی دو قیراط از نوع اورالی به سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور مراجعه نمود و اظهار داشت که این نمونه را از دبیری در مدارس زاهدان گرفته ولی برای ثبت محدوده اقدامی صورت نداده است. 1-2.    استان کرمان در 30 کیلومتری جنوب شرق شهر راین، در اطراف دهکده‌های قلعه حسنعلی، قلعه حیدر و توتک تعداد 15 کراتر وجود دارد. گویوویچ (1972) برای اولین بار این کراترها را محل برخورد سنگ­های آسمانی ذکر کرد اما میلتون (1977) و سپس سبزه‌ای (1363) آنها را کراترهای آتشفشانی دانستند. در برخی از این کراترها سنگ­های الترابازیک و غنی از پتاسیم به نام لامپروئیت یافت می­شود. طبق گفته­های شفاهی آقای دکتر هوشمندزاده، نظر یک کارشناس متخصص که از این منطقه بازدید داشته و از آنجا نمونه­برداری نیز کرده است، این بوده که احتمال وجود الماس در این کراترها بسیار زیاد است. لذا محدوده این کراترها به مطالعات تفصیلی نیاز دارد تا نسبت به وجود الماس اظهار نظر قطعی گردد.   2.      یاقوت سرخ 2-1.    استان خراسان رضوی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور توسط مهندسین مشاور، محدوده پگماتیتی خواجه مراد را مطالعه نموده است. مرحوم مهندس حسین­نژاد در پی­جوئی چکشی در این ناحیه به هنگام نمونه­برداری کانی­سنگین، کانی کرندوم به رنگ قرمز تیره را کشف نمود که پس از تراش و صیقل، مشخص گردید یاقوتی به وزن 5/1 قیراط می­باشد. نمونه تراش خورده این نمونه در موزه سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی (مرکز مشهد) موجود است. 2-2.    استان آذربایجان غربی از میان نتایج بدست آمده در مطالعات کانی سنگین طی اجرای عملیات اکتشافی ژئوشیمیائی در زون خوی- اشنویه و سایر ورقه­های یکصدهزارم این استان، کانی­های سنگینی همچون آمتیست، سافیر، یاقوت سرخ، اولیوین و ... به عنوان شاخص­های مناسبی جهت پی­جویی سنگ­های قیمتی و نیمه قیمتی شناسائی شده­اند. نتایج این مطالعات بصورت ناهنجاری­های کانی سنگین برای کرندوم، یاقوت سرخ، یاقوت آبی، اسپینل و توپاز بعنوان نواحی امیدبخش جهت مطالعات تکمیلی معرفی شده­اند. بررسی­های اولیه این پراکندگی­ها، اهمیت اکتشاف سنگ­های قیمتی در این استان را نشان می­دهد. با توجه به ساختار زمین شناسی استان و گسترش سنگ­های دگرگونی، امکان وجود این نوع از سنگ­ها بیشتر می­شود. با توجه به این مطالعات، تنها محدوده امید بخش یاقوت سرخ در این استان در جنوب باختری ورقه اُشنویه قرار دارد. این ناهنجاری بر تنها ناهنجاری کانی سنگین توپاز در سطح استان، منطبق است.   3.      سافیر 3-1.    استان سیستان و بلوچستان سافیر در این استان توسط شرکت آب و خاک در طی گزارشی از مطالعات ژئوشیمایی با روش کانی سنگین، گزارش شده است. نمونه ژئوشیمی از آبرفت­های رودخانه­های فصلی فلیش ائوسن و رسوبات تخریبی الیگوسن واقع در جنوب باختری ورقه 1:100.000 کوه­دوپشتی برداشت گردیده است. این نمونه دارای کرندوم آبی رنگ کاملاٌ شفاف و با ارزش است که باید در آینده مورد بررسی بیشتر قرار گیرد. کرندوم آبی سافیر است و ارزش جواهری داشته و یک قیرات آن بیش از 3000 دلار ارزش دارد. سافیر پس از الماس سخت­ترین کانی بوده و ارزش آن بستگی به اندازه و کیفیت رنگ، همراه با شفافیت آن دارد. به نظر می­رسد منشاء اصلی این کانی، آهک­های کریستالیزه و شیست­های به سن پیش از پره­کامبرین باشد؛ هرچند در این ناحیه سنگ­های با این مشخصات وجود ندارد. 3-2.    استان خراسان رضوی در ادامه مطالعات محدوده پگماتیتی خواجه مراد، تعداد50 نمونه کانی سنگین بمنظور شناسائی کانی­های همراه این معدن برداشت گردید که تعداد 10 نمونه دارای کرندوم به­رنگ آبی تا آبی کم­رنگ به اندازه 250 میکرون از نوع سافیر بوده است. 3-3.    استان آذربایجان غربی بررسی مجدد نتایج حاصل از مطالعات کانی سنگین طی اجرای عملیات اکتشافی ژئوشیمیائی در سطح ورقه­های یکصدهزارم این استان، ناهنجاری­هائی از سافیر را مشخص نموده است. این ناهنجاری­ها دارای تمرکز قابل توجهی در شمال خاوری تا خاور ورقه سردشت بوده که به سمت خاور به درون ورقه آلوت نیز کشیده می­شوند. 3-4.    استان زنجان با بررسی مجدد داده­های کانی سنگین حاصل از مطالعات اکتشافی ژئوشیمیائی در ورقه­های یکصدهزارم پوشش دهنده سطح استان زنجان، اطلاعات محدودی از کرندوم، سافیر و اسپینل مشاهده شده است. تلفیق این ناهنجاری­های کانی سنگین با داده­های زمین شناسی نشان داده است که پراکندگی آنومالی­های سافیر و اسپینل بیشتر با توده­های نفوذی و مناطق دگرگونی منطبق می­باشد. ناهنجاری­های سافیر در این استان با یک روند شمالی- جنوبی از میان ورقه زنجان در شمال تا پایانه جنوبی ورقه حلب در جنوب کشیده شده و بیشترین تمرکز آن در خاور بخش میانی ورقه حلب می­باشد. 3-5.    استان همدان در مطالعات کانی سنگین سه ورقه 100.000/1 همدان، ملایر و تویسرکان در استان همدان، فقط در ورقه همدان آثار سافیر گزارش شده است. در سایر ورقه­ها مطالعات کانی سنگین انجام نشده یا آثاری از این کانی گزارش نشده است. در یک مورد توسط شرکتی از بخش خصوصی محدوده­ای برای اکتشاف پگماتیت با کانی­های گارنت، سافیر و کوردیریت ثبت شده است. این محدوده در حال مطالعه و اکتشاف است و تاکنون موفق به کشف نمونه­های با ارزش از این کانی­ها شده و گزارش نهائی بمنظور اخذ گواهی کشف را در دست تهیه دارد. 3-6.    استان اردبیل در مطالعات کانی­سنگین انجام شده طی اکتشافات ژئوشیمیائی در ورقه­های یکصدهزارم سطح استان اردبیل، در جنوب باختری ورقه رضی و در محدوده شرق عنبران بالا، یک ناهنجاری کانی سنگین سافیر و اسپینل (همراه با پیروپ و مگنتیت) گزارش شده است. با توجه به نقشه زمین­شناسی، سنگ میزبان این ناهنجاری کانی سنگین، از نوع پیروکسن آندزیت، آهک و دولومیت و احتمالاً توده اسکارنی حاصل از تماس با توده نفوذی می­باشد. ضروریست تا در مطالعات اکتشافات ژئوشیمیایی 1:25.000، کانی­های قیمتی سافیر و اسپینل مورد توجه قرار گرفته و همچنین سنگ­های روی سایر الک­ها، جداگانه مورد بررسی کانی­شناسی و سنگ شناسی قرار گیرد تا احتمالاً کانی و سنگ­های درشت­تر حذف نشود. 3-7.    استان مرکزی در مطالعه کانی­های سنگین محدوده آستانه اراک، از کل 47 نمونه مطالعه شده در 22 نمونه کرندوم بصورت دانه­های آبی رنگ (سافیر) و در یک نمونه به رنگ صورتی مشاهده شده است. دانه­های کرندوم، منشوری و شش گوش بوده و بنظر می­رسد منشاء آن در محدوده گرانیتی آستانه اراک، رگه­های پگماتیتی باشد.   4.      کرندوم 4-1.    استان خراسان رضوی در گزارش نمونه­های کانی سنگین مطالعات اکتشافات ژئوشیمیائی ورقه مشهد، سه نمونه از محدوده کته شمشیر دارای کرندوم بوده است. در ادامه مطالعات توسط سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، شرکت مشاور تعداد 50 نمونه برای بررسی بیشتر برداشت نموده که از این میان، یک نمونه دارای کرندوم بی­رنگ بوده است. 4-2.    استان خراسان جنوبی در گزارش اکتشافات ژئوشیمیایی 1:100.000 ورقه سه چنگی و در بخش مطالعات کانی سنگین، در سه نقطه کانی کرندوم گزارش شده است. این ناهنجاری­ها در کنترل مجدد با برداشت نمونه­های بیشتر کانی سنگین در طی اجرای پروژه پتانسیل­یابی سنگ­های قیمتی و نیمه قیمتی در استان خراسان جنوبی (1386)، در دو نقطه به تأیید رسیده­اند. در این نقاط کانی کرندوم با کانی­های آپاتیت، زیرکن، روتیل، باریت، هماتیت، پیریت، آمفیبول، اپیدوت، گارنت و بیوتیت همراهی می­شود. کرندوم­ها در این مناطق به رنگ سفید و بی­رنگ هستند. وجود کانی­هایی نظیر گارنت و اپیدوت بهمراه کرندوم می­تواند نشانگر زون اسکارنی در منطقه باشد، اما در پیمایش­های صحرایی انجام گرفته، چنین زونی شناسایی نگردیده است. عمده واحدهای سنگی موجود در این منطقه شامل پیروکسن آندزیت و توف می­باشد. با این حال، جهت تعیین دقیق منشاء کرندوم لازم است که شبکه نمونه برداری با دانسیته بالاتری جهت مطالعات کانی سنگین در این محدوده طراحی شود تا بتوان زون مرتبط با کانی زایی کرندوم را شناسایی کرد. 4-3.    آذربایجان غربی بازبینی نتایج حاصل از مطالعات کانی سنگین طی اجرای عملیات اکتشافی ژئوشیمیائی در ورقه­های یکصدهزارم سطح استان موجب شناسائی ناهنجاری­هائی از کرندوم گردیده است که به­طور عمده در بخش­های خاوری ورقه سلماس تا نیمه باختری ورقه تسوج و جنوی خاوری ورقه سیلوانه قرار دارند. بدون شک ناهنجاری­های کرندوم در ورقه تسوج، به سمت خاور به درون استان آذربایجان شرقی نیز کشیده می­شود. 4-4.    استان زنجان با بررسی مجدد داده­های کانی سنگین حاصل از مطالعات اکتشافی ژئوشیمیائی در ورقه­های یکصدهزارم پوشش دهنده سطح استان زنجان، ناهنجاری­هائی از کانی کرندوم شناسائی شده است که تلفیق این ناهنجاری­های کانی سنگین با داده­های زمین شناسی نشان داده است که انطباق معنی­داری با توده­های نفوذی محدوده شمال خاور زنجان و طارم دارند. این ناهنجاری­ها درارای گسترش خوبی در سطح ورقه طارم هستند.   5.      بریل 5-1.    استان خراسان رضوی بلورهای بریل در محدوده خواجه مراد به رنگ آبی کمرنگ بوده و ضمناً اپاک و بسیار شکننده است. طول بلورهای شناسائی شده بین 30-15 سانتیمتر و قطر آنها در حدود 20-5 سانتیمتر است. کانی بریل در این محدوده از نوع آکوامارین بسیار ترد و شکننده است ولی برای تراش و صیقل می­توان نمونه­های مناسب پیدا نمود. بهترین نمونه تراش خورده از این کانی توسط مهندس کاشانی تراشیده شده است. سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور توسط مهندسین مشاور، ذخیره زمین شناسی آکوامارین در این معدن را میزان 2250 کیلوگرم تعیین نموده است که با توجه به وسعت پگماتیت­ها و ذخیره 4.500.000 تنی فلدسپات در این معدن، به نظر می­رسد ذخیره بیشتری از آکوامارین در محدوده خواجه مراد وجود داشته باشد. 5-2.    استان کردستان در معدن فلسپات پگماتیتی ابراهیم عطار در جنوب باختری شهر قروه، یک زون بریل­دار وجود دارد. بريل‌هاي معدن ابراهيم ‌عطار در حين عمليات استخراج فلدسپات و به شكل يك زون بريل‌دار در بخش مياني زون فلدسپات پتاسيم يافت شده­اند. بلورهاي هگزاگونالي بریل بين چند سانتيمتر تا بيش از 15 سانتيمتر قطر و از حدود 5 سانتیمتر تا بيش از نيم متر طول دارند. زون بريل‌دار احتمالاً يك بخش عدسي شكل بوده كه در حال حاضر تماماً استخراج شده است و به گفته‌ي مسئولين معدن حدود 10 تن بريل به روش سنگ جوري از فلدسپات جدا شده است. در حال حاضر بلورهاي بريل به صورت پراكنده و تصادفي در حين استخراج زون فلدسپات پتاسيم مشاهده مي‌شوند. بريل‌هاي معدن ابراهيم‌عطار را مي‌توان از نظر رنگ در 2 گروه قرار داد: بريل‌هاي سبز كم­رنگ (حاوی کروم) به شكل بلورهاي منشوري هگزاگونال درشت و بريل‌هاي زرد مايل به سبز (حاوی آهن) كه فراواني كمتري دارند. اخبار غير موثق و شايعات زيادي در خصوص يافت شدن بلورهاي شفاف آكوامارين در ميان بريل‌هاي به دست آمده از معدن ابراهیم عطار وجود دارد. درمجموع، كانسار ابراهيم ‌عطار يك پتانسيل بالقوه‌ي بريل جواهري در استان كردستان بوده و از پتانسيل بالايي براي اكتشاف آكوامارين و بريل طلايي (Golden Beryl) برخوردار است. 5-3.    استان همدان نمونه­ای از بریل به رنگ زرد طلائی (Golden Beryl) از منطقه همدان در موزه سازمان زمین شناسی وجود داشت که در حال حاضر دیده نمی­شود. بنا به اظهار نظر شفاهی آقای دکتر احمد مشکانی، در مطالعات کانی سنگین ورقه همدان ذرات زمرد (بریل سبز) در منطقه ارزانفود مشاهده شده ولی در گزارش آن منعکس نشده است. وجود ذرات زمرد در نمونه­های کانی سنگین ورقه همدان نشانه دیگری بر اهمیت این موضوع برای اکتشاف این نوع از سنگ­ها می­باشد. 5-4.    استان مرکزی در مطالعه کانی­های سنگین محدوده آستانه اراک، از کل 47 نمونه مطالعه شده در تعداد 3 نمونه کانی کریزوبریل بصورت شفاف و با رنگ متمایل به زرد مشاهده شده است. بنظر می­رسد منشاء کریزوبریل در محدوده گرانیتی آستانه اراک، رگه­های پگماتیتی باشد.   6.      گارنت سبز (دمانتوئید) 6-1.    استان کرمان مدت مدیدی است که حضور گارنت­های سبز در جنوب استان کرمان از آبدشت در ورقه دولت آباد تا باغ برج در ورقه اسفندقه به اثبات رسیده است. این گارنت­های سبز که از نوع دمانتوئید بوده و ارزش بسیار زیادی دارند، در محدوده باغ برج در حال استخراج محلی هستند. با توجه به بازبینی مجدد داده­های کانی سنگین حاصل از مطالعات اکتشافات ژئوشیمیائی در ورقه­های زمین شناسی یکصدهزارم پوشاننده سطح استان کرمان، ناهنجاری­هائی از گارنت­های سبز در  مجموعه­های افیولیتی ورقه­یکصدهزارم رباط نیز وجود دارد که لازم است مورد بررسی دقیق­تر قرارگیرند. برخی شواهد عینی و ویژگی­های زمین­شناسی در اولترامافیک­های جنوب باختری کهنوج در ورقه کهنوج و منطقه فاریاب در ورقه میناب و همچنین در ورقه رمشک، بویژه در محدوده­های دارای رخنمون کرومیت، نیز حضور گارنت­های سبز را دور از انتظار نشان نمی­دهد که نیازمند بررسی­های دقیق­تر است. همچنین در مجموعه­های بازیک و اولترابازیک شمال و جنوب خاوری ورقه یکصدهزارم گورسفید نیز گارنت­های سبز دیده شده است که لازم است بررسی­های بیشتری روی آن­ها انجام شود. زون اسکارنی پیرامون توده گرانیتی کوه گبری در ورقه رفسنجان 1 نیز حاوی گارنت­های سبز رنگ می­باشد.   7.      توپاز 7-1.    استان سیستان و بلوچستان شرکت آب وخاک در ادامه مطالعات ژئوشیمیائی و کانی سنگین در شرق ایران، به وجود کانی توپاز در نزدیکی گرانیت­های غرب زاهدان و دیوریت­های کوه لار اشاره کرده و اظهار می­دارد که این توپازها دارای ارزش جواهری بوده و قابل تراش هستند. 7-2.    استان آذربایجان غربی بازبینی نتایج بدست آمده در مطالعات کانی سنگین طی اجرای عملیات اکتشافی ژئوشیمیائی در سطح استان، موجب شناسائی یک محدوده امید بخش از کانی توپاز گردیده که در جنوب باختری ورقه اُشنویه قرار دارد. این ناهنجاری بر تنها ناهنجاری کانی سنگین یاقوت سرخ در سطح استان، منطبق است. 7-3.    استان همدان شرکت خصوصی مکتشف سافیر در پگماتیت­های استان همدان، نمونه­های خوبی از توپاز (بی­رنگ متمایل به صورتی کم­رنگ) دارد که اظهار می­کند مربوط به استان همدان بوده و در شرف ثبت محدوده و مطالعات اکتشافی است. 7-4.    استان کردستان همان شرکت خصوصی مکتشف سافیر در استان همدان، نمونه­های خوبی نیز از توپاز دارد که اظهار می­کند مربوط به استان کردستان بوده و در شرف ثبت محدوده و انجام مطالعات اکتشافی است.   8.      اسپینل از بازبینی مجدد نتایج حاصل از مطالعات کانی سنگین در طی اکتشافات ژئوشیمیائی در ورقه­های یکصدهزارم، ناهنجاری­هائی از اسپینل در سطح استان­های آذربایجان غربی، زنجان، اردبیل و همدان شناسائی شده است. در استان آذربایجان غربی تمرکز این ناهنجاری­ها در ورقه­های سیه چشمه و سیلوانه می­باشد. در استان زنجان تمرکز ناهنجاری­های کانی سنگین اسپینل را می­توان در جنوب خاوری ورقه زنجان، جنوب باختری و شمال خاوری ورقه طارم و باختر ورقه حلب مشاهده نمود. در استان اردبیل در جنوب باختری ورقه رضی و در محدوده شرق عنبران بالا، یک ناهنجاری کانی سنگین از کانی اسپینل (همراه با سافیر، پیروپ و مگنتیت) گزارش شده است که با توجه به نقشه زمین­شناسی، سنگ میزبان این ناهنجاری از نوع پیروکسن آندزیت، آهک و دولومیت و احتمالاً توده اسکارنی حاصل از تماس با توده نفوذی ­باشد. در استان همدان نیز نمونه­هایی ارائه شده است که اظهار می­شود مربوط به استان همدان است.