مروري بر تاريخ فرش دوره قاجار و ناصرالدين شاه

بهار 87

جستاری در تاریخ فرهنگی، اجتماعی و سیاسی

فرش ایران(1264-1364 ه . ق)

مطالعه در تاریخ فرش ایران، بویژه تاریخ کهن آن از مباحث دشوار در پژوهشهای هنر ایران می باشد. این دشواری بیشتر متوجه کاستیهایی است که در ثبت و ضبط جزئیات تاریخ بویژه سرگذشت آثارهنری وجود دارد.

بر همین اساس دراین اجمال جستارهایی از یک مقطع حدوداً صد ساله از تاریخ فرش ایران که به تقریب مصادف است با به قدرت رسیدن ناصرالدین شاه قاجار(1264ه. ق) تا سقوط پهلوی اول(1360 ه . ق) مورد بررسی قرار گرفته و می کوشیم تا تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران را که با به قدرت رسیدن ناصرالدین میرزا آغاز شد و بهاعتقاد بسیاری آغاز رویکرد به اصطلاح صنعتی و رو به رشد ایران بود، مورد مطالعه قرر داده و در معیت ان به جایگاه فرش در این دوران تنگاهی کوتاه در حد توان و دانش نگارنده داشته باشیم. مقطع مورد نظر در دهه آخر خود با تاسیس شرکت سهامی فرش ایران مصادف گردید که در سال 1384 ه. ش پس از هفتاد سال حضور مستمر در عرصه فرش ایران، نمی توان تاریخ معاصر فرش ایران را بدون آن مطالعه کرد.

رویکرد به صنعت و توسعه در ایران

توجه به صنعت و پیشرفت در امور اقتصادی ایران تقریباً از اواسط دوران حکومت قاجار و با به قدرت رسیدن ناصرالدین میرزا، ولیعهد محمد شاه آغاز شد. بیشترینعامل و مقدمات چنین رویکردی وجود افراد نامی و افتخار آفرینی است که اندکی قبل از به قدرت رسیدن ناصرالدین شاه رویکردی جدی به دستاوردهای صنعت داشتند. مشهورترین این افراد که شاید بتوان او را آغازگر این اصلاحات نامید، عباس میرزا، نایب السلطنه فتحعلی شاه قاجار است.

فرشبافی و صنعت چاپ

حضور تاریخی چاپ در ایران به پنج قرن قبل از میلاد یعنی به زمان پادشاهان هخامنشی و به مهرهای سلطنتی باز می گردد که برای تایید احکام و فرامین حکومتی از آن استفاده می کردند. اما ورود واژه چاپ به زبان فارسی را به اواخر قرن هفتم هجری و به زمان سلطنت گیخاتوخان، پسر اباقاخان مغول (690-694 ه .ق) نسبت می دهند و آن پول های کاغذی بود، که به آن"چاو" یا " کااو" می گفتند. عده ای نیز معتقدند ه واژه چاپ همان چهاپ یا چهاپه است که در زبان هندی به مفهوم مهری بوده که بر روی پارچه نقش می زدند. اولین ورود چاپخانه به ایران در اواسط قرن 11 در عهد صفویان(1640 میلادی) بوده است. این کار توسط بازرگانان ایرانی که از ارامنه سامن آمستردام بودند انجام گرفت.

مهمترین دستاورد پژوهشی ورود صنعت چاپ به ایران تاثیری است که این صنعت در هنرهای ایران بویژه نقاشی و فرشبافی ایجاد کرد.

اولین کتاب چاپ شده با موضوع فرش درایران با ورود رنگهای جوهری به ایران و صدماتی که در کاربرد آنها وجود داشت در سال 1322 ه .ق مقارن با حکومت احمد شاه انتشار یافت. این کتاب با نام تجارت قالی رنگین به رنگ های جوهری نام داشت.

پس از واقعه به توپ بستن مجلس فقط دو چاپخانه بودند که به فعالیت خود ادامه دادند یکی مطبعه فاروس و دیگری مطبعه شاهنشاهی بود. کتاب مذکور در 35 صفحه و به دو زبان فارسی و فرانسوی منتشر شد که صفحات بخش فارسی 17 سطری و بخش فرانسوی 28 سطری بود.

به عقیده محققان علامت شیر و خورشید در زمان قاجار به عنوان علامت و نشان رسمی دولت ایران شناخته شد. اما در زمان رسمیت یافتن آن که متعلق به فتحعلیشاه یا محمد شاه بوده است اتفاق نظر وجود ندارد. استاد مجتبی مینویی در این خصوص معتقد است که نظامنامه ای که شیر و خورشید را نشان رسمی دولت ایران قرار داده، در زمان محمد شاه قاجار وضع شده و دستوالعملی که در سال 1252 ه ق به امر وی صادر شده در سالنامه وزارت خارجه که در سال 1332ه .ق به چاپ رسیده موجود می باشد و به دنبال این نظامنامه نشان شیر و خورشید بعنوان نشان دولت علیه باسمه برداری شد وبه اطراف و اکناف ممالک محروسه فرستاده شد.

به هر تقدیر آنچه مسلم است این نشان از زمان رسمیت یافتن در تمامی ایالات و حتی به میان عشایر و ایلات راه یافت و با شدت بیشتر مورد استفاده برخی از بافندگان قرار گرفت.

حاج حسن امین الضرب و میرزا تقی خان امیر کبیر، دومین اصلاحگرایان توسعه و صنعت در ایران

حاج محمد حسن امین الضرب یکی از بازرگانان و تجار ثروتمند و متنفذ تهرانی بود که تلاشهای بسیاری را برای توسعه اقتصادی ایران کرد. وی با اکثر کشورهای امریکایی، اروپایی و آسیایی رابطه تجاری داشت و نمایندگیهایی در شهرهای مختلف نظیر پاریس، لندن، مسکو، مارسی و ونیز داشت. وی در حدود سالهای 1270با یک چمدان لباس از اصفهان به تهران آمد و با سرمایه ناچیز خود را به یکی از بزرگترین سرمایه ها در ایران تبدیل کرد. در این دوره او یک پیمانکاری بزرگ تاسیس گرده بود و تقریباً در تمام شهرهای کوچک و بزرگ ایران شعبه داشت.

او در یکی از نامه هایش که پس از دیدار دوم ناصرالدین شاه از فرنگ نوشته بود، می نویسد: معادن و گمجینه های ایران کشاورزی، تجارت و صنعت آن هستند و رهبران مملکت باید این معادن را توسعه بخشند.

مهمترین اقدام وی که تاثیر آن در نساجی و هنرهای دستی و بافندگی، بویژه فرش بافی می تواند مورد توجه قرار گیرد، و در واقع نخستین سرایه گذاری شایان ملاحظه صنعتی در ایران، تاسیس کارخانه ابریشم تابی در رشت می باشد. این کارخانه اولین کارخانه مدرن در زمینه مواد اولیه بافندگی و نساجی ایران محسوب می گردد که بعدها با تاسیس کارخانه های دیگر رشد فزاینده ای یافت.

دومین سرمایه گذاری خصوصی توسط یک ایرانی در کشور که باز هم می توانست تاثیری جدی در نساجی و بافندگی و همچنین فرشبافی داشته باشد، تاسیس دومین کارخانه ریسندگی در ایران بود. این کارخانه 10 سال پس از کارخانه حاج حسن امین الضرب، یعنی در سال 1312 ه. ق در بیرون از دروازه دولت در تهران تاسیس گردید.

بدون تردید تاسیس این کارخانه ها با توجه به آنکه بخشی از تولید آنها، بالقوه امکان ورود به نساجی سنتی و فرشبافی را داشتند، می تواند در مطالعه تاریخی تحولات بافندگی ایران در عهد قاجار مورد توجه محققین و علاقه مندان قرار گیرد.

میرزا تقی پس از کشته شدن گریبایدوف به عنوان منشی همراه هیئت اعزامی زیر نظر خسرومیرزا به پطرزبورگ رفت.

درباب ترویج صنایع در ایران معتقد بود که صنایع جدید اروپا را باید با احداث کارخانجات در خود ایران رواج داد و به عبارت دیگر احتیاجات مادی جدید را که از لوازم تمدن تازه اروپاست در داخل کشور بسازد. وی تشویق از صنایع ملی و بومی را جزء مواد اساسی برنامه اقتصادی خود قرار داده بود.

به غیر از نقاشی ، دروس طب، جراحی و چشم پزشکی، ریاضیات، توپخانه، نقشه کشی، فیزیک . شیمی و ... نیز در این مدرسه تدریس می شد.

امیر کبیر با مساعی فراوان چندین کارخانه بزرگ در ایران بوجود آورد که اهم آنها عبارتند از: دو کارخانه شکرریزی و قندسازی در ساری که مصرف قندو شکر ایران را که تا آن روز از هندوستان وارد می شد. تقریباً تامین می کرد . یک کارخانه نخ ریسی بزرگ با ساختمان چهار طبقه در تهران و کارخانه های حریر بافی در کاشان، چلوار بافی در تهران، کالسکه سازی در اصفهان ، تهران و کاغذ سازی در تهران و اصفهان، بلور سازی در قم و اصفهان و تهران، چینی سازی در تهران و قم.

اقدامات زیر بنابب امیر کبیر چنان بود که حتی پس از قتل وی توسط ناصرالدین شاه نهضت علمی بزرگی که او پایه گذاشته بود ادامه یافت. در همین ارتباط در سال 1275 ه .ق 42 نفر از محصلین دارالفنون برای تحصیلات بالاتر به فرانسه فرستاده شدند.

کمال الملک و نقاشان تاثیر گذار در نقاشی و فرش ایران

از میان 42 نفر اعزام شدگان به پاریس در سال 1275 ه .ق میرزا علی اکبر خان نقاشباشی (مزین الدوله نطنزی) از جایگاه خاصی در این جستار برخوردار است. وی در سن دوازده سالگی برای تحصیل نقاشی اروپایی اعزام شد که پس از بازگشت، معلم نقاشی و زبان فرانسه در دارالفنون گردید و در سال 1284 ه . ق به ریاست آن برگزیده شد. مشهورترین شاگرد او چهره نام آشنای نقاشی ایران یعنی محمد غفاری، معروف به کمال الملک است.

کمال الملک طی حدود شانزده سال شماری از هنرمندان بزرگ ایران را در آن مدرسه تربیت نمود. در این مدرسه کارگاه طراحی نقشه فرش و بافندگی نیز دایر بود. زنده یاد استاد جمشید امینی از پرورش یافتگان مدرسه صنایع مستظرفه و از شاگردان بنام کمال الملک بود که در سایه تشویق کمال الملک تصاویر و چهره های متعدی از افراد مشهور و نامی را بر روی فرش بافت و شاید در پیوند با همین اقدام راهی جدید در بافندگی تابلو و تصویر بافی فرش ایران آغاز شد که تا این زمان نیز ادامه دارد.

متاسفانه علی رغم رواج و روایی هنر طراحی فرش و بافندگی در دوران قاجار، در ثبت و ضیط دقیق آثار نقاشان مشهور آن دوره که به طراحی فرش نیز می پرداختند کوتاهی گردیده و اساساً بعید و ناممکن است که این عده کثیر از نقاشان آن دوره که در انواع شاخه های نقاشی نظیر رنگ و روغن روی بوم، آبرنگ، نقاشی قلمدان و قاب آینه و آثار زیر لاکی و ... شهرت و اعتبار بالایی داشتند. در نقاشی فرش فعالیت نکرده باشند. خاصه آنکه نقاشان دربار و دولتی که در خلق آثار مختلف برای شاهان و شاهزادگان نظارت و دخالت داشتند یقیناً در نقشه های فرشی که برای عمارت و کاخ های آنها تهیه می شد نیز نظارت و دخالتی داشته اند.

اما از آنجا که بافندگی فرش، هنر عامه و طبقات متوسط و ضعیف جامعه بوده است نه تنها نام بافندگان ماهر و استاد آن دوره، بلکه نام نقاشان نقشه فرش آن دوره نیز در ورای چنین موضوعی یا اهمیت نداشتند یا در مقابل توجه و اهمیت روزافزون به سایر شاخه ها نظیر رنگ و روغن و آبرنگ بتدریج کم رنگ گردیده است. دراین جا با 6 نفر از نقاشان و هنرمندان نام آشنای دوره قاجار که آثار آنها به طور مستقیم یا غیر مستقیم در تحولات بافندگی فرش ایران تاثیر داشته آشنا می شویم.

1- خانواده امامی: میرزا بابا نقاش یا میرزا بابایس حسینی امامی را باید سر سلسله خانواده هنرمند امامی دانست. از این خانواده سید محمد امامی معروف به میرزا آقا امامی نقاش و طراح طراز اول اصفهان شهرتی بسیار دارد. به نظر می رسد که میرزا بابا نخستین نقاش دربار قاجار یا به تعبیر دیگر نقاشباشی بود که بیشتر در استر آباد فعالیت داشته است. میرزا بابا در بین سالهای 1199/1785 و 1810/1225 در کار نقاشی بود. درباره او اطلاعات چندانی موجود نیست. کار او نقاشی رنگ روغن، تذهیب نسخ، نگارگری و جلدهای لاکی بوده است. از قرار معلوم نخستین اثر شناخته شده وی طرحی از یک اژدها و ققنوس به تاریخ 1789/1203 در استر آباد است. از آثار معروف او تذهیب نسخه دیوان خود فتحعلیشاه و همچنین تزیین حواشی جلد منقوش لاکی آن است که در سال 1812/1227 به نایب السلطنه بریتانیا اهدا شده است. محمد اسماعیل فرزند میرزا بابا هنر نقاشی را ادامه داده باشند، اطلاعی در دست نیست. اما شماری از اعضای خاندان او در سرتاسر دوره قاجار در زمره نقاشان و هنرمندان به ویژه نقاشان قلمدان بودند و به قولی این هنر در نیمه دوم سده نوزدهم میلادی در انحصار آنها بود. از معروفترین آنها محمد مهدی، محمد نقی، محمد صادق، محمد رضا، محمدجواد و نصراله امامی بودند که همگی در نقاشی قلمدان، آینه دان و جلد کتاب شهرتی بسیار داشتند. از میان این خاندان دو نفربه نامهای سید ابوالقاسم حسینی امامی اصفهانی و میرزا عبدالوهاب امامی از مذهبان معروف دوره قاجار بودند. از این خانواده سید محمد امامی اصفهانی در سالهای 1860/1276 نقاشی مشهمر و پرآوازه بود.

2- حسین مصور الملکی که در سال 1277 ه . ق در اصفهان چشم به جهان گشود . پدر وی کارگهی برای ساخت و نقاشی قلمدان داشت. با کساد شدن بازار قلمدان به طراحی پارچه های قلمکار پرداخت و از این طریق گذران زندگی می کرد. شهرت او در اواخر دهه 1348 ه . ق و هنگامی که نقاشی های رنگ و روغن، آبرنگ و نقشه های قالی او مشهور گردید، مضاعف شد.

3- ابوالحسن غفاری کاشانی ملقب به صنیع الملک. وی فرزند میرزا محمد حسن خان بود و در سال 1231 ه. ق در کاشان متولد شد. اما از مهمترین حوادث زندگی او، انتصاب ریاست دارالطباعات همایونی درسال 1861/1277 بود. در واقع از انجاییکه وی در اروپا نقاشی و چاپ را توامان آموخته بود چنین وظیفه ای را عهده دار شد. تمامی تصاویر این روزنامه گرداورهایی بود که توسط صنیع الملک تهیه می شد.

این موضوع مقارن با ورود عکاسی به ایران، آغاز توجه و تحولی بزرگ در هنر بافندگی فرش ایران در شاخه ای به نام شبیه بافی و بعدها تصویر بافی بود.

4- میرزا علی اکبر مزین الدوله نطنزی: وی در سال 1263 ه. ق در نطنز چشم به جهان گشود. ناصرالدین شاه در سال 1275 ه .ق هنگامی که وی دوازده سال داشت او را همراه 42 نفر محصل به فرانسه فرستاد. او در سال 1311 ه. ش در خدمت ظل السلطان حاکم اصفهان بود. به عقیده نگارنهد طرح مشهور گلدانی ظل السلطانی که از طرحهای زیبای فرش ایران در الگوی تکراری واگیره است و تقریباً متفق القول براین عقیده اند که از سفارشات ظل السلطان، حاکم مستبد اصفهان بوده است.

5- طاهر زاده بهزاد تبریزی: حسین طاهرزاده بهزاد در سال 1266 ه .ش در تبریز متولد شد. پدرش روحانی بود و در خانه کتابخانه ای مفصل داشت و آرزویش ان بود که حسین در رشته علوم دینی تحصیل نماید و در مسلک روحانیون درآید. اما حسین از ودکی علاقه وافری به نقاشی داشت و به علت شرایط نه چندان مناسب خانه، پنهانی به آموختن این هنر پرداخت.

وی در مدرسه خطاطین استانبول معلم مینیاتور و تذهیب شد و به دستور انورپاشا مامور مرمت کتابهای مینیاتور قدیم در موزه توپقایی سرای استانبول شد. وی بعدها توسط ویلهلم دوم امپراطور آلمان برای تدریس به دانشکده هنرهای زیبای برلین دعوت شد و آرم سلطنتی اتریش را نیز دریافت کرد.

سرانجام وی در سال 1308 ه.ش به تهران آمد و به ریاست نقشه کشی موسسه قالی ایران و سپس به ریاست هنرستان هنرهای زیبا درآمد و پس از آن به تاسیس موزه هنرهای زیبا پرداخت. وی در هنرستان هنرهای زیبا به آموزش مینیاتود و نقاشی و طراحی قالی پرداخت. وی 21 اسفند ماه 1341 ه.ش در استانبول درگذشت.

6- خانواده شاهرخی: سر سلسله این خانواده هنرمند کرمانی بانجف قلی خا شاهرخی آغاز می شود که اطلاع دقیقی از وی در دست نیست وی دارای 8 فرزند بود که از میان آنها دو تن به اسامی عبدالحسین خان و محسن خان شاهرخی از هنرمندان بزرگ کرمان در اواسط دوره قاجار بودند .

عبدالحسین خان شاهرخی علاوه بر کار طرح فرش در طبابت و داروسازی سنتی درزمان خود زبانزد عام و خاص بود . از میان فرزندان محسن خان، دو تن به اسامی حسن خان و امیر خان شاهرخی کار پدر را ادامه دادند، تا انجا که حسن خان به جهت مهارت و تبحر والا و شیوه خاص طراحی و نقش پردازی که با ابداعات و نواوریهای زیبا و خاصی همراه بود، لقب معلم دوم نقاشان کرمان را به

خود اختصاص داد. وی در سال 1241 ه .ش در کرمان متولد شد. او را می توان نابغه ای در طراحی فرش کرمان قلمداد نمود.

وی هنرمندی شاعر و خود ساخته بود که قریب به 30 سال از عمر خود را به کار طراحی نقشه فرش پرداخت و سرانجام در 25 آذر ماه 1316 در سن 78 سالگی دار فانی را وداع گفت.

از مشهورترین ابداعات و شیوه های کار او چهر گشایی به شیوه نقاشی قلمدان در میان نقشه های مشهور رمان بویژه طرح کهن سبزی کار بود.

از میان فرزندان حسن خان نیز دو تن به نامهای هاشم خان و محمد علی شاهرخی در کار طراحی فرش استادانی به نام بودند.

در پایان این بخش باید به نکته ای مهم اشاره کرد که خود مقدمه ای است برای ورود به بخش بعد. عکاسی هنری بود که تقریباً مصادف با به قدرت رسیدن ناصرالدین شاه به ایران وارد شد. تاثیر جدی هنر عکاسی که قبل از آن به نام داگروتیپ

شناخته می شد بر روی نقاشی و همچنین فرش ایران به حدی است که می توان مدعی بود که بخش مهمی از تحولات و رویدادهای این دو هنر در دوره قاجار از برکت مطالعه تاریخچه ورود و تحولات عکاسی و عکاسان آن دوره قابل بررسی است.

عکاسی در ایران به همراه تاریخ ورود و تاثیر آن در فرش ایران

تاریخ ورود عکس و عکاسی در ایران به دوران ولیعهدی ناصرالدین میرزا و سپس پادشاهی او باز می گردد . ناصرالدین شاه با مشاهده عکسهایی که عکاسان هیئت های نظامی و سیاسی و جهانگردان و اروپائیان با خود به ایران آورده بودند شگفت زده می شد

و همین امر باعث تمایل و اشتیاق وی برای اموختن عکاسی شد و همچنین توسعه و رواج آن در ایران افزوده گردید. به این ترتیب و در ادامه به مطالعه تاریخ ورود عکاسی به ایران و عکاسان مشهوری که در ثبت موضوعات مرتبط و توجه به فرش شهرت زیادی داشتن می پردازیم.

اولین عکس در ایران که به شیوه مشهور داگروتیپ بود، به دست ژول ریشارد Jules Richard برداشته شد.

اما سه عکس از کارهای او که یکی بصورت پرتره از محمد شاه و دو تای دیگر از ناصرالدین شاه است توسط کمال الملک در سال 1298 ه .ق مورد استفاده قرار گرفت و تابلوهای رنگ و روغن از روی آنها تهیه نمود.

از مشهورترین عکسهای ناصرالدین شاه عکسی است که از همسر بافنده اش به نام باغبانباشی انداخته است. از رخدادهای مهم دوره حکومت ناصرالدین شاه آغاز رسمی صادرات فرش ایران از بازار تبریز بود که صحنه ارسال عدلهای فرش از این بازار و سایر محموله ها نظیر الیاف پشم و ابریشم عکس برداری گردید و بر روی اولین کارت پستاالهای ایرانی در آن زمان نقش بست.

با ورود عکاسی به ایران فرش بعنوان یکی از عناصر تزئینی در نمادها و تزئینات مورد استفاده عکاسان قرار گرفت.و تقریباً در اکثر عکسهای گرفته شده توسط عکاسان از فرش به عنوان یکی از جلوه های ارزنده آن دوران استفاده شد. می توان افراد و اشخاص بسیاری را نام برد که در سه دهه آخر دوران حکومت قاجار عکس خود را با فرش ایران به تاریخ سپردند.

از بررسیهای بعمل امده بر روی تصاویر عکسهای دوره قاجار می توان استناد نمود که نقش مایه مورد استفاده هم در فرشبافی و هم نساجی دوره قاجار بوده است به نحوی که تقریباً فاخرترین لباسهای حکومتیان و صاحب منصبان دوره قاجار منقش به نقش مایه است. از سوی دیگر بررسی این تصاویر به ویژه طرح های فرش مورد مشاهده در آنها نشان می دهد که سبک روستایی فرش ایران در دوره قاجار در اوج منزلت خود بوده است. زیرا عمده آنها هم به لحاظ شیوه خطوط و نیمه هندسی بودن آنها و هم به لحاظ طرح در گروه فرش های روستایی قرار دارند. سبکی که با سقوط قاجار و به قدرت رسیدن پهلوی به دلیل نوع حکومت و کشور داری آنها که ازمحلال روستا و روستا نشینی و توسعه شهرها بود به تدریج از میان رفت.

عکاسان دوره قاجار و موضوع فرش

در مطالعه تحولات فرش در دوره قاجار و تاثیر عکاسی بر این هنر باید به

1- عبد الله میرزای قاجار مشهور به عبد الله قاجا ر:

وی مشهورترین عکاس دوره قاجار وعهد ناصری است که تعداد بسیارزیادی از آثار ا و باقیمانده است مهمترین اقدام وی که مورد نظر ماست عکاسی از تعداد قابل ملاحظه ای از فرشهای مهم ومشهور موجود در کاخها واماکن متبرکه است تعدادی از این عکسها در طی سفری که در سال 1313 ه.ق انجام داد برداشته شد این سفر به قم وکاشان انجام شد وتعدادی از فرشهای حرم حضرت معصومه که متعلق به دوره صفوی بودند توسط عبد الله قاجار عکس برداری گردید

مهمترین نکته در فرشهایی که توسط عبد الله قاجار عکاسی شده اند ثبت ونوشتن محل وتاریخ بافت این فرشهاست اما یکی از این تصاویر فرشی است یکتا ونادر که نه از لحاظ فرم وابعاد خاص بلکه به دلیل تاریخ بافت آن که عبد الله قاجار در ذیل عکس اشاره کرده نمونه ای منحصر بفرد وبلکه قدیمی ترین فرشی است که به دوران صفوی تعلق دارد

یقینا استناد عکاس به سال بافت که نهصد وبیست می باشد وآنرا متعلق به مقبره شاه عباس کبیر می داند بر اساس اسناد ومنابعی بوده است که متاسفانه به این زمان نرسیده ودر بوته تاریخ مفقود شده اند تا این تاریخ قدیمی ترین فرشهای موجود از روزگار پرشکوه صفویان یکی فرش مشهور شیخ صفی است که تاریخ بافت آن 964 ه.ق است ودیگری فرش غیاث الدین جامی که تاریخ آن هر چند واضح نیست اما یا متعلق به سال 949ه.ق یا 929 ه.ق است که در صورتی که تاریخ اخیر صحیح باشد فرش مقبره شاه عباس کبیر نه سال از آن قدیمی تر است

2- فرصت الدوله شیرازی :

میرزا نصیر فرزند میرزا بهجت در ماه رمضان 1271 ه.ق در شیراز

چشم به جهان گشود واز کودکی علاقه وافری به علوم مختلف داشت وی در مسافرت به تهران با عبد الله میرزا عکاس مشهور ناصری آشنا شد وبه پیشنهاد او عکاسی آموخت بیشترین شهرت وی در کار نقاشی وطراحی نقشه فرش است که در اینجا مورد نظر ما است مشهور ترین نقشه فرش فرصت الدوله قالیچه ای است با طرح درختی وپرندگان وحیوانات که نمونه های متعددی تا کنون از آن بافته شده است یکی از بافته های این طرح که به فرمایش عدل السلطنه در سال 1296 ه.ق بافته شده در موزه فرش تهران می باشد .

3- آنتوان خان سوریوگین :

وی از عکاسان مشهور دوره قاجار است که از اهالی گرجستان بود

اما عکسهایی که وی از موضوع فرشبافی تهیه کرد ویا در طراحی صحنه های عکاسی آنها به فرش اهمیت ویژه داد بسیارند که نمونه هایی از مشهورترین آنها در اینجا ارایه می گردد

4- میرزا ابراهیم خان صنیع السلطنه :

وی در حدود سال 1282 ه.ق به دنیا آمد وزمانی که تنها چهارده سال داشت همره پدرش که او نیز عکاس دربار مظفری بود عازم اروپا شد وی در سال 1335ه.ق گیلان درگذشت .

در پایان مطالب ارایه شده که تحلیلی کوتاه بر اوضاع فرشبافی از حدود سال های جلوس ناصر الدین شاه ر تخت شاهی ایران بود وقبل از ورود به دوره حکومت پهلوی ذکر نکته ای دقیق که در تحلیل شرایط اقتصادی وحکومتی قاجاریان مهم بود

ضروری است درشرایطی که ناصر الدین شاه به حکومت رسید خاصه پس از مسافرت فرنگ وهزینه های پر خرج دربار قاجار به علت وام های متعددی که دولت ایران برای چنین هزینه هایی از دولتهای روس وانگلیس دریافت می کرد ایران کشوری بسیار مقروض واز نظر اقتصادی در شرایطی بسر میبرد که هر لحظه امکان سقوط واضمحلال قاجاریان وجود داشت البته میرزا تقی خان امیر کبیر که به همراه ناصر الدین شها به تهران آمد وبه صدرات اعظمی ایران رسید چنین اوضاع واحوالی را می دانست وپیش بینی آینده را نیز می نمود به همین دلیل به ساماندهی حقوق دولتیان وهزینه های لشگری وکشوری اهمیت داد اما عمر او با بی کفایتیها وناجوانمردی ناصر الدین شاه به اصلاح کامل کشور کفایت نکرد به همین دلیل پیش بینی سقوط قاجاریان بدیهی می نمود اما در تداوم واستمرار حکومت آنان به غیر از عوامل سیاسی خارجی وداخلی دلیل دیگری نیز دخالت داشت .این دلیل چیزی جز آغاز صادرات فرش ایران وافزایش درآمد دولت از قبل آن نبود .در واقع آغاز صادرات انبوه فرش ایران از طریق تبریز در دوره حکومت ناصر الدین شاه که در مدتی کوتاه فرش ایران را در مسیر دیگر از رشد وتوسعه قرار داد توانست با در آمد هایی که از طریق اخذ مالیات کسب می شد درامد هایی نسبتا بالا وقابل توجهی برای دولت ایران به ارمغان آورد واین چیزی جزتقویت بنیه مالی قاجاریان نبود در واقع فرش ایران به همراه سایر عوامل از سقوط آن سلسله جلوگیری نمود در غیر اینصورت شاید تاریخ به نحوی دیگر برای ایران ورق می خورد شاهان قاجار نیز این مهم را به خوبی درک کرده بودند وبه همین دلیل نیز در زما نحکومت ناصر الدین شاه ومظفر الدین شاه به مصادف با ورود رنگهی جوهری به ایران واحتمال تضعیف صادرات فرش ایران بود دستور العمل های مهمی از سوی دولت برای جلوگیری از ورود واستفاده از این قبیل زنگها در فرش بافی وممانعت از صادرات فرش های این چنین صادر گردید

البته ناصر الدین شاه خود بارها علاقه مندی خویش را به فرش ایران نشان داده است این موضوع از برخی تصاویر ارائه شده در صفحات قبل که توسط او ویا عکاسان دربار گرفته شده قابل استنباط است حتی در یک مورد برای ابراز خوشحالی وخرسندی به پزشک یهودی خود نور محمد به خاطر نجات از یک سوء قصد که از آن رهایی یافته بود فرشی هدیه کرد که با توجه به تصاویر وخطوط عبری که بر روی آن نوشته شده به یقین فرشی سفارشی از سوی دربار بوده است .

در دوره قاجار نه تنها از سوی دربار بلکه از سوی بسیاری از صاحب منصبان والیان حکومتهای محلی نیز اشتیاق وعلاقه زیادی به فرش به عنوان محصولی فاخر وهنری بوجود آمد تا آنجا که اطلاع داریم در برخی موارد نقشه ها وفرمهای خاصی از طرحهای فرش به نام برخی از انان شهرت می یافت که از آن میان طرح مشهور به گلدانی ظل السلطانی که منصوب به ظل السلطان پسر ناصر الدین شاه است در صفحات قبل معرفی گردید از میان افراد مشهور واینچنین در دوره قاجار می توان به غلامحسین خان وزیر مخصوص والی فارس که طرح مشهور وزیر مخصوص در فارس منصوب به اوست اشاره کرد همچنین تعداد قابل ملاحظه ای فرشهای مفاخر وزیبا به دستور عبدالحسین میرزا سالار لشگر مشور به عبد الحسین فرمانفرما در کرمان بافته شده که همگی معرف گروهی از بهترین فرشهای اواخر دوران قاجار است نجفقلی خان صمصام السلطنه بختیاری نیز که از والیان وچهره های مشهور ایل بختیاری است واز چهره های نام آشنای انقلاب مشروطه از دیگر کسانی است که فرشهای قابل توجهی به دستور او بافته شده که تعدادی در موزها ومجموعه های خصوصی نگهداری می شود

پایان قاجار وتاسیس شرکتهای خارجی در ایران

از دهه آخر سالهای حکومت قاجار در ایران با توجه به اقبال فرشهای ایران که از برکت صادرات آن در دوره ناصر الدین شاه آغاز شده بود توجهی جدی از سوی تعدادی از شرکتهای خارجی برای سرمایه گذاری وتولید فرش در ایران شروع شد که بعد منجر به تاسیس شرکت سهامی فرش در ایران شد

منابع و ماخذ :

جستاري در تاريخ فرش ايران و شركت سهامي فرش

قالي ايران – ادوارد سيلسيل

این منبع برای استفاده دانشجویان و کار کار دانشجویان طبس ورودی ۸۵ است. به نظر کار اساتید است کار اینجانب نیست. فقط چون خواستند اینجانب از خود سی دی های انان کار را برای بچه های ۸۵ گذاشتم که بخوانند و به همه بچه ها نیز اعلام کردم.

اثر :تورج ژوله

مروري بر تاريخ فرش دوره قاجار و ناصرالدين شاه

مطالب مشابه :

شرایط حفظ اشتغال ۹ هزار بافنده فرش دستباف نهاوند

زنانی که با وجود بی مهری‌ها قالی ایرانی را سرافراز کردند/

صنایع دستی:قاهان قالی‌بافی (1)

فرش ترکمن ؛ اوج هنر و هویت ترکم

گزارش:قالی‌ زواره از دار افتاده است

مشکلات وام مشاغل خانگی در دلفان / دست رد بانکها به سینه متقاضیان

سودجویان تیشه بر دار قالی بروجرد زدند/ افول صنعتی از عرش به فرش!

* آموزش بافت فرشهای نفیس و تابلو فرش *

مروري بر تاريخ فرش دوره قاجار و ناصرالدين شاه

طراحی فرش در گذر زمان