اصول اخلاقی در مشاوره
اصول اخلاقی در مشاوره
مقدمه:
مشكلات امروزي بشر بسيار پيچيده‌تر از گذشته است و حلّ آنها نيازمند تخصص، تجربه و آگاهي مي‌باشد. براي دستيابي به نتيجة مناسب در فعاليتهاي فردي، اجتماعي، آموزشي، اقتصادي، سياسي و.... نيازمند مشورت با افراد آگاه، متعهد و دلسوز هستيم. براي رسيدن به اين هدف، ناگزير از رعايت اصول اخلاقي و انجام فضايل مخصوص اين امور و ترك رذايل آن به جهت دوري از مفاسد احتمالي مشاورة نادرست هستيم. گرچه وجدان اخلاقي سالم در انسان اين امور را مي‌شناسد، اما دستورات ديني كاشف از آن بوده براي رشد و سعادت دنيوي و اخروي انسانها آنها را در قالب "مقررات و اصول اخلاقي" به پيروان حقيقت معرفي مي‌كند.
1ـ مفهوم‌شناسي
الف) مفهوم اصل يا اصول اخلاقي
اصول در اينجا به قواعد كلي‌اي اطلاق مي‌شود كه اگر در مشاوره رعايت نشود مشاوره به هدف خود نمي‌رسد. البته بايد گفت اصول، رهنمودهايي كلي براي سازماندهي برنامه‌هاست كه از ارزشها و تجارب حرفه سرچشمه مي‌گيرد.1
اصول اخلاقي، به آن دسته از قواعد كلي در اخلاق گويند كه مبناي رسيدن به هدف اخلاقي است.
ب) مفهوم مشاوره
تعاريف متعددي براي مشاوره از ديدگاه دانشمندان ارائه شده از جمله:
به رابطة حرفه‌اي ميان يك مشاور و مُراجع "مشاوره" گفته مي‌شود. اين رابطه معمولاً ميان دو نفر است (اگر چه در بعضي مواقع مشاوره با بيش از دو نفر صورت مي‌گيرد). اين رابطه براي كمك كردن به مراجعان جهت درك و روشن كردن نظرات آنها در مورد زندگي خود و ياد دادن راه رسيدن به اهداف انتخاب شده فردي از طريق انتخاب راههاي سنجيده با هدف حل مشكلات هيجاني برگزار مي‌شود.2
مشاوره صرف اطلاعات و پند و اندرز و تلقين افكار و عقايد به ديگران نيست، بلكه جرياني ياري دهنده، براي پيدا كردن راه‌حل مشكل خاص مي‌باشد كه در فرآيند آن مُراجع با كمك مشاور به بررسي و تجزيه و تحليل مشكل خود اقدام مي‌كند و از موارد ناشناخته آگاه مي‌شود و عوامل مزاحم را تغيير مي‌دهد؛ لذا زندگي مطلوب‌تري فراهم مي‌كند. برخي نيز مشاوره را نوعي افزايش بلوغي عاطفي و قبول مسئوليت عنوان كرده‌اند.
در هر صورت مشاوره، تعاملي دو طرفه ميان مُراجع و مشاور است كه طي آن به مراجع كمك مي‌شود پس از شناخت خويش، تصميمات معقول و مقبولي اتّخاذ كند.
بنابراين مُراجع از طريق بحث و گفتگو دربارة مشكلش تصميم مي‌گيرد و با شناخت بيشتر از خود و موقعيتش، تصميم معقول و مناسبي اتخاذ مي‌كند.3
بنابراين آنچه مهم است در نظر گرفته شود اين است كه مشاوره رابطه‌‌اي متقابل، توأم با تفاهم و صميميّت است كه يك طرف آن كارشناس يا مشاور است و طرف ديگر مددجو، يا مُراجع كه تمايل دارد مشكلش را بشناسد و حل كند و هدف نهايي آن ايجاد رفتارهاي صحيح و حذف رفتارهاي نابهنجار و از بين بردن افكار غلط است.4
2ـ ضرورت و اهميت اخلاق در مشاوره
قبل از پرداختن به اين موضوع ابتدا بايد اهميّت "مشاوره" را يادآور شويم تا جايگاه "ضرورت و اهميت اخلاق" در فرآيند "مشاوره" روشن شود. در روايات مشاوره و مشورت گرفتن عين هدايت شمرده شده است: "الاستشارة عين الهداية"5 امام علي(ع) مي‌فرمايد: "مشاوره پشتيبان انسان است، مشورت‌كننده از خطا و اشتباه مصون است".6
با توجه به جايگاه رفيع مشاوره كه در روايات اسلامي به عنوان هدايت و همچنين سبب دوري از خطا و اشتباه و پشت گرمي انسان معرفي شده است مشخص مي‌شود كه عدم رعايت اصول اخلاقي، موجب مي‌شود كه هدف مشاوره تأمين نشده و حتّي موجب ضرر و شكست مادي يا معنوي افراد شود.
البته در زندگي امروزي كه معضلات و مشكلات به صورت پيچيده‌تري در عرصه‌هاي مختلف زندگي (فردي، اجتماعي، حقوقي، سياسي، اقتصادي و...) بروز مي‌كند و نياز به مشاوره و مشورت كردن يك امر جدّي تلّقي مي‌شود، عدم رعايت اصول اخلاقي موجب انحطاط انسانيّـت و بحران معنويت در جامعه مي‌گردد و روح اعتماد و اميد را سلب مي‌كند.
رعايت ارزشها و اصول اخلاقي (بنابر اعتقاد ما) علاوه بر اصلاح دنياي افراد، سعادت و كمال ابدي را به دنبال خواهد داشت. جامعه‌‌اي كه روابط در آن بر اساس اصول اخلاقي تنظيم شود از بسياري از خطاهاي رفتاري مصون خواهد بود، لذا آرامش و معنويت (دو خلاء مهم در زندگي امروز) و اميد به آينده در تمام شئون جلوه‌گر خواهد شد.
رعايت اصول اخلاقي در فرآيند مشاوره، ارزش نهادن به كرامت انساني و رعايت حقوق افراد به عنوان يك "انسان"، احترام قائل شدن براي حقوق فطري و اوليّه بشر را به دنبال خواهد داشت. و رعايت حقوق انساني "حسّ كرامت" جامعة بشري را رو به تكامل و فضيلت خواهد برد.
در تعاليم اسلامي رعايت "حقوق افراد" به منزلة رعايت "حقوق خداوند" شمرده شده و ترغيب تعبّدي به اين امر موجب اهميّت و توجّه به اين مسأله شده است؛ چنانچه امام علي(ع) در اين رابطه مي‌فرمايد: "هر كس براي اداي حقوق بندگان خدا به پا خواست، اين كار او را به سوي قيام به اداي حقوق خداوند مي‌كشاند".7
در ميان انديشمندان، گاهي هدفهايي نظير هدفهاي زير براي مشاوره ذكر مي‌شود:
ايجاد فرصتي براي مُراجع تا او را براي زندگي رضايت بخش‌تر و هدفمندتر آماده سازد.8
ايجاد انگيزه در مُراجع جهت تغيير و اصلاح رفتار، درك فلسفة زندگي، مسئوليت‌پذيري و رسيدن به سلامت رواني.9
ايجاد اعتماد به نفس، تداوم روابط انساني، عمل كردن در سطحي بالاتر و شكوفا شدن استعدادهاي بالقوه مراجع.10
آيا اين اهداف متعالي جز در ساية اصول اخلاقي به طور كامل قابل دسترسي هستند؟
آيا نيرويي قوي‌تر از وجدان اخلاقي مي‌تواند فرآيند مشاوره را به سمت اين اهداف هدايت نمايد به نظر مي‌رسد رعايت اصول اخلاقي در محقّق شدن اين اهداف، نقش عمده و اساسي دارد.
اصول اخلاقي در حيطه مشاوره
الف) اصول اخلاقي از نگاه انديشمندان (ديدگاه علمي)
انديشمندان در ميان اصولي كه براي "مشاوره" بر شمرده‌اند، به اصول اخلاقي و ارزشها نيز توجّه داشته و برخي از آنها را ذكر كرده‌اند. اينها انديشه‌هاي انسانهاي آزاده و متعهدي بوده كه در قبال انسانيت و جامعة انساني احساس مسئوليت كرده‌اند كه در ذيل به برخي از اصول اخلاقي در فرايند مشاوره اشاره مي‌گردد: 
1ـ بايد "مراجع" را به عنوان يك فرد انساني پذيرفت و با او رفتاري صميمانه داشت و حقوق انساني او را محترم شمرد.11
2ـ بايد "مراجع" در تصميم‌گيري و قبول مسئوليت آزاد باشد. همچنين در اختتام مشاوره همانند مشاور كاملاً مختار باشد. مشاور نيز بايد از آنچه منجر به تحميل عقيده‌اش به مراجع مي‌گردد، خودداري كند و الاّ مشاوره به مرحلة پند و اندرز تنزّل پيدا مي‌كند.12
تعصّب و غرور، خلاف آزادي هستند و اگر مشاور دچار غرور، تكبر يا تعصّب باشد در صدد است عقيده‌اش را به ديگران تحميل كند.
3ـ مشاور بايد صلاحيت علمي لازم را داشته باشد و اصول و فنون مشاوره را بداند و گرنه در فرآيند مشاوره دچار مشكل خواهد شد و در واقع به مراجع خود يك نوع خيانت كرده است.
4ـ صرف نظر از اينكه "مراجع" كيست يا رفتارش چگونه است، براي كمك و مشاوره آمده است؛ بنابراين او را با هر عقيده و ارزش، مذهب، طبقه اجتماعي، سن و سواد بايد پذيرفت؛ چرا كه مشاوره يك جريان مستمر ياري‌رساني است و مراجع به عنوان يك انسان بايد تكريم شود.13
5ـ مشاور بايد خود را در قبال "مُراجع" مسئول دانسته و بداند كه مشكل او در اجتماع نيز اثرگذار است. و به اين نكته توجه داشته باشد كه مشاوره "دانش‌اندوزي" يا "دانش‌آموزي" نيست.
بنابراين اگر قادر به حل مشكل نبود بايد فرد را به متخصص ارجاع دهد.14
6ـ زماني كه "مُراجع" هنوز به كمك نيازمند است، نبايد او را رها كرد و جلسه مشاوره را ختم كرد.
7ـ مشاور بايد نيازهاي اساسي مراجع را به او بشناساند و معرفي كند. تا بدين وسيله نگرانيهاي مراجع كشف و براي آنها راه حل در نظر گرفته شود.15
8ـ مشاور بايد حافظ اسرار مُراجع باشد و از آنها سوء استفاده نكند.16 البته اين مطلق نيست، بلكه در مواردي رازداري اخلاقي است و در مواردي خير. مثلاً هنگام شركت در برنامه‌هاي آموزشي ـ تربيتي كنفرانسها و سمينارها، مواردي كه قانون افشاي اطلاعات را مقرر مي‌سازد و... اينها از مواردي است كه رازداري مطلوب نيست، همچنين در مواقعي نظير نگهداري اطلاعات براي سوابق و تشكيل پرونده جايي كه فرد محتاج حمايت مشاور است.17
9ـ مشاور بايد نقش خود را به درستي و آشكارا براي مراجعان و مؤسسه‌اي كه در آن كار مي‌كند، بيان نمايد تا مجبور نباشد انتظارات مؤسسه را بر اهداف فردي مراجع ترجيح دهد و در اين راستا از روابط بدون ضوابط بپرهيزد.18 انجمن روان‌شناسان آمريكايي ضوابط اخلاقي خاصي براي مشاوران در نظر گرفته‌اند كه در حيطة اخلاق حرفه‌اي جا مي‌گيرد. ضوابط اخلاقي انجمن آمريكايي مشاوره و پيشرفت (AACD) از اين قرار است:19
الف) مشاور بايد نسبت به مُراجع صداقت داشته باشد.
ب) در تمامي زمانها به "انسان" احترام بگذارد و مورد حمايت قرار دهد.
ج) رفتار او مغاير با انتظاراتي كه ايجاد كرده، نباشد مثلاً حسّ رازداري را در مراجع ايجاد كرده اما خودش رازدار نباشد.
د) رازداري مشاور موجب جلب مراجعان و عدم رازداري موجب عدم اعتماد مراجعان خواهد بود، لذا مشاور بايد رازدار باشد.
10ـ مشاور بايد كسب منش صحيح را سرلوحة كار خود قرار دهد و سختكوش و پر تلاش باشد و صداقت را فراموش نكند.20
11ـ سوء استفاده جنسي حتّي با توافق كامل طرفين غيراخلاقي است و اثر مخرب روي مراجع دارد.21
ب) اصول اخلاقي مشاوره در نگاه ديني
برخي از اصول اخلاقي مطرح شده در "دين" در حيطة مشاوره لازم به نظر مي‌رسد و براي اينكه اهداف يك مشاورة سالم تأمين شود، چاره‌اي جز رعايت آنها نيست. در اين قسمت به بعضي از آن اصول اخلاقي اشاره مي‌كنيم:
1ـ صداقت و راستي
رعايت "صداقت" در تمامي مراحل مشاوره از سوي طرفين (مشاور و مراجع): در روايات آمده است: "النجاة في الصدق؛ نجات و رستگاري با راستگويي است".22؛ "اجلّ شي ء الصدق؛ بزرگ‌ترين چيز، راستي است".23
آنچه از سخنان گهربار امام علي(ع) بر مي‌آيد اين است كه براي رستگاري و به نتيجه رسيدن امور، بزرگ‌ترين چيزي كه بايد رعايت شود "صداقت" و راستي است و در غير اين صورت نتيجة كار ما "نجات" نخواهد بود، بلكه شكست و حرمان است و از آنجايي كه هدف اصلي، در مشاوره، راهنمايي مراجع براي موفقيّت در حل مشكلاتش مي‌باشد، رعايت صداقت از سوي مشاور تأمين‌كننده اين هدف و عدم رعايت آن به منزلة شكست مشاوره مي‌باشد.
امام علي(ع) در اين رابطه مي‌فرمايد: "من غشّ مستشيره سلب تدبيره؛ كسي كه با مشورت كننده‌اش خالص نباشد تدبيرش ربوده خواهد شد".24
2ـ امانتداري
در فرآيند مشاوره رعايت اصل "امانت" بسيار مهم است و از نظر تعاليم ديني، انساني كه امانتدار نباشد خيانتكار و فريبكار است كه مرتكب شنيع‌ترين كارها شده است. به طوري كه ثمره و نتيجة دين، امانتداري معرفي شده است: "ثمرةُ الدين الامانة؛ ميوه دين امانت است".25 و همچنين "خيانت"، فريب و از زشت‌ترين خويها شمرده شده است: "الخيانة غدر:خيانت فريب است"26 و "اقبح الاخلاق الخيانة: زشت‌ترين خويها خيانت است".27
و حتّي به اين نكته اشاره شده كه خيانت و برادري (دوستي صميمانه) با هم قابل جمع نيستند و اين نشان مي‌دهد كه در امر مشاوره كه نياز به برقراري يك ارتباط صميمانه و تفاهمي براي كمك به مراجع و حل مشكل او است؛ اگر خيانت راه پيدا كند ديگر هدف تأمين نخواهد شد. "لا تجتمع الخيانة و الاخوة: خيانت و برادري با هم جمع نشود".28
اين خيانت مي‌تواند در گفتار يا كردار فرد باشد؛ چرا كه دروغگويي، تبليغات سوء و نادرست مشاور براي كار خود، عدم رازداري مي‌تواند يك نوع خيانت محسوب شود. همان طور كه سوء استفادة جنسي، عدم صلاحيت علمي لازم مشاور و ارجاع ندادن مراجع به متخصّص در موارد عدم تشخيص صحيح، رها كردن مراجع وقتي هنوز به كمك ما نيازمند است، و... به نوعي خيانت محسوب مي‌شود.
بنابراين خيانت مشاور بزرگ‌ترين بدبختي و شرّها را پديد خواهد آورد. امام علي(ع) در اين رابطه فرموده است: "خيانة المستسلم و المستشير من اقطع الامور و اعظم الشرور و موجب عذاب السّعير؛خيانت كسي كه مردم كارشان را به او وامي‌گذارند و از او نظرخواهي مي‌كنند از شنيع‌ترين كارها و بزرگ‌ترين شرها و پديد آورندة عذاب آتش سوزان است."29
در اين سخن گهربار به عذاب اخروي اين كار نيز اشاره شده است.
البته عنوان "ظلم و ستم" نيز گاهي براي "خيانت" به كار مي‌رود: "ظلم المستشير ظلم و خيانة: ستم كردن به مشورت كننده، ظلم و خيانت است".30
عدم رازداري نيز از اموري است كه نوعي خيانت محسوب شده و انسانها از آن منع شده‌اند: "المذيع و الخائن سواء؛ كسي كه رازي را افشا كند و كسي كه خيانت كند يكسانند".31
در روايات ما به رازداري اهميّت داده شده و رأي صحيح و انتخاب درست در نگه داشتن رازها شمرده شده است: "الرّأي بتحصين الاسرار؛ رأي صحيح به اين است كه رازها محكم نگهداري شود".32
و عدم رازداري موجب تباهي كار و از بين رفتن نتيجة مطلوب معرفي شده است: "من افشي سرّك ضيّع امرك؛ كسي كه راز تو را فاش كند كارت را تباه مي‌سازد".33
همچنين كسي كه خيانت در مشاوره را پيشة خود قرار داده و نسبت به مسلمين فريبكار باشد، شايستة مشورت و نظرخواهي دانسته نشده است؛ چنانچه پيامبر اكرم (ص) مي‌فرمايد: "من غشّ المسلمين في مشورة فقد برئت منه؛ آنكه در مشورت كردن نسبت به مسلمانان بدخواهي و خيانت نمايد من از او بيزارم".34
امام حسين(ع) در اين رابطه مي‌فرمايد: "الصدق عزّ... و الّسرّ امانة..؛ راستگويي عزت... و رازداري امانت است..."35
انسان امين مورد اعتماد بوده و در سخن و كردار امانتدار است.
3ـ مسئوليت‌پذيري
خيرخواهي و حسّ مسئوليت‌پذيري در مقابل همة بندگان خدا و به ديدة يك "برادر" به آنان نگريستن، گرچه همواره مطلوب دين بوده است اما در امر مشاوره يك ضرورت است. براي رسيدن به اهداف مشاوره كه در واقع ياري كردن به مراجع براي شناخت و حل مشكلش مي‌باشد.
اهميت اين مسئله آن قدر زياد است كه امام سجّاد (ع) يكي از خصلت‌هاي پسنديده كه براي بستگانش از خداوند طلب مي‌نمايد همين خيرخواهي و مسئوليت‌پذيري است: "... و هداية مسترشدهم و مناصحة مستشيرهم....؛ (آنان را توفيق ده) كه هدايت كنند طالبان حق را و براي مشورت‌جويان خيرخواه باشند".36
همچنين امام علي(ع) در اين رابطه مي‌فرمايد: "فانّ معصية النّاصح الشّفيق العالم المجرّب تورث الحسرة و تعقب النّدامة؛ همانا نافرماني از دستور نصيحت‌كننده مهربان دانا و با تجربه، حسرت را موجب مي‌شود و پشيماني را به دنبال دارد".37
همانطور كه از كلام حضرت امير(ع) مشخص است مهرباني و دلسوزي و خيرخواهي به همراه تجربه و دانش و در واقع مسئوليت‌پذيري حرفه‌اي به صلاح فرد است و نتيجة مطلوب به همراه دارد، به طوري كه ترك اين مشاوره موجب حسرت و پشيماني و اندوه مي‌شود كه چرا از چنين فرصت خوبي استفاده نكرده تا به نتيجة دلخواه و مناسب برسد.
همچنين مي‌فرمايد: "علي المشير الاجتهاد في الرّأي؛ برطرف مشورت است كه تلاش خود را در درستي رأي بنمايد".38 
اين سخن حضرت نيز ناظر به اهميّت مسئوليت‌پذيري است كه تلاش در اين راستا از وظايف اخلاقي مشاور است. و در غير اين صورت اصلاً مشاوره بي‌نتيجه خواهد بود و حتي ممكن است آثار مخرّبي روي مراجع بگذارد.
پيامبر اكرم(ص) مي‌فرمايد: "انسك النّاس نسكاً انصحهم جيباً و اسلمهم قلباً لجميع المسلمين؛ عابدترين مردم كسي است كه نسبت به همة مسلمين خير خواه‌تر و پاكدل‌تر باشد".39
4ـ توجه به كرامات انساني
يكي از مهم‌ترين اصول اخلاقي ارزش قائل‌شدن براي كرامت انساني و احترام‌گذاشتن به مراجع و رعايت حقوق و تكريم جايگاه او به عنوان يك شخصيّت انساني است. البته اصل كرامت يكي از مواردي است كه اسلام به آن توجّه خاصي داشته است. قرآن كريم مي‌فرمايد: "و لَقدْ كَرّمْنا بَني آدم؛ ما فرزندان آدم را كرامت و ارزش بخشيديم". 40
همان طور كه قبلاً ذكر شد امام علي(ع) در اين رابطه مي‌فرمايد: "هر كس براي اداي حقوق بندگان خدا به پا خواست، اين كار او را به سوي قيام براي اداي حقوق خداوند مي‌كشاند."41
از اين حديث گرانبها احترام به حقوق ديگران فهميده مي‌شود كه در حدّ رعايت حقوق الهي مهم شمرده شده است.
همچنين حضرت مي‌فرمايد: "لاتكن عبد غيرك و قد جعلك الله حرّاً؛ بنده غير نباش در حالي‌كه خدا تو را آزاد آفريد."42
رعايت آزادي نيز ناظر به كرامت انسان است و ارزشي است كه خداوند براي انسان قائل بوده و به او برتري و آزادي بخشيده است. در دين مبين اسلام ارزش نهادن به ديگران همپاية گرامي‌داشتن و ارزش گذاشتن به مقام الهي است.
پيامبر اكرم (ص) مي‌فرمايد: "من أكرم أخاه فانّما يكرم الله: كسي كه برادر [مؤمن] خود را گرامي دارد در حقيقت خدا را گرامي داشته است".43
5ـ احترام به مددجو
مشاور بايد به جهت رعايت حقوق انساني مراجع، او را تحقير نكند و به دليل اشتباهاتش او را سرزنش ننمايد: امام صادق(ع) در نكوهش سرزنش و تحقير ديگران مي‌فرمايد: "من انّب مؤمناً انّبه الله في الدنيا و الاخرة؛ هر كس مؤمني را سرزنش كند، خدا او را در دنيا و آخرت سرزنش كند".44
در دين مبين اسلام به خوش‌رفاقتي سفارش فراوان شده است. از جمله خوش‌رفاقتي را بدرقة رفيق بر شمرده‌اند، همانگونه كه حضرت علي(ع) با يك كافر ذمّي در مسيري همسفر بود و به خاطر بدرقة او، چند قدمي از دو راهي كه وقت جدا شدن آنها بود، بيشتر به دنبال او رفت و اين عمل را سفارش پيامبر(ص) به عنوان خوش رفاقتي خواند.45
از اين حكايت نتيجه مي‌شود كه در امر مشاوره براي اختتاميّه جلسة مشورت بايد همچون رفيقي شفيق و دلسوز، تا انتهاي نتيجه‌دهي كار همراه مراجع بود تا حق مشورت ادا شود.
ج) مقايسة ميان دو ديدگاه
در مقايسه ديدگاه علمي و ديني در زمينه اصول اخلاقي مشاوره چند نكته به نظر مي‌رسد:
1ـ دو ديدگاه با يكديگر تعارض ندارند، بلكه اغلب در ديدگاه ديني مباحث عميق‌تر و وسيع‌تر بحث شده، در حالي‌كه دامنةديدگاه علمي محدود‌تر است. به ديگر سخن، در ديدگاه ديني اصل و مبناها بيان شده، اما مطالب در ديدگاه علمي، جزيي‌تر بحث شده و از موارد همان اصول به حساب مي‌آيد. نظير اينكه در ديدگاه علمي به عدم سوء استفاده جنسي، صلاحيت علمي لازم مشاور و... اشاره شده، اما در ديدگاه ديني تحت عنوان "صداقت" از آن بحث شده است.
2ـ گرچه به نظر مي‌رسد غربيان نسبت به ورود "دين" در مباحث علمي، رغبت چنداني ندارند، امّا از مباحث اخلاقي (و البته اخلاق مذهب نه اخلاق سودمحور، يا منفعت‌طلب و يا اخلاق اجتماعي) بهره‌هايي در اين زمينه برده‌اند. به بيان ديگر ارزشهاي مطرح شده ناظر به اخلاق ديني و الهي مي‌باشد.
3ـ آنچه در اين ميان به دست مي‌آيد اين است كه اگر چه دانشمندان سعي نموده‌اند در مباحث علمي، با زبان علمي صحبت كنند اما در برابر "وجدان اخلاقي" تسليم شده‌اند. و اين خود ناظر به اين مطلب است كه يك نوع قوانين فطري و وجداني از اخلاق در نوع بشر نهادينه شده است كه همگي را به انجام فضايل و ترك رذايل فرا مي‌خواند، و دستورات ديني كاشف از همان فطرت اخلاقي انسانهاست؛ و البته گاهي هم نقش تفسير و تعيين مصداق را براي اين قوانين به عهده دارد. نظير اينكه در ديدگاه علمي مطرح مي‌شود كه مشاور بايد كسب منش صحيح را سرلوحة كار خود قرار دهد، اما چگونگي آن، مشخص نيست؛ در حالي‌كه قوانين مربوط به "منش و رفتار صحيح" به طور مبسوط در ديدگا ه ديني بحث مي‌شود و حدود آن با دستورات اخلاقي مذهبي مشخص مي‌گردد.
4ـ در نهايت بايد اين طور گفت كه دستورات ديني ـ اخلاقي تنها براي حيات اخروي انسان تنظيم نشده است. بلكه براي تأمين سعادت، امنيّت و رفاه اين دنيا نيز بوده است، و بايد گفت براي تنظيم روابط يك جامعة انساني، ناگزير از دستورات اخلاقي و معنوي در كنار قوانين حقوقي و مادي هستيم. و اين مطلب را "عقل و دانش بشر" تأييد مي‌كند. (ولو ناخواسته و غير مستقيم)
البته بايد توجه داشت هرچند اصول مربوطه در ديدگاه علمي با ديدگاه ديني تعارض چنداني ندارد، اما در مقام عمل و اجرا، تناقضاتي وجود دارد و معمولاً راهكارهاي علمي در زمينه مشاوره توجهي به حلال و حرام‌هاي شرعي نمي‌شود و برخي دستورات و راهكارهاي مشاوره‌اي نزد انديشمندان، به ويژه انديشمندان غربي، با فضايل و ارزشهاي اخلاقي اسلام در تعارض است. از اين‌رو مشاوران محترم بايد در امر مشاوره به اين مهم توجه نموده و از ارائه راهكارهاي خلاف شرع و ضد ارزش پرهيز نمايند، هر چند از نگاه غربي‌ها، مشكلي نداشته باشد.
5ـ حقوق فطري و اولية بشر در تنظيم قوانين اخلاقي جامعه توسط انديشمندان مدّ نظر بوده است، اصولي نظير: "اصل كرامت انساني، حق آزادي" از اين قبيل است. اصل و مبناي بسياري از دستورات مذهبي و اخلاقي بر صحّه گذاشتن به اين مطلب مي‌باشد، چرا كه مقتضاي عدالت الهي متناسب بودن مقررّات و قوانين تشريعي با خلقت تكويني انسان است.
3. جمع بندي:
مشاوره را جريان و فرآيندي ياري‌دهنده براي پيدا كردن مشكلات مراجع از طريق خود آگاهي و بالابردن بينش مراجع دانستيم و داشتن مهارت علمي و عملي و اخلاقي را در اين امر لازم معرفي كرديم. در اين راستا، اصول اخلاقي مشاوره را قواعد كلي از اخلاق دانستيم كه در حيطة مشاوره بايستي رعايت شود تا مشاوره به اهداف خود برسد اهدافي نظير ايجاد فرصت مناسب براي مراجع جهت درك بهتر زندگي، تغيير و اصلاح رفتار، درك فلسفة زندگي، ايجاد اعتماد به نفس، تداوم روابط انساني و مسئوليت‌پذيري و....
بنابراين به ذكر برخي اصول اخلاقي مطرح شده در ميان دانشمندان پرداختيم و تعدادي از اين اصول كه در دين مقدس اسلام در روايات معصومين ذكر شده بود را بر شمرديم؛ گرچه اين موارد، تعداد اندكي از دستورات اخلاقي اسلام است كه حيطه‌هاي مختلف را در نظر داشته و برنامة انسان‌سازي خود را در جنبه‌هاي گوناگون ارائه داده است.
اصولي نظير كرامت انساني، احترام و ارزش قائل شدن براي مُراجع و رعايت حقوق و تكريم جايگاه او به عنوان يك انسان، اصل آزادي و محترم شمردن او به عنوان يك انسان؛ در اخلاق الهي بسيار مهم معرفي شده و به آن سفارش شده است. علاوه بر آن خيرخواهي، مسئوليت‌پذيري، امانت و صداقت نيز جزء امور سفارش شده براي اصلاح روابط انساني است. آنچه از مقايسة دو ديدگاه علمي و ديني نتيجه مي‌شود، تسليم دانشمندان و اهل علم در برابر "وجدان اخلاقي" و فطرت پاك انساني است كه دستورات ديني نيز ناظر به آن و كاشف از تفاسير آن مي‌باشد. البته چارچوبة اين قوانين اخلاقي (گرچه به طور فطري فضايل و رذايل و راه شناختن آنها در انسان نهاده شده است) و تعيين مصداق و تفسير آن از طريق دستورات ديني ميّسر است. چرا كه مقتضاي حكمت و عدالت الهي همين است؛ يعني آنگونه كه انسان خلق شده است متناسب با نيازها و خويها و آنچه براي رشد و كمال او لازم است؛ مقررات و قوانين شرعي وضع شود. اميد است شناخت اين اصول اخلاقي در مشاوره، عواطف معنوي افراد را بيشتر مورد توجه قرار داده و براي پيشرفت جامعه انساني (هم مادي و هم معنوي) مفيد باشد.
سرتيترها
تعصّب و غرور، خلاف آزادي هستند و اگر مشاور دچار غرور، تكبر يا تعصّب باشد در صدد است عقيده‌اش را به ديگران تحميل كند.
3ـ مشاور بايد صلاحيت علمي لازم را داشته باشد و اصول و فنون مشاوره را بداند و گرنه در فرآيند مشاوره دچار مشكل خواهد شد و در واقع به مراجع خود يك نوع خيانت كرده است.
امام علي(ع) در اين رابطه مي‌فرمايد: "من غشّ مستشيره سلب تدبيره؛ كسي كه با مشورت كننده‌اش خالص نباشد تدبيرش ربوده خواهد شد".
مشاور بايد به جهت رعايت حقوق انساني مراجع، او را تحقير نكند و به دليل اشتباهاتش او را سرزنش ننمايد: امام صادق(ع) مي‌فرمايد: "هر كس مؤمني را سرزنش كند، خدا او را در دنيا و آخرت سرزنش كند".
دستورات ديني ـ اخلاقي تنها براي حيات اخروي انسان تنظيم نشده است. بلكه براي تأمين سعادت، امنيّت و رفاه اين دنيا نيز بوده است، براي تنظيم روابط يك جامعة انساني، ناگزير از دستورات اخلاقي و معنوي در كنار قوانين حقوقي و مادي هستيم.
اصولي نظير كرامت انساني، احترام و ارزش قائل شدن براي مُراجع و رعايت حقوق و تكريم جايگاه او به عنوان يك انسان، اصل آزادي و محترم شمردن او به عنوان يك انسان؛ در اخلاق الهي بسيار مهم معرفي شده و به آن سفارش شده است.
پي‌نوشت‌ها:
1 ـ ميشل گيبسون، مباني مشاوره و راهنمايي، ترجمه باقر ثنايي، ص 61.
2 ـ جورج، روانشناسي مشاوره، ترجمه رضا فلاحي و محسن حاجيلو، ص 10.
3 ـ شفيع آبادي، فنون و روش‌هاي مشاوره، ص 29.
4 ـ پورشجاعي، بنيان‌هاي كاربردي در مشاوره، ص 12.
5 ـ نهج ا لبلاغه، حكمت 211.
6 ـ آمدي، غررالحكم ، ج1، ص 584.
7 ـ همان، ص 283.
8 ـ هوارد، چالش‌ها يي با مشاوره و روان درماني، ترجمه محمدرضا تمسكي و حسين عليزاده، ص 83.
9 ـ پور شجاعي، بنيان‌هاي كاربردي در مشاوره، ص 16.
10 ـ جورج ـ كريستياني، روانشناسي مشاوره، ص 15 تا 19 و 9.
11 ـ نيك زاد ـ مهرآرا، زمينه راهنمايي و مشاوره در تعليم و تربيت، ص 192ـ جورج، كريستياني، روانشناسي مشاوره، ص 405.
12 ـ همان، ص 193.
13 ـ گلدارد، مفاهيم بنيادي و مباحث تخصصي در مشاوره، ترجمه دكتر سيمين حسينيان، ص 205.
14 ـ همان، ص 196ـ 205.
15 ـ هوارد، چالش‌هايي با مشاوره و روان‌درماني، ص 123.
16 ـ همان، ص 115.
17 ـ گلدارد، مفاهيم بنيادي و مباحث تخصصي در مشاوره، ص 194.
18 ـ جورج ـ كريستياني، روانشناسي مشاوره، ص 33.
19 ـ همان: ص 400.
20 ـ مشيل گيبسون ، مباني مشاوره و راهنمايي، ص275.
21 ـ هوارد،چالش‌هايي با مشاوره و روان‌درماني، ص 93.
22 ـ آمدي، غررالحكم، ج1، ص635 و 637.
23 ـ همان.
24 ـ همان، ص 589.
25 ـ همان، ص 418.
26 ـ همان، ص 348.
27 ـ همان، ص 349.
28 ـ همان، ص 349.
29 ـ همان، ص 348.
30 ـ آمدي، 1383: ص 587.
31 ـ همان: ص 347.
32 ـ همان: ص 517.
33 ـ همان: ص 518.
34 ـ محمدي ري شهري، ميزان الحكمة، ص 2908.
35 ـ دشتي، فرهنگ سخنان امام حسين(ع)، ص 35.
36 ـ صحيفه سجّاديه، دعاي 26، بند 1، ص 177.
37 ـ نهج البلاغه، خطبه 35، ص 61.
38 ـ آمدي، غررالحكم، ج1، ص 588
39 ـ كليني، كافي، ص 238.
40 ـ اسراء/ 70.
41 ـ آمدي، غررالحكم، ج1، ص 284.
42 ـ نهج البلاغه، نامة 31: ص 161.
43 ـ محمدي ري شهري، ميزان‌الحكمه، ص 5158.
44 ـ كليني، كافي، ص 59.
45 ـ همان: ص 495.
منابع:
کبیری، زینب(1386).اصول اخلاقي در مشاوره.ماهنامه آموزشي، اطلاع رساني معارف، شماره 54، اسفند1386
مطالب مشابه :
کتاب: تصمیم گیری اخلاقی؛ فصل پنج، رازداري، دکتر باقر لاریجانی
دانش پرستاری: از کلاس درس تا جامعه - کتاب: تصمیم گیری اخلاقی؛ فصل پنج، رازداري، دکتر باقر
آسیب شناسی حراست ها و راههای پیشگیری (قسمت اول)
مقوله رازداري فضيلتي اخلاقي به شمار مي آيد. اميرمؤمنان علی (ع) مي معنی و مفهوم راز یا سر
اهمیت رازداری از دیدگاه قرآن و اسلام
مفهوم راز در لغت و اصطلاح. راز به معنای سرّ، آن چه باید در دل نهفته باشد و چیزی که باید پنهان
فراماسونري (2)
مفهوم است رازداري و خاموشي و باروري و ابديت ، برخي بر آنند كه در اساطير يوناني گل سرخ نماد
حقوق اداري
این مهم بر عهده پليس اداري است که خود داراي دو مفهوم اداري، رازداري
اهمیت اطلاعات
به خدمات حوزه سلامت موجب آسیبهای جبران ناپذیرو مخدوش کردن مفهوم عدالت اجتماعی به معنای
پولشویی
مفهوم پولشویی وا علاوه بر اينكه در ايران جهت تعديل قواعد مربوط به رازداري در
مددكاري اجتماعي
خدمات اجتماعي مفهوم كامل‌تري از مددكاري دارد اما در حال حاضر تفاوت اين دو در واقع بازي
اصول اخلاقی در مشاوره
1ـ مفهوم‌شناسي . رازداري مشاور موجب جلب مراجعان و عدم رازداري موجب عدم اعتماد مراجعان
برچسب :
مفهوم رازداري