ارزیابی سرشماری سال 1385 کل کشور در مناطق شهری و روستایی به تفکیک جنسیت

نوشته شده توسط: حسین ضرغامی

منبع مقاله: ضرغامی‌، حسین، ۱۳۸۹، ارزیابی سرشماری سال 1385 کل کشور در مناطق شهری و روستایی به تفکیک جنسیت، فصلنامه جمعیت، شماره ۷۲-۷۱، تهران: سازمان ثبت احوال کشور. صص ۱۳۰-۱۰۳

چکیده

پس از هر سرشماری و گردآوری داده‌ها، باید به ارزیابی آنها پرداخت تا مشخص گردد که اطلاعات به دست آمده از درستی و کارآیی لازم برخوردارند یا خیر. روش‌های ارزیابی داده‌های سرشماری متنوع اند. برخی از این روش‌ها، متکی به داده‌های به دست آمده از همان سرشماری هستند که در این مقاله، بر همین روش‌ها تأکید شده و به ارزیابی سرشماری سال 1385 کل کشور به تفکیک جنسیت در مناطق روستایی و شهری پرداخته شده است. در این بررسی، روش‌ها و شاخص‌هایی چون شاخص ویپل، شاخص مایرز و هرم سنی به تفکیک سنین منفرد در ارزیابی سرشماری بر مبنای سنین منفرد به کار گرفته شد و معلوم گردید که تمایل به گرد کردن و اشتباه گزارش دادن سن به طور کلی به مقدار کم وجود دارد ولی با افزایش سن تشدید می‌گردد. شاخص نسبت جنسی، شاخص نسبت سنی و شاخص ارقام ترکیبی سازمان ملل در ارزیابی سرشماری بر مبنای گروه‌های سنی 5 ساله مورد مطالعه قرار گرفت. بر اساس شاخص نسبت جنسی مشخص شد که انحراف از الگوی مورد انتظار در سنین کمتر از 50 سالگی فقط در گروه سنی 24-20 ساله مناطق شهری تا حدی زیاد است و در بقیه‌ی سنین به الگو نزدیک است. در سنین بالاتر از 50 سالگی هم انحراف تشدید می‌شود. شاخص نسبت سنی حکایت از انحراف از 100 در دو گروه سنی 19-15 و 24-20 ساله در بین همه‌ی گروه‌ها داشت. شاخص ارقام تلفیقی نیز بهبودی در داده‌ها را آشکار ساخت. نتیجه آنکه، نیاز به تسطیح و تصحیح داده‌های سرشماری در سنین بالا در تمام گروه‌ها به ویژه زنان در مناطق روستایی احساس می‌شود.

کلید واژگان: ارزیابی سرشماری، هرم سنی، شاخص مایرز، شاخص ویپل، نسبت جنسی، نسبت سنی، شاخص ارقام ترکیبی، گروه سنی، سنین منفرد، الگوی مورد انتظار.

1. مقدمه

آمارها و شاخصهای جمعیتی را از روی داده‌های جمعیتی محاسبه و ارایه می‌کنند[1]. داده‌های جمعیتی نیز از منابع گوناگونی گردآوری و تهیه می‌شوند. با اینکه، این منابع در کشورهای مختلف، متفاوت هستند، اما در بسیاری از کشورها به ویژه کشورهای در حال توسعه، داده‌های سرشماری تنها منبع آمارها و اطلاعات جمعیتی به حساب می‌آیند. در کشور ما نیز، هر چند اطلاعات به دست آمده از آمارگیری‌های نمونه‌ای و پیمایش‌های ملی و محلی و یا داده‌های ثبت احوال در زمینه‌ی موضوعات و مسایل جمعیتی قابل تقدیر و ارزشمندند، ولی هنوز سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن مهم‌ترین و کامل‌ترین منبع داده‌های جمعیتی می‌باشند. آمارهای جمعیتی منتج از سرشماری‌ها ممکن است به دلایلی، اشتباهات کوچک و بزرگی داشته باشند. به عبارت دیگر، گاهی داده‌های سرشماری فاقد ثبات و پایایی لازم هستند. به این خاطر، گروهی برخورد منفی و بدبینانه با آمارهای سرشماری داشته و آنها را فاقد کاربرد می‌دانند. دسته‌ای دیگر، آمارهای سرشماری را قابل استفاده می‌دانند با این تفاوت که بایستی احتمال خطا و اشتباه را در نظر گرفت و تا آنجا که ممکن است به ارزیابی دقت و صحت آمارها پرداخت و چنانچه پس از ارزیابی، نواقصی مشاهد شد تا حد امکان به رفع نواقص و تصحیح آمارها همت گماشت. سپس اطلاعات و آمارها را برای مقاصد عملی به کار گرفت (میرزایی 1381: 21).

بنابراین، اولین قدم پس از هر سرشماری، ارزیابی میزان دقت و صحت داده‌ها می‌باشد. چه بسا، مشخص شود که استفاده از داده‌ها به همان صورت، منجر به نتایج گمراه کننده و نادرست می‌شود و نیاز به اصلاح داده‌ها وجود دارد. سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385 کل کشور نیز از این قاعده مستثنی نبوده و در گام اول و قبل از هر چیز باید به ارزیابی داده‌های آن پرداخت. هدف اصلی مقاله حاضر همین موضوع می‌باشد. در این مقاله، ما به ارزیابی داده‌های سرشماری در کل کشور به تفکیک مناطق شهری و روستایی و بر حسب جنسیت پرداخته‌ایم تا ضمن شناخت تفاوتهای احتمالی بین آنها، میزان دقت داده‌ها را به طور جزیی‌تر مشخص سازیم.

2. ارزیابی سرشماری 1385 کل کشور

به طور کلی اشتباهات سرشماری‌ها را به دو دسته عمده تقسیم می‌کنند: 1- اشتباهات پوششی یا شمارش؛ هنگامی رخ می‌دهد که قسمت خاصی از جمعیت کم‌شماری یا دوباره‌شماری شده یا آنکه از قلم بیفتد و 2- اشتباهات محتوایی یا گزارش و طبقه‌بندی؛ یعنی افراد در پاسخ به مأموران سرشماری اطلاعات نادرستی را گزارش کرده باشند (میرزایی 1381: 21، سرایی 1382: 59-58). هر چند در سرشماری‌ها ممکن است هر دو نوع اشتباه رخ دهد ولی تشخیص تمایز بین این دو نوع اشتباه غیر ممکن است، زیرا تأثیر آنها مشابه است (سرایی 1382: 60).

روش‌های ارزیابی داده‌های سرشماری نیز به دو دسته تقسیم می‌شوند: 1- روش مستقیم؛ که شامل شمارش دوباره نمونه‌ای یک درصد یا حداکثر پنج درصد از جمعیت است و 2- روش‌های غیرمستقیم؛ که در آن ارزیابی با استفاده از داده‌های سرشماری و آمارهای ثبت احوال یا بر اساس ناهماهنگی و تناقضات جداولی که در نشریات سرشماری به تفکیک سن و جنس تنظیم شده‌ است، صورت می‌گیرد (میرزایی 1381: 24-23). این روش‌ها را به ترتیب، ارزیابی از طریق داده‌ها و ارزیابی از طریق آمارها نیز نام نهاده‌اند (سرایی 1382: 65-60). اندیشه‌ی اصلی در ارزیابی از طریق آمارها با استفاده از روش‌های تحلیلی جمعیت‌شناختی این است که آمارهای موجود در سرشماری یا آنچه که هست، با ارزشهای مورد انتظار یا آنچه که باید باشد، مقایسه شود (همان: 64).

روش‌های غیر مستقیم ارزیابی سرشماری‌ها گوناگونند. برخی مبتنی بر صحت داده‌های ثبت احوال می‌باشند. برخی روش‌های دیگر، به ارزیابی بر اساس دو سرشماری متوالی می‌پردازند و دسته‌ای دیگر، به ارزیابی سرشماری‌ها به صورت مستقل و بر اساس داده‌های منتج از هر سرشماری متکی هستند. این دسته‌ی اخیر، به ارزیابی گزارش سن و جنس به صورت مجزا یا با هم اقدام می‌کنند. روشی که در این مقاله پیگیری شده است، بر اساس روش اخیر بوده و در ارزیابی سرشماری بر میزان درستی گزارش سن و جنس تأکید شده است. از آنجا که توزیع جمعیت بر اساس سن و جنس از عمده‌ترین منابع اطلاعاتی است برای برنامه‌ریزی آینده (آری‌آگا[2] 1378: 13)، اهمیت صحت و دقت این داده‌ها و ارزیابی آنها دو چندان می‌شود. ارزیابی سرشماری را می‌توان بر حسب سنین منفرد و یا گروههای سنی 5 ساله انجام داد که در زیر به طور جداگانه به هر کدام پرداخته خواهد شد.

1-2. ارزیابی بر حسب سنین منفرد

در ارزیابی سرشماری‌ها بر حسب سنین منفرد، تأکید بر اشتباه در گزارش سن است. شرایاک و سیگل[3] خاطرنشان ساخته‌اند که خطاهای گزارش سن نسبت به دیگر خطاهای گزارش شده، در سرشماری‌های جمعیت، به صورت دقیق‌تر و حساس‌تری توسط جمعیت‌شناسان مورد بررسی قرار می‌گیرد (شریاک وسیگل 1976: 115).

این خطاها می‌تواند از دو منبع سرچشمه گیرد؛ منشأ اول، شخص جواب دهنده است که از روی قصد و با اراده خود سن خود را غلط بازگو می‌کند و یا اگر سن واقعی‌اش معلوم نباشد تخمین غلطی از سن خود ارایه می‌کند. منشأ دیگر، اشتباه شخص سوال کننده است که سن شخصی را که نمی‌داند تخمین می‌زند (آری‌آگا 1378: 20-19). نتیجه این اشتباهات آنست که در برخی سنین تعداد افراد نسبت به سنین دیگر بیشتر باشد. برای مثال، سنینی که ارقام آن به 0 یا 5 ختم می‌شوند نسبت به سنین دیگر از تعداد بیشتری تشکیل می‌شوند. این موضوع که از آن با عنوان تراکم سنی[4] یا ترجیح رقمی[5] یاد می‌شود بیانگر آن است که برخی پاسخگویان گرایش به سنین خاصی دارند و در گزارش سن خود این موضوع را نشان می‌دهند. علل و الگوی تراکم سنی از فرهنگی به فرهنگ دیگر فرق می‌کند، اما ترجیح به سنین مختوم به 0 و 5 در همه جا شایع است (شرایاک و سیگل 1976: 115). هر چقدر ترجیح رقمی (یا نقطه‌ی مقابل آن یعنی اجتناب رقمی[6]) رایج‌تر باشد، اشتباه در گزارش سن نیز بیشتر خواهد بود. بنابراین، در تحلیل داده‌های سنی به صورت سنین منفرد، اگر هیچگونه بی‌نظمی وجود نداشته باشد، اعداد سنین مجاور[7] باید مشابه هم باشند (پوستون[8] 2005: 34).

جهت شناسایی بی‌نظمی‌های موجود در گزارش سنین منفرد می‌توان از نمودارها یا شاخصهای متناسب استفاده نمود. از هرم‌های سنی[9] به تفکیک سنین منفرد برای نمایش نموداری و از روش ویپل و مایرز جهت محاسبه شاخصهای مورد نظر استفاده خواهیم کرد.

1-1-2. هرم سنی جمعیت به تفکیک سنین منفرد:

هرم‌های سنی جمعیت یکی از بهترین راههای ارایه‌ی داده‌های توزیع سنی و جنسی به صورت نمودار است. در مطالعات جمعیتی، عموم هرم‌ها به صورت هرم‌های سنی گروه‌های پنج ساله است که در ارزیابی داده‌های سرشماری کارآیی چندانی ندارد. با این‌ همه، ارایه‌ی نتایج به صورت هرم‌های سنی منفرد، می‌تواند در ارزیابی داده‌ها بسیار مفید واقع گردد و پاره‌ای از اشتباهات را آشکار سازد. در واقع، تحلیل گزارش سنی را می‌توان با رسم یک هرم جمعیتی در سنین منفرد به طور نموداری انجام داد (آری‌آگا 1378: 20).

نمودار شماره 1 هرم سنی و جنسی جمعیت کل کشور در سال 1385 را به صورت سنین منفرد نشان می‌دهد. یک تصویر ساده و گویا و در عین حال بسیار مفید برای کشف اشکالات گزارش سن مردان و زنان. در این هرم به روشنی می‌توان ترجیح رقمی در سنین مختوم به 0 و 5 را به ویژه برای سنین بالاتر از 20 سال مشاهده کرد. در سنین زیر 20 سال تقریباً مشکلی در گزارش سن دیده نمی‌شود. گرایش به ارقام مختوم به 0 و 5 در بین زنان و مردان دیده می‌شود، ولی این گرایش در بین زنان بیشتر از مردان است و تا حدودی در نمودار قابل تشخیص می‌باشد.

اگر بخواهیم گزارش سن را در مناطق شهری و روستایی به تفکیک جنسیت مقایسه کنیم باید به نمودارهای بعد مراجعه کنیم. این نمودارها در واقع، همان هرم‌های سنی هستند که به صورت مجزا برای هر جنس ارایه شده‌اند. در این نمودارها نیز، خطای گزارش سن مشاهده می‌شود. ترجیح رقمی به ارقام 0 و 5 وجود دارد و این موضوع در مورد زنان در مناطق روستایی محرز است. کمترین خطا نیز در بین مردان مناطق شهری دیده می‌شود. بر اساس این نمودارها، می‌توان گفت گزارش نادرست سن در مناطق روستایی و در بین زنان نسبت به مناطق شهری و مردان بیشتر است. به هر حال، با بالاتر رفتن سن در تمام گروههای مورد بررسی، خطای گزارش سن افزایش می‌یابد و کاربرد بدون تصحیح این داده‌ها را با انحراف همراه می‌سازد.

2-1-2. شاخص ویپل:

تراکم سنی و ترجیح رقمی را می‌توان به صورت دقیق‌تر و خلاصه‌تری به وسیله‌ی شاخص‌ها مشخص نمود. شاخص‌های ترجیح رقمی بر مبنای این فرض استوارند که در شکل درست افراد باید به صورت یکسانی در یک دامنه‌ی n ساله توزیع شده باشند، تا اینکه در سن مشخصی متمرکز گشته باشند. اگر شاخص برابر 100 باشد، در سنین مورد بررسی هیچگونه تراکم سنی وجود ندارد. مقادیر بالاتر از 100 بیانگر تمرکز بیشتر بر آن سنین و مقادیر کمتر نشان‌دهنده‌ی اجتناب بیشتر در سنین مورد سوال می‌باشد (پوستون 2005: 34).

یکی از رایج‌ترین روش‌های ارزیابی تراکم سنی روش ویپل[1] می‌باشد. این شاخص تمایل به رند کردن سن به ارقام مختوم به 0 و 5 را در سنین 23 تا 62 ساله اندازه‌گیری می‌کند. ارقام شاخص ویپل به طور نظری از 0 (زمانی که ارقام 0 و 5 در داده‌های سرشماری گزارش نشده باشند) تا 100 (هنگامی که هیچگونه ترجیحی به 0 و 5 وجود نداشته باشد) تا حداکثر 500 (وقتی که فقط ارقام 0 یا 5 در داده‌های سرشماری گزارش شده باشند) در نوسان است (پوستون 2005: 37). بر این اساس هر چقدر ارقام شاخص ویپل از رقم 100 بیشتر باشد بیانگر تمایل به رند کردن سن به ارقام مختوم به 0 و 5 است. سازمان ملل خاطر نشان ساخته است که اگرچه شاخص ویپل تنها اثر ترجیح رقمی در سنین مختوم به 0 و 5 را اندازه‌گیری می‌کند، اما می‌توان فرض نمود چنین ترجیحاتی معمولا با دیگر منابع عدم دقت در گزارش سن در ارتباط است و این شاخص را می‌توان به عنوان معیار نسبی ثبات عمومی توزیع سنی[2] پذیرفت (پوستون 2005: 37).

بر اساس نظر سازمان ملل، اگر مقادیر به دست آمده برای شاخص ویپل کمتر از 105 باشد، داده‌های توزیع سنی کاملا دقیق ارزیابی می‌شوند. مقادیر بین 105 تا 109.9 نسبتا دقیق، بین 110 تا 124.9 تقریبا دقیق، بین 125 تا 174.9 نابهنجار و بیش از 175 کاملا نابهنجار ارزیابی می‌گردند (سرایی 1382: 111).

جدول شماره‌ی 1 ارقام به دست آمده برای شاخص ویپل را در مناطق شهری و روستایی به تفکیک جنسیت ارایه می‌کند. رقم محاسبه شده برای کل کشور (هر دو جنس) 111.6 است که بیانگر دقت تقریبی داده‌های توزیع سنی می‌باشد. از جهت ارزیابی داده‌ها بر مبنای تقسیم‌بندی سازمان ملل، تنها گزارش سن مردان مناطق شهری نسبتا دقیق ارزیابی می‌شود و بقیه‌ی داده‌ها در دسته‌ی تقریبا دقیق قرار می‌گیرند. رقم 119.2 بالاترین رقم محاسبه شده جدول می‌باشد که مربوط به زنان در مناطق روستایی می‌باشد. به هر حال، هیچکدام از اعداد محاسبه شده کمتر از 105 نیست که بتوان آن را بیانگر دقت بسیار زیاد دانست. شکل کلی ارقام به دست آمده برای شاخص ویپل همانند روندهای هرم‌های سنی منفرد است به گونه‌ای که می‌توان شاخص ویپل را تا حد زیادی تلخیص کننده اطلاعات هرم‌های سنی به تفکیک سنین منفرد در یک عدد دانست.

3-1-2. شاخص مایرز:

یکی دیگر از روش‌های پرکاربرد در ارزیابی سرشماری‌ها بر اساس سنین منفرد، روش ترکیبی مایرز[1] است. تمرکز اصلی شاخص ویپل بر ارقام 0 و 5 در محدوده‌ی سنی 62-23 ساله بود. روش مایرز این موضوع را بر ترجیح به تمام ارقام یعنی از 0 تا 9 در محدوده‌ی سنی بازتری (غالبا 99-10 ساله) تعمیم داده است. روش ترکیبی مایرز از انحراف احتمالی در شاخص‌هایی نظیر ویپل اجتناب می‌کند که از این حقیقت ناشی می‌شود که تعداد افراد در سنین مختوم به 0 به علت اثر مرگ و میر به طور طبیعی بیش از تعداد افراد مختوم به ارقام 1 تا 9 است (شرایاک و سیگل 1976: 117). مایرز برای حل این مشکل، با انتخاب دو دامنه‌ی سنی و اعمال ضرایب وزنی، یک جمعیت ترکیبی به دست آورد و اثر رشد جمعیت بر توزیع سنی را از بین برد (میرزایی 1381: 47). به این ترتیب، با استفاده از روش مایرز، تأثیرات مرگ و میر در آمارها کنترل می‌شود. بنابراین، اگر آمارهای ترکیب سنی بر حسب سنین منفرد از گرایش یا گریز از بعضی ارقام متأثر نباشد سهم هر رقم باید در حدود 10 درصد کل جمعیت باشد. انحراف هر یک از درصدهای محاسبه شده از درصد مورد انتظار (10 درصد) شاخص گرایش به یا گریز از رقم مرتبط با آن خواهد بود (سرایی 1382: 115). مجموع قدر مطلق انحرافات (شاخص اولیه) یا گاهی نصف این مقدار (شاخص اصلاح شده) به عنوان شاخص کلی و خلاصه مایرز در نظر گرفته می‌شود. در اصل، شاخص مایرز، بیانگر مقدار ناهمسانی توزیع جمعیت مختوم به هر رقم با توزیع درصدی مورد انتظار می‌باشد.

مقدار این شاخص به لحاظ نظری می‌تواند از 0 تا 180 (در شاخص اصلاح شده بین 0 تا 90) در نوسان باشد. هر چقدر رقم محاسبه شده به 0 نزدیکتر باشد همسانی بیشتر در توزیع داده‌های سنی مختوم به ارقام 0 تا 9 وجود دارد و در نتیجه، کیفیت داده‌ها بهتر می‌باشد. به طور کلی، اگر رقم به دست آمده برای شاخص اصلاح شده مایرز بین 0 تا 2.9 باشد نوسانات نسبتا کمی در داده‌ها وجود دارد. بین 3 تا 9.9 نوسانات نسبتا متوسط و بیش از 10 نوسانات نسبتا زیاد است (کلانتری 1377: 17).

محاسبه‌ی شاخص مایرز اندکی پیچیده و وقت‌گیر است. در جدول صفحه‌ی قبل (جدول شماره‌ی 2) خلاصه محاسبه‌ی این شاخص در کل کشور برای هر دو جنس آمده است. ستون آخر این جدول (ستون شماره‌ی 9) نشان‌دهنده‌ی مقدار انحراف از 10 درصد مورد انتظار برای هر رقم می‌باشد. ارقام مثبت ترجیح بیشتر و ارقام منفی اجتناب یا عدم تمایل به آن رقم را نشان می‌دهند. بیشترین ترجیح و اجتناب رقمی در این جدول به ترتیب به ارقام 0 و 9 تعلق دارد. رقم 4.83 در این جدول شاخص اولیه‌ی مایرز است که بیانگر جابجایی گزارش سن 4.83 درصد از افراد کشور در سرشماری سال 1385 می‌باشد. نصف این رقم، شاخص اصلاح شده مایرز را به دست می‌دهد که حاکی از وجود نوسانات نسبتا کم در داده‌های سرشماری می‌باشد.

تجزیه و تحلیل دقیق‌تر داده‌های سرشماری سال 1385 کل کشور به تفکیک جنسیت و مناطق شهری و روستایی را می‌توان از طریق نمودار شماره‌ی 3 انجام داد که در اصل همان ستون آخر جدول مایرز یا ستون انحراف از 10 درصد مورد انتظار در هر رقم را نشان می‌دهد. این نمودار به ما امکان مقایسه‌ی میزان ترجیح یا اجتناب رقمی را در موضوع مورد بحث می‌دهد. همانگونه که ملاحظه می‌شود ترجیح رقمی به ارقام 0 و 5 و تا حد بسیار اندک به رقم 8 وجود دارد و به طور طبیعی در دیگر سنین اجتناب رقمی پدیدار گشته است. بر اساس همین نمودار، زنان در مناطق روستایی، بیشترین ترجیح رقمی و به تبع آن بیشترین اجتناب رقمی را دارا بوده‌اند.

شاخص کلی مایرز به صورت اولیه و اصلاح شده در مناطق مورد بررسی برای هر دو جنس به صورت مجزا محاسبه شده و در جدول شماره‌ی 3 ارایه شده است. با توجه به این جدول، در ارزیابی داده‌های سرشماری بر پایه‌ی شاخص ترکیبی مایرز، می‌توان گفت فقط داده‌های موجود برای زنان روستایی دارای نوسانات نسبتا متوسط می‌باشد و در کاربرد آنها باید دقت کرد. داده‌های دیگر نوسانات نسبتا کمی دارند و دقت آنها در حد قابل قبولی می‌باشد.

2-2. ارزیابی بر حسب گروههای سنی 5 ساله:

رایج‌ترین گروه‌بندی در بررسی‌ها و مطالعات جمعیت‌شناختی، گروه‌های سنی 5 ساله است. با استفاده از داده‌های طبقه‌بندی شده در گروه‌های سنی 5 ساله نیز می‌توان به ارزیابی داده‌های سرشماری پرداخت. چه اینکه، گاهی داده‌های سرشماری تنها به صورت گرو‌ه‌های سنی 5 ساله ارایه می‌شوند که در این حالت نیز باید ابتدا به ارزیابی آن داده‌ها پرداخت و برای این کار از روش‌های مناسب سود جست و سپس به کاربست داده‌ها پرداخت. هرم‌های سنی بر مبنای گروه‌های سنی 5 ساله برخلاف هرم‌های سنی سنین منفرد برای چنین هدفی کاربرد چندانی نخواهند داشت. به خاطر آن که این هرم‌ها به صورت خلاصه و طبقه‌بندی شده ترسیم می‌شوند بخشی از اطلاعات به ویژه اطلاعات گزارش سن و جنس که اصلی‌ترین راه ارزیابی داده‌های سرشماری به شمار می‌روند از بین می‌رود و امکان ارزیابی داده‌ها از این طریق به شدت کاهش می‌یابد. بنابراین، این هرم‌ها، تحلیل‌گران را قادر نمی‌سازند که به طور مستقیم کیفیت داده‌های سنی و جنسی جمعیت را مورد بررسی قرار دهند (پوستون 2005: 25).

ارزیابی آمارهای سرشماری بر حسب گروه‌های سنی 5 ساله با محاسبه‌ی برخی شاخص‌ها امکان‌پذیر می‌شود. هرچند، شیوه‌ی اصلی تشخیص اشتباه در آمارهای سن بر حسب گروه‌های سنی 5 ساله مقابله‌ی مورد به مورد داده‌های مندرج در پرسشنامه‌ی خانوار در سرشماری برای هر خانواده واقع شده در نمونه با داده‌های متناظر برای همان خانوار در بازشماری نمونه‌ای یا آمارگیری مستقل است (سرایی 1382: 141).

محاسبه‌ی شاخص‌هایی چون نسبت بازماندگی مستلزم دسترسی به حداقل دو سرشماری است که از حوصله‌ی کار حاضر خارج است. روش‌های دیگر که برای هر سرشماری به طور مستقل کاربرد دارند شامل شاخص نسبت جنسی[1]، شاخص نسبت سنی[2] و شاخص ارقام ترکیبی[3] سازمان ملل می‌باشد که در ادامه به هر مورد پرداخته خواهد شد.

1-2-2. نسبت جنسی:

نسبت جنسی رایج‌ترین شاخص ترکیب جنسی در تحلیل‌های جمعیت‌شناختی و دیگر علوم پژوهشی است (پوستون 2005: 43). این شاخص بیانگر تعداد مردان در مقابل هر 100 زن است. بر مبنای یافته‌های زیست‌شناختی، نسبت جنسی در سالهای اولیه زندگی در بالاترین حد خود و در حدود 104 تا 106 است و با افزایش سن کاهش می‌یابد. مقدار 100 در اواخر دهه‌ی 20 سالگی رخ می‌دهد و کاهش ادامه می‌یابد تا به سطح 50 یا 60 در سنین سالخوردگی برسد. این الگو، به استثنای حالات شدید دخالت انسان یا وجود یک اختلال، باید در اکثر جمعیت‌ها به وقوع پیوندد (همان: 43). بنابراین، چنانچه شرایط خاصی رخ ندهد (مثل مهاجرت شدید یا مرگ و میر بیشتر برای یک جنس) انتظار می‌رود نسبت جنسی در گروه‌های سنی 5 ساله همانند روند مورد انتظار باشد. هر چقدر انطباق با الگوی مورد انتظار بیشتر باشد، اطمینان در صحت و دقت گزارش سن و جنس بیشتر خواهد بود. قاعدتا، تغییرات نسبت جنسی از یک گروه سنی به گروه سنی دیگر نیز به جز در شرایط خاص نباید زیاد باشد.

بنابراین، یک راه ساد ارزیابی کیفیت داده‌های ترکیب سنی و جنسی و نیز تعیین حدود مداخلات انسانی در تغییر الگوی مورد انتظار، محاسبه‌ی نسبتهای جنسی برای هر گروه سنی 5 ساله و سپس محاسبه‌ی تفاوتهای بین نسبت‌های جنسی هر گروه سنی با گروه سنی ما قبل آن می‌باشد. در نتیجه، برای کل جمعیت، نمره‌ی نسبت جنسی[4] را می‌توان با محاسبه‌ی انحراف متوسط‌ها[5] به دست آورد (همان: 44).

میانگین نوسانات نسبت جنسی برای کل کشور، مناطق شهری و مناطق روستایی بر مبنای 13 گروه سنی (0 تا 70 ساله) محاسبه شده و در جدول شماره‌ی 4 ارایه گشته است. این مقدار در کل کشور 2.4 می‌باشد که نسبت به سرشماری‌های قبل بهبود پیدا کرده است و این خود به واسطه‌ی بهبود داده‌های سرشماری 1385 نسبت به سرشماری‌های گذشته می‌باشد. با نگاهی به جدول ملاحظه می‌کنیم که نوسانات نسبت‌های جنسی در مناطق روستایی تا سنین 50 سالگی اندک می‌باشد اما در مناطق شهری گروه‌های سنی واقع در 35-15 سالگی نوسانات قابل توجهی را دارا هستند که با توجه به وزن بیشتر جمعیت شهری همین نوسانات به کل کشور (البته به میزان کمتر) تسری یافته است.

تحلیل و ارزیابی دقیق‌تر داده‌های سرشماری یر اساس شاخص نسبت جنسی در گروه‌های 5 ساله را می‌توان از طریق نمودار شماره‌ی 4 انجام داد، نموداری که شاخص مد نظر را در مناطق یاد شده ارایه کرده و وضعیت آنها را نسبت به الگوی مورد انتظار (خطوط نقطه‌چین) نشان داده است. همان‌گونه که ذکر شد روند تغییرات نسبت جنسی در گروه‌های مختلف و در نبود شرایط خاص باید مشابه الگوی مورد انتظار باشد. انحراف از الگو به منزله‌ی وجود اشکال در داده‌های سرشماری یا وجود شرایط خاص است. تغییرات شاخص نسبت جنسی تا 20 سالگی منطبق بر روند الگوی مورد انتظار است. در این سنین به خاطر اشراف بیشتر والدین (حتی والدین کم‌سواد و بی‌سواد) به سن فرزندانشان، استفاده بیشتر از شناسنامه هنگام پاسخ به مأموران سرشماری، همزمان بودن این سنین با سنین مدرسه‌روی، نبود مهاجرت قابل توجه یکی از دو جنس[6] و نیز نبود زمینه‌های خاص جهت گزارش نادرست سن همچون تمایل به جوانتر یا بزرگسال نشان دادن خود، همه باعث شده است تا داده‌های گزارش سن و جنس فاقد اشکال باشد.

روند تغییرات در سنین 20 تا 54 سالگی در مناطق شهری و روستایی کاملا متضاد می‌باشد به این صورت که؛ در مناطق روستایی شاخص نسبت جنسی در گروه سنی 24-20 ساله اندکی بیش از ارقام مورد انتظار می‌باشد و پس از آن به طور مداوم کاهش می‌یابد، در حالیکه این روند در مناطق شهری برعکس می‌باشد. نکته‌ی قابل تأمل، نسبت جنسی گروه سنی 24-20 ساله در مناطق شهری است که حدود 5 درصد از کمتر از رقم مورد انتظار می‌باشد. علت اساسی این امر، عدم گزارش احتمالی نسبتی از مردان به مأمور سرشماری یا در صورت گزارش، انتقال آن به سنین بالاتر برای گریز از سربازی و ترس از سربازگیری است (میرزایی 1381: 34). همچنین، می‌توان از گرایش برخی دختران شهری در کمتر گزارش دادن سن خود بر مبنای تلقی‌شان از سن بهتر ازدواج نام برد. به این دلایل، وجود مخاطرات بیشتری چون تصادفات، مصرف مواد تهدید کننده‌ی سلامت، مخاطرات کاری و ... برای پسران را می‌توان اضافه نمود که باعث مرگ و میر بیشتر آنها می‌شود و خود را در شاخص نسبت جنسی نشان می‌دهد.

در سنین بالای 25 سالگی به واسطه‌ی مهاجرت بیشتر مردان از مناطق روستایی به مناطق شهری، نسبت جنسی در مناطق شهری بیش از الگوی مورد انتظار بوده است و برعکس در مناطق روستایی، نسبت جنسی کاهش یافته است. همچنین، از تأثیرات نسلی ناشی از جنگ تحمیلی در دهه‌ی 1360 نباید غافل شد که خود را درسنین بالاتر از 35 سالگی و به ویژه در مناطق روستایی بیشتر نشان می‌دهد. احتمال بیش‌شماری و دوباره‌شماری مردان در مناطق شهری نیز وجود دارد. از آنجا که ترک و مهاجرت مردان به مناطق شهری بیش از زنان است ممکن است در زمان سرشماری برخی از آنان دوباره‌شماری شده باشند (یعنی هم در مناطق شهری و هم در مناطق روستایی سرشماری شده باشند) و باعث بالا رفتن شاخص در مناطق شهری گشته باشند.

در سنین بالای 50 سالگی روند تغییرات در هر دو منطقه شبیه هم است لکن تغییرات در مناطق روستایی بسیار شدیدتر از مناطق شهری می‌باشد. در این مناطق، شاخص نسبت جنسی در سه گروه سنی واقع در 50 تا 65 سالگی بسیار پایین‌تر از الگوی مورد انتظار است و در سنین بالاتر بسیار بیشتر. شاید بتوان علت اصلی را در تمایل به جوانتر نشان دادن خود توسط بسیاری از زنان نسبت داد به طوری که گاهی برخی از آنان سن خود را تا 20 سال جوانتر اعلام می‌کنند. مضافا آنکه، برخی از مردان نیز تمایل به بزرگسال نشان دادن دارند و سن خود را بیش از سن واقعی اعلام می‌کنند. این وضعیت به خاطر مسایل فرهنگی و آگاهی کمتر افراد از سن دقیق خود[1]، در مناطق روستایی نسبت به مناطق شهری شایع‌تر است. در مجموع می‌توان گفت انحراف شاخص نسبت جنسی از الگوی مورد انتظار تا سنین 50 سالگی در مناطق شهری و روستایی (به استثنای گروه سنی 24-20 ساله مناطق شهری) اندک است اما پس از آن انحراف قابل ملاحظه‌ای پدید می‌آید.

2-2-2. نسبت سنی:

از روش‌های پرکاربرد و مفید در ارزیابی صحت داده‌های سرشماری در گروه‌های سنی 5 ساله، محاسبه‌ی شاخص نسبت سنی می‌باشد. این شاخص از تقسیم جمعیت هر گروه سنی به نصف مجموع جمعیت گروه سنی ماقبل و مابعد به دست می‌آید و در 100 ضرب می‌شود. شرایاک و سیگل (1976: 124) خاطر نشان ساخته‌اند که به جز در حالت نوسانات شدید در موالید، مرگ و میر یا مهاجرت در گذشته، سه گروه مجاور باید تقریبا یک شکل خطی داشته باشند. بنابراین، انتظار می‌رود که رقم به دست آمده برای نسبت سنی در هر گروه سنی 100 یا بسیار نزدیک به آن باشد. در صورت انحراف از 100 و با فرض عدم نوسانات شدید در یکی از گروه‌های سنی، می‌توان تصور نمود که گزارش سن و جنس در یکی یا همه‌ی گروه‌های سنی به درستی صورت نگرفته است. امتیاز یا نمره‌ی نسبت جنسی[2] ARS را می‌توان با جمع زدن قدر مطلق تفاوتهای نسبت سنی هر گروه سنی از 100 و سپس محاسبه‌ی میانگین آنها به دست آورد. نتیجه‌ی به دست آمده، بیانگر انحراف متوسط نسبت‌های سنی از 100 در هر گروه سنی است. بنابراین، میانگین ساده نمرات نسبت‌های سنی مردان و زنان، معیاری از دقت کلی داده‌های سنی در بین دو جنس را به دست می‌دهد و می‌تواند به عنوان شاخص دقت سنی[3] AAI در نظر گرفته شود (پوستون 2005: 40).

شاخص کلی دقت سنی برای هر دو جنس به تفکیک منطقه محاسبه شده و در جدول شماره‌ی 5 نشان داده شده است. شاخص کلی دقت سنی در سرشماری 1385 نیز نسبت به سرشماری‌های قبلی بهبود یافته است. نکته‌ی جالب توجه کمتر بودن مقدار این شاخص در مناطق روستایی می‌باشد که حاکی از بهتر بودن داده‌های سرشماری آن نسبت به مناطق شهری می‌باشد و این در تضاد با تمام شاخص‌هایی است که تاکنون در مورد آنها بحث شده است.

در مورد این شاخص، عامل مهاجرت، به ویژه مهاجرتهای متمرکز بر سنین خاصی می‌تواند بر روی اندازه‌ی نسبت سنی گروه‌های سنی و افتراق آن از رقم مورد انتظار تأثیرگذار باشد. از این‌رو، در صورت معنی‌دار بودن عامل مهاجرت در تغییرات جمعیتی جامعه‌ی مورد بررسی، بایستی در انتساب نوسانات به نواقص سرشماری با احتیاط برخورد کرد (میرزایی 1381: 30). از آنجا که، کار تحلیل و ارزیابی در اینجا به تفکیک مناطق شهری و روستایی صورت می‌پذیرد و در این مناطق مهاجرت به ویژه مهاجرت از روستا به شهر به تعداد زیاد وجود دارد باید این نکته را مد نظر قرار داد و وجود نوسانات را الزاما به نقص در داده‌های سرشماری نسبت نداد.

با ارایه‌ی نمودار، همان مطالب جدول را به صورت قابل درک‌تری می‌توان نشان داد. همانگونه که در نمودار شماره ی 6 مشخص است، انحراف از الگوی مورد انتظار یعنی عدد 100 در دو گروه سنی 19-15 ساله و 24-20 ساله در هر دو جنس مناطق مورد بررسی بیش از سایر گروه‌ها است.

بیشترین انحراف از 100 مربوط به زنان 24-20 ساله شهری می‌باشد (با توجه به جدول، انحراف 18 درصدی وجود دارد). علت اصلی این وضعیت در دو گروه یاد شده را باید در رشد شتابان جمعیت در دهه‌ی 1360 جستجو کرد. در دهه‌ی 1360، کشور یک افزایش شدید در تعداد موالید را تجربه کرد که آن افراد در سرشماری 1385 در سنین 24-15 ساله واقع شده‌اند. از آنجا که قبل از دهه‌ی 1360 تعداد موالید کمتر بوده و بعد از آن دهه نیز به شدت کاهش یافته است نتیجه‌ی آن روند در ناهماهنگی نسبت‌های سنی گروه‌های سنی مابین 35-5 سالگی خود را نشان داه است. در سنین کهن‌سالی تمایل بیشتر به رند کردن سن به اعداد مختوم به 0 نسبت به 5، باعث شده است که گروه سنی 54-50 و 64-60 ساله نسبت سنی بالاتری داشته باشند.

3-2-2. شاخص ارقام ترکیبی:

این شاخص که توسط سازمان ملل ابداع شده و جهت ارایه‌ی تصویری کلی از ساخت سنی و جنسی جمعیت به کار برده می‌شود، از مجموع سه برابر میانگین قدر مطلق تفاوت‌های نسبت‌های جنسی متوالی و ماینگین قدر مطلق انحراف نسبت‌های سنی مردان و زنان از 100 (برای هر جنس به طور جداگانه) به دست می‌‌آید[1]. فرض اساسی در این شاخص آن است که داده‌های سنی باید توزیع یکنواختی داشته باشند و نسبت‌های جنسی در سنین مشخصی، در طی چرخه‌ی زندگی به شیوه‌ی یکسانی کاهش یابند. انحراف از این الگو، به منزله‌ی وجود داده‌های نادرست است (پوستون 2005: 44).

شاخص ارقام تلفیقی سازمان ملل یک عدد خواهد بود که با توجه به محاسبه‌ی مولفه‌های آن در قسمت‌های قبل به آسانی قابل محاسبه است. اگر عدد به دست آمده کمتر از 20 باشد نشانه‌ی دقت در حد خوب داده‌ها می‌باشد. چنانچه برای این شاخص رقمی بین 25 تا 50 به دست آید نشانه‌ی دقت در حد متوسط و اگر بیش از 50 به دست آید نشانه‌ی دقت در حد کم می‌باشد (میرزایی 1381: 51).

بر این اساس، شاخص ارقام ترکیبی را برای کل کشور، مناطق شهری و مناطق روستایی به صورت زیر محاسبه می‌نماییم:

19.74 =6.25 + 6.29 + (3 × 2.4) = کل کشور

19.65 = 6.64 + 6.56 + (2.15 × 3) = مناطق شهری

23.31 = 5.53 + 6.08 + (3.9 × 3) = مناطق روستایی

با توجه به ارقام به دست آمده، بر مبنای این شاخص، داده‌های سرشماری در کل کشور و مناطق شهری در حد خوب و در مناطق روستایی در حد نسبتا خوب ارزیابی می‌شود. ارقام این شاخص همچون دیگر شاخص‌ها، حکایت از بهبود داده‌های سرشماری 1385 نسبت به داده‌های سرشماری‌های قبلی می‌باشد.

3. نتیجه‌گیری:

وجود اطلاعات و آمارهای دقیق و صحیح برای بسیاری از برنامه‌ریزی‌ها و پیش‌بینی‌ها، حیاتی و الزامی است. ای بسا، برنامه‌ها و طرح‌هایی که اجرا شده ولی چون پایه‌ی آماری ضعیف و نادرستی داشته‌اند به نتایج نامناسب و نامربوط منتهی گشته‌اند. بنابراین، همیشه در گام اول باید به صحت و دقت داده‌ها اطمینان حاصل نماییم و سپس به کاربست آنها اقدام ورزیم تا مصداق ضرب‌المثل "خشت اول گرد نهد معمار کج" نگردیم. در حوزه‌ی جمعیت‌شناسی، داده‌های حاصل از سرشماری‌ها به عنوان یکی از مهم‌ترین و در کشور ما به عنوان مهم‌ترین منبع داده‌های جمعیتی به شمار می‌روند. این داده‌ها گاهی دارای نواقص و اشکالاتی است که با توجه به مطالب ذکر ده در سطور بالا، شناخت و رفع آنها ضروری به نظر می‌رسد. در این مقاله ما به شناخت نواقص و اشتباهات داده‌های سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385 کل کشور پرداخته‌ایم و جهت بررسی دقیق‌تر، این کار را به تفکیک مناطق شهری و روستایی برای مردان و زنان به صورت جداگانه انجام داده‌ایم.

از میان روش‌های مختلفی که جهت ارزیابی داده‌های سرشماری‌ها به کار گرفته می‌شود، منحصرا به روش‌های مبتنی بر داده‌های سرشماری به طور مستقل تکیه شده و از دیگر روش‌ها صرف نظر شده است. این روش‌ها بسیار مشهور و پرکاربردند. با استفاده از هرم‌های سنی مبتنی بر سنین منفرد، شاخص ویپل و شاخص مایرز، وجود ترجیح رقمی به ارقام 0 و 5 نمایان شد که این موضوع در سنین بالاتر، در مناطق روستایی و در بین زنان شایع‌تر بود. در شاخص‌های نسبت جنسی و نسبت سنی که داده‌های موجود یعنی آنچه که هست با الگوی مورد انتظار یعنی آنچه که باید باشد مقایسه می‌گردد، انحراف داده‌های موجود از الگوی مورد انتظار در برخی سنین محرز شد ولی این انحراف‌ها با توجه به روندهای گذشته‌ی جمعیتی کشور و نیز برخی تغییرات و تحولات اجتماعی همچون مهاجرت به شهرها، منطقی به نظر می‌رسید. در این مورد هم با افزایش سن، انحراف از الگوی مورد انتظار افزایش می‌یافت. شاخص ارقام ترکیبی سازمان ملل نیز حکایت از بهبود آمارهای سرشماری 1385 نسبت به سایر سرشماری‌ها داشت، موضوعی که در مورد شاخص‌های دیگر هم استنتاج می‌گشت.

در مجموع می‌توان گفت؛ هرچند، داده‌های سرشماری 1385 در کل در حد نسبتا قابل قبولی می‌باشد ولی جهت اطمینان و کارآیی بیشتر لازم است با استفاده از روش‌های متناسب به تصحیح و تسطیح آنها اقدام شود. این مهم، به ویژه زمانی که سنین خاصی مورد نظر است مثلا سنین مختوم‌ به 0 یا 5 سالگی، کاملا احساس می‌شود. به عنوان یک پیشنهاد، موضوع "تصحیح و تسطیح آمارهای سرشماری 1385 کل کشور" می‌تواند در یک کار تحقیقی یا یک مقاله‌ی دیگر پیگیری شود.

منابع:

- آری‌آگا، ادوارد (1378)، روش‌های تحلیل جمعیت، ترجمه‌ی فاروق امین مظفری، تبریز: انتشارات احرار.

- سرایی، حسن (1382)، روشهای مقدماتی تحلیل توزیع و ترکیب جمعیت (با تأکید بر ترکیب سنی جمعیت)، تهران: انتشارات دانشگاه علامه‌ی طباطبایی.

- کلانتری، صمد (1377)، کاربرد جمعیت‌شناسی، اصفهان: انتشارات مانی.

- میرزایی، محمد (1381)، گفتاری در باب جمعیت‌شناسی کاربردی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

- Poston, Jr., Dudly L, (2005), Age and Sex, in Handbook of Population. edited by Dudly L, Poston, Jr. and Michael Micklin. New York: Kluwer Academic/Plenum Publisher. pp. 19-51.

- Shryock, H. S., J. S. Siegel, and Associates. 1976. The methods and materials of demography, condensed ed. by Edward G. Stockwell. New York: Academic Press.

[1] . اساس این روش بر محاسبه‌ی نسبت سنی و جنسی گروه‌های سنی 5 ساله برای سنین صفر تا 70 سالگی قرار دارد.

[1]. برخی از افراد بالای 50 ساله اطلاع دقیقی از سن خود ندارند و به صورت تخمینی سن خود را ابراز می‌نمایند. این موضوع به گونه‌ای است که حتی گاهی در شناسنامه‌های آنان نیز سن تخمینی ثبت شده است.

[2] . Age Ratio Score

[3] . Age Accuracy Index

[1] . Sex Ratio

[2] . Age Ratio

[3] . Joint Scores Index

[4] . Sex Ratio Score

[5] . Mean Difference

[6] . البته در این سنین مهاجرت بالاخص مهاجرت جوانان پسر روستایی به شهرها به خاطر کار وجود دارد ولی هنگام سرشماری آنها را جزو خانواده ساکن در روستا به حساب می‌آورند زیرا که عموم آنها هنوز مستقل نشده و در شهرها به صورت دایم ساکن نشده‌اند. در نتیجه، تأثیری در محاسبه‌ی شاخص نسبت جنسی نخواهند داشت.

[1] . Myer s Blended Method

[1] . Whipple s Method

[2] . The General Reliability of the Age Distribution

[1] . داده (Data) با آمار یا آماره یا شاخص (Statistic) متفاوت است. داده اطلاعات خام است در حالی که آماره نتیجه‌ی تحلیل کمی اطلاعات است. (برای مطالعه بیشتر در این زمینه نگاه کنید به: سرایی، حسن، 1375، ملاحظاتی کلی در خصوص روش جمعیت‌شناسی، نشریه تحقیق در علوم انسانی، شماره‌ی 1، تهران: انتشارات دانشگاه علامه‌ی طباطبایی، صص 56-43).

[2] . Arriaga

1. Shryock, and Siegel

[4] . Age Heaping

[5] . Digit Preference

[6] . Digit Avoidance

[7] . Adjacent Ages

[8] . Poston Jr.

[9] . Age Pyramid

ارزیابی سرشماری سال 1385 کل کشور در مناطق شهری و روستایی به تفکیک جنسیت

مطالب مشابه :

فرم‌هاي سرشماري عمومي نفوس و مسكن 1385

نتایج سرشماری سال 90

تاریخچه ی سرشماری عمومی نفوس و مسکن در جهان

نمونه گیری

نتایج سرشماری سال 90

ارزیابی سرشماری سال 1385 کل کشور در مناطق شهری و روستایی به تفکیک جنسیت

پرسشنامه

بررسی رابطه بین هوش سازمانی و چابکی سازمانی