شهرستان نیشابور در یک نگاه

نیشابور در یک نگاه

نیشابور را در زبان فارسی به صورت نیشابور، و در زبان عربی نیسابور تلفظ می كنند و به قول حمزه اصفهانی نام اصلی آن شهر، "نیک شاپور" است. این شهر در سال 31 هجری قمری به دست مسلمانان فتح شد و در دوره اسلامی، یكی از چهار شهر بزرگ خراسان به حساب می آمده است. وسعت و عظمت این شهر در حدی بوده كه آن را "ام*البلاد" می خوانده اند. در اوایل دوره اسلامی، وسعت و عظمت این شهر به حدی بود كه شهرتی جهانی یافت؛ به همین سبب بر روی سكه هایی كه در دوران خلفای اموی و عباسی ضرب می شد، نام این شهر نیز دیده می شود. نیشابور در زمان غزنویان و سلجوقیان از شهرهای مهم و معتبر خراسان محسوب می شده است. در قرن ششم هجری قمری كه غزنویان به دست سلجوقیان از بین رفتند؛ این شهر نیز ویران شد، لیكن اهالی این شهر به تدریج در رونق و آبادانی دوباره آن كوشیدند. این آبادانی دیری نپایید و این شهر در سال 618 ه. ق. و در حمله مغول توسط "تغاجارنویان" داماد چنگیز به كلی ویران شد. در اواخر حكومت ایلخانان مغول؛ نیشابور ضمیمه متصرفات سلسله سربداران گردید. در سال 782 ه. ق. به علت اطاعت خواجه علی مرید از تیمور، شهر از آسیب مصون ماند. این شهر چندین بار به علت زلزله ویران شده و مجددا بازسازی گردیده است. نیشابور یكی از مراكز تمدن و هنر ایران و خراسان محسوب می شده و شاعران و اندیشمندان بسیاری را در خود پرورانده است. این شهر در مسیر جاده ابریشم قرار داشته و اكتشافات باستان شناختی قابل توجهی در آن صورت گرفته است. نیشابور هم اكنون شهری بزرگ و آباد است و آثار دیدنی بسیاری دارد که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره نمود:

چشمه گرماب طاغنكوه (44 كیلومتری نیشابور-سبزوار)،
چشم خم تركان (قدمگاه نیشابور)،
آتشكده نیشابور (نیشابور)،
آرامگاه نظام الملک بكروی (نیشابور)،
آرامگاه عمر خیام (نیشابور)،
آرامگاه شیخ عطار (نیشابور)،
آرامگاه فضل بن شاذان (حومه نیشابور)،
مقبره كمال الملك (نیشابور)،
امام زاده محمد محروق (نیشابور)،
بقعه قدمگاه (25 كیلومتری نیشابور)

موقعيت جغرافيايي شهرستان
شهرستان نيشابور با قرارگرفتن در استان خراسان رضوي ، در محدوده‎ي رياضي 58 درجه و 8 دقيقه تا 59 درجه و 20 دقيقه‎ي طول جغرافيايي و 35 درجه و 35 دقيقه تا 36 درجه و 52 دقيقه‎ي عرض شمالي واقع گرديده است . اين شهرستان ، به شكل بيضي در امتداد رشته كوه‎هاي بينالود قراردارد . اين رشته كوه‎ها كه به‎صورت نواري در جهت شمال غربي ـ جنوب شرقي شهرستان امتداد يافته ، نيشابور را از شهرستان‎هاي مشهد، چناران وقوچان جدا مي‎سازد. درقسمت غرب، نيشابور وسبزوار162 كيلومتر مرز مشترك دارند و از طريق رشته كوه طاغنكوه از يكديگر جدا مي‎شوند. در قسمت جنوب غربي ، رشته كوه‎هاي سرخ ، با ارتفاعات نسبتاً بالا، اين شهرستان را از شهرستان كاشمر جدا مي‎سازد . مرز مشترك نيشابور با شهرستان كاشمر حدود 51 كيلومتر ، با شهرستان تربت‎حيدريه كه در جنوب شرقي شهرستان نيشابور قراردارد ، حدود 69 كيلومتر است. در قسمت شرق و شمال شرقي مرز مشترك شهرستان نيشابور با مشهد و چناران به ترتيب حدود 75 كيلومتر و 60 كيلومتر مي‎باشد ، و در شمال با شهرستان قوچان ، حدود 77 كيلومتر مرز مشترك دارد.

وسعت شهرستان نيشابور
مساحت استان خراسان ، قبل از تقسيم ، به‎عنوان پهناورترين استان كشور ، 9/298082 كيلومترمربع بوده است. براساس تقسيمات‎سياسي وزارت‎كشور درسال 1378 (قبل از تقسيم خراسان بزرگ) وسعت شهرستان نيشابور 3/8925 كيلومتر بوده كه 99/2% از مساحت استان را دربرمي‎گرفته است و از اين نظر در سطح استان ، رتبه‎ي يازدهم را داشته است . در اين ميان ، شهرستان بيرجند با 3/34269 كيلومترمربع مساحت ، معادل 8/13 درصد از كل استان ، پهناورترين شهرستان و شهرستان فريمان با مساحت 5/3324 كيلومترمربع و 1/1% وسعت از كل استان ، كوچكترين شهرستان استان بوده‎اند .
بعد از تقسيم خراسان بزرگ به سه استان خراسان رضوي ، خراسان شمالي و خراسان جنوبي ، در حال حاضر شهرستان نيشابور ، از نظر وسعت در مقايسه با خراسان رضوي (7/150547 كيلومترمربع) با 3/8925 كيلومترمربع (معادل 9/5 درصد از كل استان ) داراي رتبه‎ي هشتم است . تقسيمات سياسي شهرستان نيشابور
براساس تقسيمات سياسي وزارت كشور در سال 1378 ، اين شهرستان داراي 5 بخش (در حال حاضر داراي 6 بخش )، 15 دهستان ، 5 نقطه شهري (درحال حاضر 7 نقطه شهري) و 606 آبادي داراي سكنه است مي‎باشد
بخش مركزي
اين بخش كه با مساحت 3/1331 كيلومترمربع ، 9/14% از گستره‎ي شهرستان را دربرگرفته است ، داراي 4 دهستان به‎نام‎هاي فضل ، مازول ، دربقاضي، ريوند و تعداد 229 آبادي وهمچنين نيشابور (مركز شهرستان) مي‎باشد. جمعيت اين بخش 227675 نفر وتراكم جمعيتي آن 01/171 نفر در هر كيلومترمربع است (متراكم‎ترين بخش شهرستان) .
دهستان‎ها و آبادي‎هاي بخش مركزي
دهستان فضل : با مساحت 5/292 كيلومترمربع و با مركزيت روستاي ابوسعدي ، داراي 17853 نفر (جمعيت روستايي) مي‎باشد . شهرنيشابور خود بخشي از آن است و 47 آبادي داراي سكنه در اين دهستان قراردارد .
دهستان دربقاضي : مساحت اين دهستان 1/268 كيلومترمربع است و با مركزيت روستاي خوجان ، در قسمت جنوبي بخش مركزي قرار دارد . جمعيت روستايي آن 11092 نفر بوده و 67 آبادي مسكوني دارد .
دهستان مازول : بامساحت 9/531 كيلومترمربع و جمعيت روستايي 27579 نفر و تعداد60 آبادي با مركزيت روستاي قطن‎آباد، در شمال بخش مركزي واقع گرديده است .
دهستان ريوند : با مساحت 8/238 كيلومترمربع ، در غرب بخش مركزي واقع‎گرديده ، جمعيت آن 12304 نفر و داراي 55 آبادي مسكوني است . مركز دهستان ريوند ، روستاي شادمهرك است . عکس - دره رود بوژان نیشابور
بخش تحت جلگه
بخش تحت جلگه كه با مساحت 9/1901 كيلومترمربع ، 3/21% از شهرستان را دربردارد ، داراي 3 دهستان به‎نام‎هاي تحت جلگه ، طاغنكوه ( در سال 84 دهستان طاغنكوه تبديل به بخش گرديد و با 40 آبادي از بخش تحت جلگه تفكيك شد ) ، فيروزه ، 103آبادي و شهر فيروزه (بزغان) مي‎باشد . جمعيت اين بخش ، 55955 نفر و تراكم جمعيتي 4/29 نفر در كيلومترمربع است .
بخش سرولايت
به‎عنوان شمالي‎ترين بخش شهرستان ، با مساحت 1/1608 كيلومترمربع ، 01/18% از گستره‎ي شهرستان را دربرگرفته است ، و داراي 2 دهستان به‎نام‎هاي بينالود و سرولايت ، 30519 نفر جمعيت و 78 آبادي مي‎باشد . تراكم جمعيتي در اين بخش ، 19نفر در كيلومترمربع است .
بخش ميان جلگه
به‎عنوان جنوبي‎ترين بخش شهرستان ، با مساحت4/2944 كيلومترمربع، 33% از وسعت شهرستان را دربرگرفته است. اين بخش داراي3 دهستان به‎نام‎هاي بلهرات، عشق‎آباد و غزالي، و 94 آبادي مي‎باشد . جمعيت اين بخش 38377 نفر و تراكم جمعيتي آن 03/13 نفر در كيلومترمربع است .
بخش زبرخان
اين بخش با مساحت 7/1139 كيلومترمربع، 8/12% از گستره‎ي شهرستان را دربرگرفته و در قسمت شرق وجنوب شرقي آن واقع شده است . داراي 3 دهستان به‎نام‎هاي اردوغش ، اسحاق آباد و زبرخان ، 103 آبادي و 3 شهر درود ، قدمگاه و خرو مي‎باشد . جمعيت اين بخش 58709 نفر بوده و تراكم جمعيت دراين بخش ، معادل 5/51 نفر دركيلومترمربع مي‎باشد. عکس روستای گرینه- بخش زبرخان نیشابور

تاريخچه نيشابور

نيشابور يکی از کهنترين شهرهای ايران است که بر سر راه جاده ابريشم قرار داشته است . قدمت اين شهر را به دورۀ ساسانی و دوران شاپور اول نسبت داده اند . اما بر اساس آخرين يافته های باستان شناسی در محوطه های تاريخی اين شهر ، نيشابور در هزارۀ سوم قبل از ميلاد دارای ارتباط تجاری با درۀ سند در پاکستان و نيز منطقه بين النهرين بوده است .
اخيرا نيز محوطه های باستانی با ارزشی متعلق به هزاره چهارم و سوم قبل از ميلاد،در اطراف شهر شناسايی شده که از اهميت زيادی برخوردارند. ظاهرا قديمی ترين سند در مورد نيشابور در کتيبه ای متعلق به دوران شاپور اول ساسانی (کعبه زرتشت)،ثبت گرديده که از آن به نام تمام آپارخشتر ياد شده است همچنين يکی از مهمترين آتشکده های قبل از اسلام،آذربرزين مهر در نيشابور قرار داشته است که آتشکده خاص طبقه کشاورزان بوده است.
تا قبل از اسلام اين شهر ابرشهر ناميده می شد،ولی ازاوايل دوره اسلامی نام نيشابور در کنار ابر شهر بکار برده شده و بتدريج به عظمت و اهميت شهر افزوده شد. به طوريکه صفاريان نيز پس از برکناری طاهريان مجددا اين شهر را به پايتختی خود برگزيدند.
در دوره غزنويان و سلجوقيان نيشابور به حد اعلای پيشرفت خود رسيد و به ثروتمند ترين و پرجميت ترين بلاداسلامی تبديل شد ولی طولی نکشيد که بر اثر حملات ويرانگر سپاهيان مغول با خاک يکسان گشت پس از مدت کوتاهی مجددا در بخش شمال غربی شهر قديم ، شهر جديدی پای گرفت و بر رونق آن افزود اما زلزله سال 808 هجری مجددا آن را ويران کرد. نيشابور در دوره تيموری اندکی رونق گرفت و روز به روز بر وسعتش افزوده شد و توانست حيات مجدد خود را بازيابد.اميد است با همت و پشت کار مردم فرهنگ دوست مجددا شکوه از دست رفته خود را بدست آورد. عکس :نیروگاه سیکل ترکیبی نیشابور

اقليم شهرستان نيشابور

بررسي كلي آب و هوا
در تقسيمات اقليمي كشور، نيشابور جزو اقليم فلات مركزي و نيمه بياباني است ؛ در زمستان نسبتاً سرد و در تابستان معتدل . در اين اقليم كه بيش‎ترِ شرايط مناطق نيمه استوايي را دارد ، در اثر وزش بادهاي مهاجر كه به طرف استوا در حركت هستند ، هوا بسيار خنك است . اين منطقه جزو مناطق با فشار هواي زياد است . دراين گونه مناطق ، هوا به دليل حركت از قسمت‎هاي فوقاني ، از بالا به پايين گرم و خشك مي‎باشد .
آب‏وهواي نيشابور، نسبت به پستي وبلندي مناطق‏شمالي وجنوبي آن‏متفاوت است؛ دركوهستان‎هاي شمالي وجنوبي ، معتدل مايل به سرد و در جلگه‎ي مركزي، معتدل است و از نظر ميزان بارندگي جزو نواحي خشك محسوب‎مي‎گردد .

دما
شهرستان‏نيشابور با ميانگين درجه‏حرارت 9/13 و100روزيخبندان در سال و با ميانگين دماي حداقل 1/7 و حداكثر 5/22 جزو يكي از نقاط سرد استان محسوب‎مي‎گردد . متوسط درجه‎ي حرارت روزانه (دوره‎ي30ساله) 8/13است .

بارش
پراكندگي باران ، در طول زمان و مكان ، در شناسايي اقليم يك منطقه اهمّيت فراواني دارد . در شهرستان نيشابور نيز بارندگي پارامتر مؤثّري در تعيين اقليم آن است .
معمولاً ريزش جوّي در اين شهرستان از اواخر مهرماه آغاز گرديده و تا اوايل دي ماه به‎صورت باران و از اوايل دي ماه به‎صورت برف و باران (بيش‎تر برف) ، و از اوايل فروردين ماه تا اوايل ارديبهشت به‎صورت باران ادامه مي‎يابد .
متوسط كل بارندگي سالانه‎ي شهر نيشابور (دوره‎ي سي ساله) 4/247 ميلي‎متر ، حداكثر متوسط بارندگي ماهانه در اسفندماه 87/50 م. ‎م. و حداقل متوسط بارندگي ماهانه در مردادماه 16/0 م. ‎م. بوده است .
شهرستان نيشابور از لحاظ متوسط ميزان بارش در سال ، مقام سوم را در سطح استان ، به خود اختصاص داده است . توزيع بارندگي در فصول مختلف متفاوت بوده ، به‎طوري كه 6/52% بارندگي در فصل زمستان ، 8/34% در بهار، 7/0% در تابستان و 12% در پاييز صورت مي‎گيرد .
نمودارهاي آمبروترميك (روش گوستن) نشان مي‎دهد كه در فصل سرد سال ، ميزان دما پايين، ولي ميزان بارندگي قابل ملاحظه است و برعكس در فصل گرم ، به موازات بالارفتن دما ، ميزان بارش‎هاي جوّي كاهش مي‎يابد ، درنتيجه خشكي تابستان ظاهرمي‎شود. به همين جهت ماه‎هاي خرداد، تير و مرداد دوره‎ي بحراني پرورش محصول‎اند ؛ چون طي اين ماه‎ها رطوبتي كه از اواخر پاييز و زمستان و اوايل بهار در خاك ذخيره شده از يك سو توسط گياهان در حال رشد و از طرف ديگر به‎خاطر تبخير رو به افزايش ـ درنتيجه بالا بودن درجه‎ي حرارت ـ از بين مي‎رود . دوره‎ي خشكي شهرستان نيشابور هفت ماه است ؛ تاريخ شروع فصل خشك از اواخر فروردين و اوايل ارديبهشت و پايان آن تا اواخر مهر است

رطوبت نسبي
براساس داده‎هاي آماري سازمان هواشناسي كشور ، بيش‎ترين ميزان نم نسبي از آذر تا فروردين ماه و كم‎ترين آن از خرداد تا شهريورماه مشاهده مي‎شود . بين نم نسبي و ميزان دما رابطه‎ي معكوس برقراراست ؛ زيرا تيرماه ، گرم‎ترين ماه سال درنيشابور، داراي كم‎ترين نم نسبي و دي ماه ، سردترين ماه سال ، داراي بيش‎ترين نم است . به‎طوركلي درماه‎هاي گرم سال، ميزان نم نسبي از نقطه‎ي اشباع دور است ؛ درحالي كه در دوره‎ي سرد سال ، نم نسبي به نقطه‎ي اشباع مي‎رسد .

بادها
براساس ديده‎باني انجام شده از جهت و سرعت باد ، گلباد ايستگاه مورد نظر را براي ماه‎هاي مختلف مي‎توان رسم كرد . سرعت بر حسب نات « Knots » سنجيده مي‎شود . جهت باد نيز علاوه بر چهار جهت اصلي ، در جهات شمال غربي ، شمال شرقي ، جنوب غربي و جنوب شرقي ديده‎باني مي‎شود .
ديده‎باني باد علاوه بر كاربردش در سطوح مختلف منطقه‎اي و فرامنطقه‎اي ، در مطالعات شهري به‎عنوان متراكم‎ترين سكونتگاه‎هاي انساني ، كاربردهاي مختلفي در زمينه‎ي شكل‎گيري بافت شهر، مكان‏گزيني صنايع ، تعيين مسير باند فرودگاه ، تعيين جهت حركت ماسه‎هاي روان و … دارد .
به‎طوركلي بادهاي محلي كه به‎سوي نيشابور جريان‎پيدامي‎كنند، عبارت‎اند از:

الف) از شمال غرب : باد قوچان كه با باران همراه است و در پاييز سبب سردي هوا مي‎شود .
ب) از جنوب غرب : باد بلوك كه در تابستان سبب بروز گرد و غبار و خشكي مي‎شود و در زمستان موجب بارندگي و بارش برف مي‎گردد .
ج) از جنوب شرق : روزباد كه گاهي سبب بارندگي مي‎شود .
د) درشمال‎شرق شهرستان: بادمحلي ديزباد كه‎تقريباً درتمام‎طول‎سال مي‎وزد.
بررسي‎هاي آماري وزش باد (دوره‎ي30 ساله) حاكي از غالب بودن باد جهت شرقي به ديگر جهات جغرافيايي است . از جهت غرب نيز پس از شرق ، باد بيش‎تري وزش داشته است . به‎طور متوسط در هر سال از جهت شرق 235 باد با سرعت بين 1-3 و 3-5 m/s به سمت نيشابور وزش داشته است . از جهات جغرافيايي جنوب شرق و شمال غرب ، به ترتيب شاهد كم‎ترين وزش باد به لحاظ فراواني هستيم .

مطالعات ژئومورفولوژي شهرستان

توپوگرافي
از كل مساحت جغرافيايي شهرستان كه معادل 3/8925 كيلومترمربع يا 892530 هكتار بوده است ، 5500 كيلومترمربع آن را دشت و 3222 كيلومترمربع بقيه را ارتفاعات تشكيل مي‎دهد .
سهم عظيمي از ناهمواري‎ها را رشته كوه‎هاي بينالود به خود اختصاص داده است . اين رشته كوه‎ها با طول 125 كيلومتر در حدفاصل شهرستان‎هاي مشهد و نيشابور درجهت شمال غرب ـ جنوب شرق ، دربخش شمالي شهرستان قرار دارد كه دهستان‎هاي سرولايت ، مازول ، اردوغش و زبرخان در دامنه‎هاي جنوبي ، و پيوه ژن ، اردمه ، شانديز، گلمكان و چناران دردامنه‎هاي شمالي آن واقع است .
اين رشته كوه داراي قلل متعددي است كه عبارت‎اند از : بينالود ، چشمه‎سبز، يال كمالي ، يال بلوچ ، گرده سنگ كمرزرد ، ميانه دوزي ، ذاوهون ، كوه پيلان . بلندي‎هاي شيرباد ، با ارتفاع 3200 متر ، و زرگران ، با ارتفاع 3100متر درجنوب قلّه‎ي بينالود قرار دارند .كليه‎ي آبريزهاي شمالي اين كوهستان به «كشف رود» و آبريزهاي جنوبي آن به رود «كال‎شور» مي‎ريزد . روستاهاي مهمي چون زشك ، طرقبه وگلمكان در دامنه‎هاي شمالي ، و روستاهاي بزرگي مانند بوژان ، درّود ، خرو در دامنه‎هاي جنوبي اين كوهستان قرار دارند .
بينالود، دور نماي برجسته‎اي را در خراسان به‎وجودآورده ودر هنگام بهار و تابستان عالي‎ترين مراتع را دراختيارمي‎گذارد؛ به‎همين‎دليل است كه درفصل ييلاقي به گروه بسياري از كوچ‎نشينان ، نيمه كوچ‎نشينان ، و نيز گله‎هايي كه به روستاييان تعلق دارد ، به خصوص در ارتفاعات بين 1800 تا 2700 متر برمي‎خوريم .

بينالود
اين قلّه ، با ارتفاع 3315 متر در محدوده‎ي شهرستان نيشابور ، بخش تحت‎جلگه ، دهستان فيروزه و در 26 كيلومتري شمال شهر نيشابور واقع شده است . جهت كوه شمال غربي ـ جنوب شرقي بوده و مختصات جغرافيايي قلّه‎ي آن به طول 58 درجه و عرض 36 دقيقه است .

كوه گرماب
در دهستان‎هاي بار، معدن و مشكان ، 62 كيلومتري شمال‎غربي نيشابور، با ارتفاع حدود 2050 متر قرارگرفته ، داراي معدن فيروزه است .

كوه معدن
در دهستان بار معدن ، 57 كيلومتري شمال غرب نيشابور، ارتفاع 2050 متر، داراي معدن فيروزه است و در شمال روستاي معدن قرار دارد .

كوه بوژان
اين كوه با ارتفاع 2856 متر ، در بخش مركزي دهستان فضل و در 15كيلومتري شمال شرقي مركز شهرستان قرار دارد . جهت كوه جنوب شرقي ـ شمال غربي است و با مختصات قلّه‎ي آن، به طول 58 درجه و 59 دقيقه و عرض36 درجه و 17 دقيقه ، در رشته كوه بينالود قرار دارد.

كوه بالا سفيد
اين كوه ، در بخش مركزي دهستان فضل و در 15 كيلومتري شمال شرقي مركز شهرستان نيشابور قراردارد . جهت كوه جنوب شرقي ـ شمال غربي ، و از ارتفاعات بينالود است و در 58درجه و 59 دقيقه و 36 درجه و 17 دقيقه‎ي عرض‎شمالي قراردارد .

كوه هفت برادر
اين كوه در دهستان‎هاي سرولايت بار و معدن ، 57 كيلومتري شمال غربي شهر نيشابور ، با ارتفاع 1973 متر قرار دارد . روستاهاي متعددي دردامنه‎هاي كوه هفت برادر واقع است كه عبارت‎اند از: حاجي آباد ، لارستان ، چهار گوشلي ، فاضل آباد ، كلاته شاهين ، كلاته حاجي، شتر سنگ ، تخت مشك ، گاوكش و قره گل ، رودخانه‎ي كال‎شور از دامنه شمالي و همچنين راه آسفالت سبزوار به چكنه‎ي سفلي از دامنه‎ي شمالي اين كوه عبور مي‎كند .

كوه بهم
اين كوه با ارتفاع 2300 متر در بخش سرولايت نيشابور ، دهستان سرولايت و در 35 كيلومتري جنوب مركز شهرستان قوچان واقع شده است . جهت كوه شمال شرقي ـ جنوب غربي بوده و مختصات جغرافيايي قلّه‎ي آن به طول 58درجه و 27 دقيقه و عرض 36 درجه و 50 دقيقه است .
در بخش جنوب غربي شهرستان نيز پيش كوه‎هاي سرخ ، حد فاصل شهرستان‎هاي كاشمر و تربت حيدريه با نيشابور ، سيماي هموار اين شهرستان را به دشتي ناهموار تبديل نموده و آن را محدود ساخته اند . از قله‎هاي معروف بخش جنوبي مي‎توان به كوه‎هاي كمرسفيد ، چين كلاغ ، چشمه ني و چشمه‎شيرين اشاره نمود .
بنابر آنچه گفته شد : دشت هموار نيشابور كه بخش عظيمي از شهرستان را دربرگرفته از شمال با رشته كوه‎هاي بينالود ، از جنوب با پيش كوه‎هاي سرخ ، و از غرب با تپه ماهورهاي طاغنكوه محدود مي‎گردد. عکس : انجمن ورزش های هوایی نیشابور- پرواز در دامنه بینالود - دررود نیشابور

معرفی مکان های دیدنی شهر نیشابور

آرمگاه خیام

خیام اگر ز باده مستی خوش باش
با لاله رخی اگر نشستی خوش باش
حکیم ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری در سال 439 هجری قمری (1048 میلادی) در شهر نیشابور و در زمانی به دنیا آمد که ترکان سلجوقیان بر خراسان و ناحیه ای وسیع در شرق ایران، تسلط داشتند. وی در زادگاه خویش به آموختن علم پرداخت و نزد عالمان و استادان برجسته آن شهر از جمله امام موفق نیشابوری علوم زمانه خویش را فراگرفت و چنانکه گفته اند بسیار جوان بود که در فلسفه و ریاضیات تبحر یافت. البته ذکر این نکته لازم است که برخی از خیام را از جمله شاگردان ابن سینا می دانند. گرچه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست ولی آوازه وی بیشتر به واسطه نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد. رباعیات خیام به اغلب زبان*های زنده ترجمه شده است که همین امر باعث شهرت بیشتر وی در دنیا گردیده *است. تعداد رباعی های این شاعر گرانقدر تقریبا نامشخص است ولی آنچه در مورد آن اتفاق نظر وجود دارد کمی بیش از 100 رباعی است.

حکیم عمر خیام در دوره سلطنت ملک*شاه سلجوقی و در زمان وزارت خواجه نظام*الملک؛ گاه شماری (تقویم) ایران را اصلاح کرد. با حمایت ملک شاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک، به همراه جمعی از دانشمندان و ریاضیدانان معروف زمانه خود، در رصد خانه ای که به دستور ملکشاه تأسیس شده بود، به انجام تحقیقات نجومی پرداخت. حاصل این تحقیقات اصلاح تقویم رایج در آن زمان و تنظیم تقویم جلالی (لقب سلطان ملکشاه سلجوقی) بود.
مرگ خیام را میان سالهای ۵۱۷-۵۲۰ هجری قمری می*دانند که در نیشابور اتفاق افتاد. وی را در باغی که آرامگاه امامزاده محروق نامیده می شود به خاک سپرده*اند.

آرامگاه کمال الملک

بنایی است که در شهر نیشابور بر مزار کمال الملک ساخته شده است. این بنا کنار آرامگاه عطار نیشابوری و در باغی در محله کهن شادیاخ در شهر نیشابور ساخته شده است. این باغ در فاصله نزدیک به یک کیلومتر در سمت غرب آرامگاه خیام قرار گرفته است.
تزئینات استفاده شده برای آرامگاه کمال الملک، کاشی معرق است که نقوش آنها بسیار هنرمندانه بر روی سطوح منحنی نما بکار گرفته شده اند و به سمت خط تقارن قوس ها این نقوش کوچک و کوچکتر می شوند. به گفته طراح؛ استفاده از کاشی معرق، معماری کاشان یعنی محل زادگاه کمال الملک را یادآور می شود. نمای بنا و تزئینات و همچنین رنگ کاشی ها، هماهنگی فراوانی با آرامگاه عطار، که در کنار آن است دارد؛ به گونه ای که شاید بازدید کننده در نگاه نخست گمان کند که این بناها بخشی از هم هستند.
سنگ مزار کمال الملک همچون سایر سنگ های مزاری که سیحون در آرامگاه ظهیرالدوله تهران طراحی کرده، یکپارچه از سنگ گرانیت و با بافت خشن می باشد. در قسمت بالای سنگ که مرتفع و زاویه دار تراشیده شده، نقش برجسته ای از کمال الملک توسط شاگرد ایشان، مرحوم استاد ابوالحسن صدیقی سنگ کاری گردیده است.

آرمگاه عطار نیشابوری

فریدالدین ابو حامد محمد عطار نیشابوری یکی از عارفان و شاعران بلند آوازه ادبیات فارسی* در اواخر سده ششم و اوایل سده هفتم هجری قمری است. نام او "محمد"، لقبش "فرید الدین" و کنیه اش "ابوحامد" است و در شعرهایش بیشتر عطار و گاهی نیز فرید تخلص می کرده. نام پدر عطار؛ ابراهیم (با کنیه ابوبکر) و نام مادرش رابعه بوده است. پدرش از اهالی زروند کدکن در اطراف نیشابور بود. فرید الدین در سال ۵۱۳ هجری قمری در نیشابور متولد شد. در سال ۵۴۸ هجری قمری به علت حمله قوم مغول، مانند بسیاری از اهالی نیشابور به شهر شادیاخ مهاجرت کرد. وی با ثروتی که همراه داشت، داروخانه ای را در آن شهر بنا نهاد که در آن بیماران را معالجه می کرد و در همان محل تعلیمات طبابت، داروسازی و عرفان را از شیخ مجدالدین بغدادی فرا می گرفت.
راجع به پشت پا زدن عطار به امور دنیوی و ورود به راه زهد، گوشه گیری و تقوی، حکایات زیادی گفته شده؛ ولی چیزی که معلوم است این است که عطار پس از این قضیه مرید شیخ رکن الدین اکاف نیشابوری می گردد و تا پایان عمر (حدود ۷۰ سال) با بسیاری از عارفان زمان خویش هم صحبت گشته و به گردآوری حکایات صوفیه و اهل سلوک پرداخته است. بنا بر روایتی وی بیش از ۱۸۰ اثر مختلف به جای گذاشته که حدود ۴۰ عدد از آنان به شعر و مابقی نثر است. عطار در سال ۶۱۸ یا ۶۱۹ و یا ۶۲۶ در حمله مغولان به دیار باقی شتافت.
از جمله آثار مهم عطار می توان موارد زیر را نام برد:
منطق*الطیر،
مصیبت نامه،
الهی*نامه،
اسرارنامه،
مختارنامه،
خسرونامه،
جواهرنامه،
شرح القلب،
تذکرة الاولیا و
دیوان قصاید و غزلیات

بازار تاریخی نیشابور

بازار تاریخی نیشابور که به آن بازار سرپوشیده یا بازار سرپوش نیز می*گویند؛ یکی از مکان های دیدنی شهر نیشابور است که پیشینه آن به دوره صفویان باز می گردد. این بازار تنها بخش به جای مانده از بازار بزرگی است که از "دروازه مشهد" آغاز و در "دروازه عراق" به پایان می رسیده است. از بناهای به جای مانده این بازار می توان از سرا، کاروانسرا، تیمچه و گرمابه نام برد

دهکده چوبین
دهکده چوبین؛ نام محلی است که در یکی از روستاهای نیشابور ساخته شده است. این دهکده چوبی زیبا و بی همتا در ایران، به وسیله مهندس مجتهدی ساخته شده و یکی از دیدنی ها و تفرجگاه های نیشابور می باشد.

در این مکان تقریبا همه امکانات پذیرایی و اسکان و تزئینات با چوب ساخته شده است. مسجد چوبی این دهکده شاهکارهای آن است که در آن بیش از 13 تن چوب به کار رفته است.

برخی آداب و رسوم سنتی روستاهای نیشابور

توضیح:این آداب و رسوم...اغلب در روستا های اطراف نیشابور و در سال های قبل انجام میشده...

سيزده بدر

در اين روز هر كس به اتفاق خانواده ي خود با فاميل به دامنه ي كوه ها و دشتهاي سرسبز و نقاط زيبا و ييلاقي ميرود.جوانان در اين روز با هم كشتي مي گيرند و زنان دور هم جمع ميشوند و شادي مي كنند.

مراسم ازداواج

بين مراسم شهر و روستا تفاوت بسيار است كه در اين مجال به اختصار به آداب و رسوم نقاط روستايي اشاره مي گردد

<همسر گزيني؛ پدر و مادر براي پسر خود دختري را انتخاب مي كنند و به پسر خود معرفي مي نمايند كه اغلب بدون مخالفت پسر وارد مرحله ي خواستگاري مي شوند. امروزه انتخاب پسر و دختر نيز از اركان همسر گزيني است.
<خواستگاري؛ مادر با مشورت پدر به خواستگاري دختر ميرود و چنانچه رضايت خانواده ي دختر را جلب كنند، پدر و مادر پسر با نزديكان و اقوام به خواستگاري مي روند و به همراه خويش روسري، مقداري قند و انگشتر مي برند.
<نامزدي؛ در مدت نامزدي، خانواده ي پسر در روزهاي عيد مقداري گوشت، برنج و پارچه براي خانواده دختر مي فرستند و خانواده ي دختر آنها را دعوت مي كنند در اين مدت دختر و پسر همديگر را ملاقات مي كنند.

عقد كنان؛ روز عقد كنان، خانواده ي پسر، وسايل خوراكي و مقداري لباس براي خانواده ي عروس مي فرستند و پدر پسر، حمامي و زن حمامي را براي دعوت مردان و زنان نزد خانواده عروس براي دعوت به صرف شام يا ناهار مي فرستند و دعوت شدگان مقداري قند يا شيريني به حمامي و زن او مي دهند و بعد از صرف غذا، ملا يا آخوند دختر را عقد مي نمايد. مهريه ي دختر، آب، زمين و گوسفند است.

عروسي؛ عروسي معمولا دو شبانه روز به طول مي انجامد. روز اول پدر داماد و اقوام و فاميل را به خانه ي خويش دعوت مي نمايد و داماد نيز بر تختي كنار مجلس مي نشيند و هر يك از مدعوين پول يا گوسفند به داماد هديه مي كند. روز بعد زن سلماني سر و صورت عروس را آرايش مي نمايد. لباس هاي داماد رااز خانه ي عروس و لباسهاي عروس را از خانه ي داماد با ساز و دهل به حمام مي برند و آنها را با لباس هاي نو به خانه بر مي گردانند.
عروس بردن؛ هنگام عروس كشاني، يكي از زنان فاميل داماد وسيله اي را از خانواده ي عروس كه به آن «عقل عروس» مي گويند برمي دارد و در خانه ي داماد آنرا به عروس مي دهد. عروس را بر اسبي سوار مي كنند و افسار اسب را دايي يا پسر عمو يا برادر عروس مي كشد و تا خانه ي داماد او را همراهي مي كند. چند زن نيز با عروس به خانه ي داماد ميروند و يك الي دو شب آنجا مي مانند. عروس را با ساز و دهل به خانه ي داماد مي برند. جلو خانه ي داماد عروس پاانداز طلب مي كند و تا پاانداز به او ندهند وارد خانه نمي شود. مادر يا پدر يا برادر داماد، گوسفند يا هديه اي ديگر به عروس مي دهد تا وارد شود. رنگ لباس عروس سفيد و محل حجله گاه، خانه ي داماد است. مادر عروس يك روز بعد از عروسي به افرادي كه به داماد هدايايي دادند يك دستمال و مقداري شيريني مي دهد. پدر عروس بعد از سه روز از عروسي يكي از فاميل يا برادر عروس را به خانه داماد مي فرستد و عروس و داماد را به خانه ي خود دعوت مي كند و گوسفند يا قطعه زميني را به آنها هديه مي دهد.

شب يلدا

در اين شب مردم معمولا به خانه ي بزرگترها مي روند و تا نيمه ي شب مي نشينند. ميزبان گوسفندي را ذبح نموده و از ميهمانان پذيرايي مي نمايد. مردم در حد امكان در شب يلدا هندوانه مي خورند و معتقدند كه هر كس در اين شب هندوانه بخورد تابستان، زياد تشنه نمي شود.

مراسم ماه محرم و صفر

در روز عاشورا مردم در قالب هئيت هاي عزاداري ضمن انجام مراسم ويژه به تهيه و پخت غذا كه اغلب حليم است مبادرت مي ورزند. در اين روز علم ها را از مساجد بيرون مي آورند. در روستاهاي اسحاق آباد و كليدر، بار و بسياري از نقاط ديگر نيشابور، نمايش شبيه خواني برگزار مي شود. در اين نمايش مذهبي گروههاي شبيه خوان با حركات و خواندن ابيات مناسب، نوحه خواني مي كنند و ماجراي ظهر عاشورا را عينا بازسازي مي كنند. در روستاها، در بدو ورود هيئت هاي عزاداري به مدخل روستا، عده اي از عزاداران علم به دست در حالي كه علم ويژه ي عزاداري، پيشاپيش آنها برده مي شود به پيشواز آنان مي آيند و به اصطلاح به هم سلام مي گويند و آنها را به ميدان اصلي ده راهنمايي مي كنند. پس از گرد آمدن همه ي گروهها در ميدان اصلي نخل را بر مي دارند و دسته جمعي به سوي امامزاده ي روستا روانه مي شوند. پس از مراجعت از مزار، گروهها بر حسب روستا، دسته دسته به صرف ناهار فراخوانده مي شوند. مخارج تهيه ي حليم نيز توسط افراد خيّرتامين مي شود. در شهر نيشابور دسته هاي گوناگون عزادار در قالب هيئت هاي مختلف و گاهي با حركت دادن علمات از گوشه و كنار شهر به خيابان اصلي آمده و در طول آن به حركت و عزاداري مي پردازند. در اين مراسم كه معمولا در مسجد جامع به پايان مي يابد اشعاري درباره ي مظلوميت امام حسين(ع) و يارانش خوانده مي شود. در روز اربعين حسيني نيز مراسم عزاداري و روضه خواني در داخل مساجد و منازل برپا مي شود. عده اي از زنان صبح اربعين شله زرد را كه از شب قبل آماده كرده اند بين همسايه ها و آشنايان تقسيم مي كنند. مراسم عزاداري در مساجد، حسينيه ها ومنازل در روزهاي وفات حضرت پيامبر(ص) وفات حضرت فاطمه(س)، شهادت حضرت علي ضمن اجراي مراسم احياي نوزدهم و بيست و يكم و بيست و سوم ماه مبارك رمضان و ساير روزهاي وفات يا شهادت ساير امامان معصوم(ع) و بزرگان دين با احترام خاصي برگزار مي گردد.

تمناي باران و مراسم چوله قزك
با توجه به اين كه كشاورزي و دامداري در اغلب نقاط نيشابور اساس زندگي معيشتي مردم را تشكيل مي دهد و آب، به عنوان محور توليد در اين مناطق نقش حياتي دارد، در موارد كمبود آب و نزولات جوي جهت نزول باران در برخي نقاط شهرستان مردم دعا نوشته و به شاخه هاي درختان مي بندند و يا زنان آش بي بي فاطمه مي پزند و بين همسايه ها پخش مي كنند و در برخي مناطق نيز مردم سه روز متوالي روزه مي گيرند و در آخرين روز به صحرايي مي روند و از خدا دسته جمعي طلب باران مي كنند. در مراسم چوله قزك نيز گروهي از كودكان در روستا، مترسكي مي سازند و به آن پارچه هايي الوان و لباسهايي بلند مي پوشانند و در كوچه هاي ده راه مي افتند و مي خوانند؛

چوله قزك باران كن

بارون بي پايـان كن

گندم به زير خـــاكه

از تشنگي هــلاكه

بزغاله شير ميــــه

چپو پنير ميـــــــــه

سپس به درب منازل مي روند و اهل خانه مقداري شيريني و يا پول به آنها مي دهند و گاهي مقداري آب هم روي بچه ها مي پاشند.

مراسم فوت

نزديكان متوفي اغلب به وسيله ي گفتن اذان و لا اله الا الله، همسايگان را جهت تشييع جنازه دعوت مي نمايند. قبل از دفن ميت، او را رو به قبله مي خوابانند و به آرامي چشم هاي وي را مي بندند، دست ها را به پهلو مي خوابانند و دو شصت انگشت پا را به وسيله ي تكه اي پارچه به هم مي بندند. بهتر اين است هر چه سريع تر قرآن خوان شروع به تلاوت قرآن كند و در ميان آن از بقيه بخواهد صلوات بفرستنند و براي ميت فاتحه بخوانند. در اغلب نقاط شهري و روستايي، مرده ها را در غســـال خانه مي شويند چوب زير بغل نيز دعانويسي شده و آماده است تا پس از شست وشوي ميت آن را زير بغل وي قرار دهند، نيز بر هفت محل سجده گاه وي بر مبناي سنت ديني كافور مي مالند و با احترام وي را كفن مي پوشانند جنازه برروي يك نردبان يا تابوت روباز تشييع مي شود و حاضرين لا اله الا الله گويان وي را به سوي قبرستان مي برند. در جلو گروه تشييع كننده يك نفر ظرفي پر از خرما يا حلوا حمل مي كند و در قبرستان بر روي قبر مي گذارند. هر يك از حاضرين با بيل مقداري خاك در قبر مي ريزند و بيل را وارونه به زمين مي اندازند تا نفر بعدي الي آخر. همچنين ميت را تا حد امكان شب دفن نمي كنند و مي گويند: نور ستاره نبايد داخل قبر بتابد، باران نبايد داخل قبر بريزد. مراسم ختم و يادبود در روزهاي سوم و هفتم ، چهلم و سال برگزار مي شود. در روزهاي يادشده قرآن خواني صرف غذا و رفتن به سر مزار برنامه ي كلي است. در شهر نيشابور در روزهاي ختم، حليم مي پزند و از شركت كنندگان در مراسم پذيرايي مي شود. پس از مراسم چهلم عده اي از نزديكان با به همراه آوردن پيراهني براي مرد منزل و يك روسري و يا حتي يك پيراهن ]لزوما لباسهاي اهدايي بايد رنگي روشن داشته باشند[ براي زن منزل به نزد ايشان رفته و با دلداري دادن آنها، لباس هاي مشكي را از تن شان در مي آورند تا از عزا در آيند.

روز عرفه

به روز عرفه، «روز علفه» نيز مي گويند. علفه دو روز مي باشد؛
1-علفه ي كهن، آخرين روز سال مي باشد كه مردم به قبرستان مي روند و براي آمرزش اموات خود فاتحه مي خوانند.
2-علفه ي نو، روز اول سال نو مي باشد كه مردم به مساجد مي روند قرآن مي خوانند بعد هم به خانه ي خود برگشته و به ديدن بزرگترها مي روند.

مراسم ختنه سوران

از مراسم معمول و متداول در اين شهرستان مراسم ختنه سوران پسران در سنين 4 يا 5 سالگي است كه دعوت كننده حمامي بوده و در اغلب روستاها روز ختنه سوران پسر را حمام مي برند. چشم هايش را سرمه مي كشند و لباس نو بر تنش مي پوشانند و در خانه اي كه همه جمع اند اسپند دود مي كنند و دهل وسرنا مي زنند و پسر را به تيغ سلماني مي سپارند. اين رسم در گذشته بسيار پرشور و آييني بوده كه البته در نقاط شهري به ندرت برگزار مي شود. از مراسم خاص اين منطقه آن است كه به ختنه شونده - براي اينكه برايش مشغوليت ذهني ايجاد نمايند - مي سپارند كه سيلي محكمي به گوش سلماني بزند و برحسب سنگيني دست وي و ثروت خانواده اش به سلماني انعام مي دهند و هنگام ختنه، دهان پسر را كه از درد داد مي كشد از شيريني و نقل و نبات پر مي كنند و پسر را هديه هاي زياد نثار مي كنند.

چهارشنيه سوري

جشن ويژه ي آخرين چهارشنيه سال مي باشد كه در اين روز دخترها و پسرها، كوزه ي آبي را از پشت بام خانه ي خود به داخل كوچه پرتاب مي كنند و معتقدند كه هر كس در اين روز كوزه آبي بشكند روز قيامت يك كوزه ي آب به او خواهند داد و بدين صورت بلاها نيز از خانه دور مي شوند. مردان روستا در اين روز به تير اندازي مي پرداختند و اهالي روستا بيرون از ده آتشي روشن مي كردند و از روي آن مي پريدند، هنگام پريدن از آتش خطاب به آتش مي گفتند: «زردي من از تو، سرخي تو از من»

مراسم تولد

ماما يا دايه، وظيفه ي مراقبت از زائو و نوزاد، از بدو تولد تا چهل روز بعد را بر عهده دارد. به عنوان اولين اقدامات براي سلامتي زائو و نوزاد، زير سر زائو، خنجر، قرآن و سوزن و ... قرار مي دهند و حتي به گوشه يقه ي پيراهنش يك سنجاق آويزان مي كنند. اين اشيا از جهت دفع آل گذاشته مي شوند چرا كه معتقدند اگر آل بياييد جگر زائو را با خود مي برد و در خاكستر قرار مي دهد و يا جگر زائو را به آب مي زند. دايه پس از قطع ناف اضافي نوزاد، آن را زير خاك دفن مي كند و بر محل زخم، روغن گوسفند مي مالد. در نيشابور اعتقاد بر اين است كه اگر ناف اضافي را زير درخت سيب قرار دهند فرزند زيبا مي شود. مراسم نام گذاري معمولا در روز دهم انجام مي شود، نام نوزاد را معمولا به چند روش انتخاب مي كنند: يا انتخاب اسم از روي قرآن كريم يا انتخاب قبلي يا نام آبا و اجداد وي و يا اگر روزهاي تولد مصادف با مراسم يا دهه ي عاشورا، عيدقربان و ساير روزهاي خاص مذهبي و ... باشد نام نوزاد را به احترام بزرگان دين و نيز همراهي با مراسم مذهبي: حسين، زينب، قربان، حاجي و... مي گذارند. در روز دهم اذان و اقامه در گوش نوزاد مي گويند و هر كدام از بستگان هديه و پول بر بالين نوزاد قرار مي دهند.

جشن سده

اين جشن دل انگيز و كهن در شبهاي يازدهم و دوازدهم و سيزدهم بهمن ماه برگزار مي گردد. در غروب روز دهم بهمن ساكنان ده بر بلندترين بام خانه خود مي روند و بوته هاي صحرائي را به طرز خاصي برروي هم مي چينند. به محض اينكه آفتاب در پس افق پنهان شد و تاريكي همه جا را فرا گرفت بزرگ خانواده، آتش به بوته ها مي زند. همين كه شعله آتش به هوا برخاست، فرياد شادي از حلقوم اهل خانه به هوا بر مي خيزد، شعله آتش تا ارتفاع زيادي به هوا صعود مي كند، باد شعله ها را در هم مي پيچد و بوته ها با صداي مخصوص مي سوزند و صداي جرقه آنها، زن و مرد و كودك را كه به دور آتش حلقه زده اند به وجد و سرور مي آورد، ولوله و هياهو در ده مي پيچد، جوانان نيز از بيابان توده هاي هيزم فراهم آورده آتش مي زنند با اوج گرفتن شعله هاي آتش به دور آن مي چرخند و مي رقصند و همه با هم پيرامون آتش پاي كوبي و جست و خيز مي كنند و اين شعر را كه در حقيقت سرود سده است با آهنگ مخصوص مي خوانند:
آي سده، سده، سده
صد به غله، پنجه به نوروز
آي سده، سده، سده
صد به غله، پنجه به نوروز
زنون بي شو ، چله بدرشو
زنون شو دار، به غم گرفتار
صد به غله، پنجه به نوروز
دخترن دخنه، د فكر جمه، نوروز بي يمه
صد به غله، پنجه به نوروز
دخترن دخنه، برشو منله
آي صد به غله، پنجه به نوروز
سده در پشت دار، بميرن غله دار
صد به غله، پنجه به نوروز
ده سده ما، ميشود د گله ما

شهرستان نیشابور در یک نگاه

مطالب مشابه :

گام به گام از خواستگاري تا پاتختي-تزيين نقل‌هاي يادبود

برخی آداب و رسوم سنتی نيشابور

عکس جدید از شکیرا با کامل ترین بیوگرافی

شهرستان نیشابور در یک نگاه

خبرهای کوتاه سینمایی - 14

شب يلدا برگزاري مراسم شب چله در شهر هاي ايران - آدینه 29 آذر 138