افزایش ماندگاری میوه مرکبات

افزایش ماندگاری میوه های مرکبات پس از برداشت

تاریخچه
کشت انواع مرکبات در مازندران دارای سابقه طولانی بوده و از دیرباز پرورش آن در سطح منطقه رواج داشته که از مزیت نسبی بالایی برخوردار است. مرکبات از حدود 80 سال قبل از کاشت نهال های اصلاح شده، ارزش اقتصادی و تجاری ویژه ای پیدا کرد و مازندران به عنوان پیشگام در پرورش و تولید این محصول، بخش زیادی از سطح باغ های مرکبات را در میان سایر استان های مرکبات خیز کشور دارا می باشد.
براساس قیمت گذاری از سوی میادین میوه و تقاضای فراوان و شرایط بازرگانی، در سال های اخیر بیشتر از هر محصولی با افزایش سطح کشت روبرو بوده است و همین موضوع یکی از عوامل مهم رونق و رشد محسوب شده و استقبال بهره برداران مرکبات را در برداشته است و در آینده هم به نظر می رسد سطح باغ های مذکور افزایش یابد.
شهرستان هایی که بیشترین سطح زیرکشت، حجم و تولید را دارا هستند به ترتیب اولویت عبارتند از: ساری، بابل، قائمشهر، رامسر، بهشهر، نوشهر، آمل، بابلسر، نکا، چالوس، جویبار، سوادکوه، نور و محمود آباد.
گونه های معروف مرکبات استان از لحاظ بازار پسندی، طعم و مزه جزء بهترین گونه ها می باشند به طوری که ارقام پرتقال )تامسون ناول، سانگین، بیروتی، سانگین ناول و... )، ارقام نارنگی )انشو، کلمانتین، پیچ، یونسی و.. (، لیمو )شیرین، ترش) و گریپ فروت در حال حاضر مورد توجه بسیاری از مصرف کنندگان داخلی و خارجی است.

نقش صنایع تکمیلی و جانبی
یکی از مشکلات بخش باغبانی به ویژه میوه های مرکبات استان مازندران، ضایعات مربوط به فساد ذاتی این محصولات است. میوه های مرکبات را در شرایط معمولی تا مدت زیادی نمی توان نگهداری کرد و اگر بتوان آن ها را نگه داشت به تاسیسات، تجهیزات فنی و صنعتی و صرف هزینه و سرمایه زیادی نیاز است. در چنین شرایطی توجه و بکارگیری شیوه های پیشرفته در صنایع تکمیلی و جانبی پس از برداشت میوه های مرکبات می تواند گره گشا باشد و علاوه بر کاهش ضایعات، ارزش افزوده داشته و اشتغال نیز ایجاد کند.
با این رویکرد در برنامه های پیش بینی شده به منظور کاهش ضایعات و افزایش عمر ماندگاری میوه ها در انبارهای فنی و صنعتی، تقلیل ضایعات تا میزان حدود 5- 10 درصد پیش بینی شده است.
صنعت انبار و سردخانه در دهه دوم قرن بیستم مطرح شد. در دنیای تجاری و رقابتی امروز که خدمات و تجارت، موتور محرکه اقتصاد نامیده می شود، عملیات پس از برداشت میوه های مرکبات، خدمات انبار و سردخانه داری، دارای نقش محوری است. چراکه با توجه به برقراری تعادل بین حجم تولید و عرضه میوه ها با تقاضای بازار در ماه های مختلف سال و همچنین موقعیت صادراتی استان مازندران، می توان درآمدهای سرشاری را از این طریق کسب نمود.
صنایع تکمیلی و جانبی میوه های مرکبات حلقه اتصال و ارتباط بین پرورش دهندگان مرکبات و مصرف کنندگان داخلی و خارجی است. بنابراین توجه به صنعت بسته بندی، درجه بندی، انبارداری، سردخانه داری و مدیریت مجموعه آن ها، اهمیت بسزایی در پویایی صنعت مرکبات خواهد داشت و در تحولات تجارت بین المللی یک مزیت به شمار می رود و می توان اعلام نمود صنایع مذکور گسترش افقی توسعه مرکبات را به همراه دارد.

اجرای عملیات بهبود کیفیت وکمیت میوه های مرکبات
استان مازندران از لحاظ عملکرد در هکتار در مقام نخست قرار دارد. به این ترتیب مشخص می شود که در حال حاضر مازندران به عنوان یک مرکز عمده تولید مرکبات هم از نظر کیفیت و هم از لحاظ کمیت در سطح ایران در خور توجه می باشد و این در شرایطی است که به علت فقدان و کمبود صنایع تکمیلی و جانبی، قسمت اعظم محصول، صرف تازه خوری و سهم ناچیزی برای امر صادرات به بازارهای خارجی انتقال می یابد و درصد قابل توجهی نیز به علل مختلف ضایع شده و از بین می رود. راه اندازی خط درجه بندی و بسته بندی میوه های مرکبات از این نظر اهمیت دارد که علاوه بر ایجاد انگیزه و درآمد برای باغداران مرکبات و توسعه شیوه های باغداری نوین در منطقه با فراهم آوردن اشتغال و توسعه شیوه های باغداری نوین در منطقه با فراهم آوردن اشتغال برای نیروهای کار، باعث ایجاد ارزش افزوده و درآمد به سایرین خواهد شد و نتیجه احداث چنین ضایعی، می تواند مقدمات ایجاد و تکمیل صنایع جانبی مرکبات در منطقه را فراهم آورده و در توسعه عملیات پس از برداشت مرکبات کمک نماید.

وضعیت موجود و کاربرد مواد شیمیایی
بهره برداران مرکبات برای مقابله با رشد قارچ های انباری در حال حاضر از روش های غیر متعارف زیر استفاده می نمایند:
1- کاربرد ماده ضد قارچ بنومیل که در واقع نوعی سم سیستمیک است که خاصیت قارچکشی دارد ولی به علت نفوذ در میوه برای سلامت مصرف کنندگان بسیار خطرناک است و مصرف آن برای این مورد غیر مجاز اعلام شده است.
2- ماده ضد قارچ تکتو 60 که این ماده هم غیر مجاز به شمار می رود ولی به علت اینکه ضرر های مصرف آن کمتر از بنومیل است متاسفانه برخی از ذخیره کنندگان میوه برای حفاظت مرکبات آن را مصرف می نمایند.
3- واکس میوه که این ماده شیمیایی موارد مطرح شده درخصوص سموم شیمیایی را ندارد ولی باتوجه به اینکه در وسایل و تجهیزات ضدعفونی و شستشو باید به تک تک میوه ها مالیده شود و در بعضی از دستگاه ها غوطه ور نمودن میوه ها در محلول قبل از نگهداری
در انبار انجام می گیرد و به خاطر گرانی قیمت واکس، از نظر اقتصادی مورد توجه اکثر بهره برداران نیست.
قابل ذکر است امروزه در سطح جهان سعی در به حداقل رساندن استفاده از تیمارهای شیمیایی برای کاهش ضایعات و افزایش عمر نگهداری میوه های مرکبات پس از برداشت می باشد. به این منظور شیوه های متفاوتی مورد پژوهش و بررسی قرار گرفته است که در این میان هره گیری از روش گرما درمانی به عنوان شیوه فیزیکی موثر برای کنترل عوامل بیماری در شرایط انبار مورد توجه بوده است. تیمارگرما درمانی دارای اثرات قارچکشی و حشره کشی است.

پژوهش در عملیات پس از برداشت
نظر به اهمیت مرکبات در امر تغذیه و مصارف داخلی و خارجی و بررسی مشکلات ماندگاری میوه و یافتن راه کارهای مقابله با آن به ویژه کاهش کیفیت و کمیت این محصولات در شرایط انبارداری، عدم توجه به موارد مورد اشاره، خسارت زیادی را به تولیدکنندگان و بهره برداران وارد می سازد.
این میوه ها در انبار بر اثر آلودگی به تعدادی از بیماری های قارچی به ویژه دو گونه قارچ از جنس پنی سیلیوم به نام های پنی سیلیوم ایتالیکوم (کپک آبی) و پنی سیلیوم دی جی تاتیوم (کپک سبز ) ضایعات و خسارات زیادی را به بار می آورند. تاثیر مواد شیمیایی مجاز روی محصولات مرکبات (پرتقال و نارنگی ) در شرایط انبار تفاوت معنی داری داشته است. میوه های پرتقال و نارنگی را به صورت قیچی چین و با حذف میوه های زخمی و با محلول های مجاز به مدت دو دقیقه آغشته نموده و پس از آن، میوه ها در جعبه های پلاستیکی که برای اولین بار به کار گرفته شده قرار داده می شوندو به انبار انتقال می یابند (تعداد پرتقال و نارنگی در داخل جعبه ها طبق عرف منطقه است). شایان ذکر است پژوهشگران اعلام نموده اند اندود کردن میوه های پرتقال و نارنگی با واکس های مجاز، کارآیی خوبی در جلوگیری از پوسیدگی میوه ها در انبار داشته است. قبل از مصرف باید جعبه های پلاستیکی با سم بنومیل یک در هزار ضدعفونی شوند.
نظر به اهمیت مصرف میوه های مرکبات در ماه های پایانی سال در سطح کشور و جلوگیری از افزایش ضایعات میوه، پرداختن بنیادی و ریشه ای به منشأ اصلی ضایعات یعنی عملیات بعد از برداشت از اولویت خاصی برخوردار خواهد بود. یکی از شیوه هایی که به عنوان روش های نوین مطرح است بسته بندی میوه است. توسعه و کاربرد بسته بندی میوه تازه، کاهش ضایعات و افزایش زمینه های صادراتی و ارزش افزوده آن را در پی خواهد داشت. بررسی و پژوهش فرآیندهایی که در ادامه مطرح می شود، تاثیر زیادی در افزایش عمر ماندگاری میوه های مرکبات دارد:
1- فرآیندهای بعد از برداشت و قبل از بسته بندی.
2- فرآیندهای مربوط به بسته بندی.
3- فرآیندهای بعد از بسته بندی و نگهداری در شرایط کنترل شده.
4- استفاده از پوشش پلی اتیلن به ضخامت 19 میکرون (تعیین بهترین نوع فیلم از نوع LDPE با ضخامت مشخص ) از روش های قابل اجرا برای نارنگی است که در شرایط ویژه توصیه شده است.
فرآیندهای نگهداری میوه به روش سنتی و در فضای معمولی دارای برخی نارسایی است که مهمترین آن، کاهش وزن میوه های ذخیره شده و پیروی فرآیند از شرایط غیر قابل کنترل محیطی می باشد.

اثرات برداشت نامناسب میوه در فرآیندها
زمان برداشت، یکی از عوامل مؤثر بر خصوصیات کمی و کیفی محصول است. این زمان، علاوه بر نوع رقم و باتوجه به نوع پایه، بافت خاک، تغذیه، آبیاری و شرایط آب و هوایی هر منطقه تغییر می کند. برداشت میوه های مرکبات در مناطق مختلف مازندران، از اوایل مهرماه شروع و معمولاً تا اواخر دی ماه ادامه می یابد که این اختلاف زمانی باتوجه به بروز سرمای ناگهانی در فصل زمستان، نوع محصول، رقم، شرایط محیطی منطقه و حجم کاری متفاوت است. برداشت زودهنگام، باعث عدم تشکیل کامل مواد جامد محلول در عصاره و کاهش کیفیت و کمیت محصول می شود و برداشت دیر هنگام نیز باعث سرمازدگی و آسیب های ناشی از آن می گردد که کاهش ارزش بازار پسندی و از بین رفتن میوه ها را موجب می شود. اهمیت توجه به مساله زمان برداشت به ویژه در جهت ذخیره سازی میوه ها که گرایش جدید نسبت به آن ایجاد شود، بیشتر احساس می شود.

نقش فرآیند میوه ها در جهت افزایش ماندگاری
یکی از راه های دسترسی بیشتر مصرف کنندگان به تولیدات مرکبات جلوگیری از ضایعات زمان برداشت تا هنگام مصرف است که به آن توجه نمی شود. این ضایعات در اثر عدم آگاهی بهره برداران و پرورش دهندگان میوه های مرکبات از روش های درست برداشت، جابه جایی پس از عملیات برداشت، حمل و نقل، انبارداری، بازاریابی و بازار رسانی ایجاد می شود. از طرف دیگر بخشی از ضایعات مربوط به فرآیندهای مختلف است. آشنایی و دارا بودن اطلاعات از مجموعه عملیات پس از برداشت هم می تواند نقش مهمی در کاهش ضایعات داشته باشد. یافته های پژوهشی در سال های اخیر روش گرما در مانی میوه های نارنگی ( انشو و پیچ) را برای کنترل بیماری های قارچی به جای روش های شیمیایی با رعایت نکات فنی دقیق توصیه نموده است.
گرما درمانی به مدت 2-3 روز در دمای 37 درجه سانتی گراد و رطوبت نسبی 80-85 درصد انجام می گیرد. سپس میوه ها در دمای 10- 8 درجه سانتی گراد و رطوبت نسبی 85 -80 درصد در انبار سرد برای مدت دو ماه نگهداری می شوند.
کاربرد روش های اتمسفر اصلاح شده یا کنترل شده، قابلیت انبارداری میوه ها را بالا می برد زیرا واکنش های کاتابولیکی میوه ها را به تعویق می اندازد و رشد میکروارگانیزم های فاسد کننده هوازی را کاهش می دهد.
به طور کلی بهره گیری از یافته های پژوهشی ( اتمسفر اصلاح شده و یا کنترل شده ) برای ذخیره سازی میوه ها باعث کاهش شدید تنفس، کاهش تولید اتیلن، افزایش زمان ماندگاری با حفظ خواص کیفی مطلوب ( رنگ، طعم، بافت) و صرفه جویی در انرژی ( مانند عدم استفاده از فرآیندهای سرمایی) می شود.



منبع:
ماهنامه خبری، تحلیلی، پژوهشی سبزینه- با تشکر از: عادل صفایی و عارف گل محمدی.