الگوهاي زيست‌محیطی اعتياد

نام نویسنده :رضا جوهري‌فرد كارشناس ارشد روانشناسي باليني دبير انجمن سلامت برتر ايران

چکیده

در این مقاله، با معرفی الگوی زیستی روانی اجتماعی(Biopsycho social) بعنوان الگویی جامع در علت‌شناسی و درمان اعتیاد، به بررسی این الگو در بین معتادان تالش پرداختیم. 100 نفر از معتادین این جامعه، بصورت تصادفی ساده انتخاب و از طریق پرسشنامه محقق‌ساخته مورد سنجش و بررسی قرار گرفتند. نتایج این بررسی نشان داد که بیشترین علت گرایش افراد به اعتیاد، از طریق معاشرت با دوستان و همسالان بود. کلید واژه‌ها: اعتیاد، الگوی زیستی روانی اجتماعی، علل گرایش به اعتیاد.

مقدمه

‌ از جمله مشکلات جهان امروز که سلامت میلیون‌ها انسان را به شدت تهدید می‌کند، اعتیاد به مواد مخدر است. این پدیده را بدان سبب بلای " هستی سوز" می‌نامند که ویرانگری‌های حاصل از آن زمینه‌ساز سقوط بسیاری از ارزش‌ها و معیارهای اخلاقی گردیده و سلامت جامعه را به مخاطره می‌اندازد و این عادت جانکاه هر ساله قربانیان بیشماری را به آغوش سرد خاک می‌نشاند. پژوهش‌های تاریخی و مردم شناسی نشان داده است که استفاده از مواد مخدر در گذشته صرفاً به بزرگسالان محدود بود و نوجوانان و جوانان به آن روی نمی‌آوردند. مصرف مواد مخدر بطور پراکنده در مراسم اعتقادی و مذهبی منحصراً توسط گروه‌های خاصی در شرایط معینی صورت می‌گرفت. اما بعد‌ها هنگامی که مرفین، هروئین و کوکائین به بازار آمد، مواردی از اعتیاد جوانان نیز مشاهده شد.(فرجاد، 1374) در سال 1964، سازمان بهداشت جهانی به این نتیجه رسید که اصطلاح اعتیاد اصطلاحی علمی نیست و وابستگی دارویی را به جای آن توصیه کرد.( کاپلان،1994) امروز وسعت این مشکل در جهان چنان گسترده است که لودونیک لوین سم‌شناس معروف گفته است:" اگر غذا را مستثني کنیم، هیچ ماده‌ای روی زمین نیست که به اندازه مواد مخدر این‌چنین آسان وارد زندگی ملت‌ها شده باشد". (اورنگ، 1376) از آنجا که انگیزه مصرف مواد مخدر در عده‌ای (همچون جوانان) مربوط به روحیه کاوشگری، کنجکاوی، در بعضی دیگر به خاطر فرار از مشکلات و در برخی به علت لذت جسمانی روانی است، لذا نه تنها پزشکان بلکه کلیه افراد باید از جنبه‌های روانی، اجتماعی و علمی اعتیاد و عواقب آن آگاهی داشته باشند تا بتوانند به نحو مؤثری در مبارزه با اعتیاد مفید واقع شوند.
به علت مشکلات عدیدة زندگی و احساس اضطراب حاصله از آن، عده‌ای از مردم شروع به مصرف الکل، داروها و یا بعضی مواد کرده و مرتباً آنرا تکرار می‌کنند. بدون اینکه به عواقب وخیم آن فکر کنند. این افراد به علت استفاده نابجای دارو معتاد می‌شوند.(میلانی‌فر، بهروز - بهداشت روانی)

الگوی زیستی روانی اجتماعی اعتیاد

الگوی زیستی روانی اجتماعی که از نظریه عمومی سیستم‌ها گرفته شده است، به روش نظام‌های یکپارچه و وحدت‌‌گرا به آدمی می‌نگرد. در حال حاضر این الگو چارچوب نظری برجسته‌ای در علم روانشناسی و روان‌پزشکی است که نخستین بار کاربرد زیست‌شناختی آن توسط، «ون برتا لانفی» و «ویس» و به عنوان یک نظریه پزشکی توسط «جورج اینگل» و با همکاری «شوارتز» مطرح گردید. مفهوم اصلی این نظریه که توسط «ویس» و سپس «اینگل» بیان شد از این قرار است که: "طبیعت، همانند یک پیوستار آراسته و سلسله‌مند، سامان یافته است. در این الگو هیچ چیز در انزوا و تنهایی به سر نمی‌برد و هر سیستم تحت تأثیر سایر سیستم‌هاست.(گودمن، 1991)" نظام زیست‌شناختی به زیربنای تشریحی، ساختمانی و مولکولی و اثر آن بر کارکرد زیست‌‌‌شناختی فرد تأکید می‌کند. نظام روان‌شناختی بر تأثیر عوامل روان‌پویایی، انگیزش و شخصیت بر تجربه و واکنش‌های آدمی تأکید می‌ورزد و نظام اجتماعی روی عوامل فرهنگی، محیطی و خانوادگی بر تظاهر و تجربه فرد تأکید می‌کند. اینگل تأثیرپذیری متقابل این نظام را مسلم فرض می‌کند.(کاپلان، 1994) نگاهی به مطالعات انجام شده در باره علل اعتیاد و بررسی نظام‌های درمانی اعتیاد، لزوم بکارگیری چنین الگویی را در علت شناسی و درمان، نشان می‌دهد. بررسی علل زیست‌شناختی اعتیاد: قرائن محکم به دست آمده از مطالعه روی دوقلوها، فرزند‌ خوانده‌ها و هم‌شیرهایی که از هم جدا بزرگ شده‌اند حاکی از آن است که در علت سوء مصرف الکل یک جزء ژنتیک وجود دارد. داده‌های بسیار با قاطعیت کمتر وجود دارد که سایر انواع سوء مصرف مواد یا وابستگی مواد، در پیدایش خود یک الگوی ژنتیک دارند. معهذا، بعضی از مطالعات، یک پایة ژنتیک برای وابستگی و سوء مصرف مواد غیرالکلی پیدا کرده‌اند. اخیراً محققین از روش پلی مورفیسم طولی قطعات محدود شده (RFLP) در مورد سوء مصرف و وابستگی مواد، استفاده کرده‌اند و گزارش‌های معدودی از روابطRFLP منتشر شده است.(کاپلان،1994) برای اکثر موارد مورد سوء مصرف، به استثناء الکل، پژوهشگران ناقل‌های عصبی یا گیرنده‌های ناقل‌های عصبی را که مواد بر آنها مؤثر واقع می‌گردند، شناسايی کرده‌اند. مثلاً ترکیبات تریاک بر گیرنده‌های تریاک اثر می‌کنند، بنابراین در کسانی که فعالیت‌های افیونی درونزا کم است، مثلاً سطح پائین(اندروفین) یا فعالیت آنتاگونیستی افیونی درونزا خیلی بالا است، ممکن است در خطر ابتلا به وابستگی به ترکیبات تریاک قرار داشته باشند. بعضی از پژوهشگران این نوع فرضیه را در مطالعات خود تعقیب می‌کنند. حتی در کسی که کارکرد گیرنده درونزا در او کاملاً طبیعی و غلظت ناقل‌های عصبی بهنجار است، مصرف طولانی یک ماده مورد سوء مصرف بالاخره ممکن است سیستم‌های گیرنده را در مغز تعدیل نماید.
بطوری که مغز برای حفظ تعادل حضور ماده برونزا را طلب می‌کند. چنین فرایندی در سطح گیرنده ممکن است مکانیسم پیدایش تحملی در سلسله اعصاب مرکزی (CNS) باشد. معهذا، در واقع اثبات تعدیل میزان آزاد شدن ناقل عصبی و عمل گیرنده‌های ناقل عصبی دشوار بوده است، و پژوهش‌های جدید بر اثرات مواد بر سیستم‌ پیام برنده دوم و تنظیم ژن متمرکز است. واسطه‌های عصبي شيميايي عمده‌ای که ممکن است در پیدایش سوء مصرف مواد و وابستگی مواد درگیر بوده باشند عبارت‌اند از سیستم‌های افیونی، کاتکولامین (مخصوصاً دوپامین) و گاما آمینوبوتریک اسید(GABA). نورون‌های دوپامینرژیک ناحیه اگمنتال بطنی که به نواحی قشری و سیستم لیمبیک، خصوصاً هسته آکومبنس کشیده می‌شوند، اهمیت خاص دارند. این مسیر خاص تصور می‌شود در قطع پاداش درگیر است و ظاهراً میانجی عمده اثرات موادی نظیر آمفتامین‌ها و کوکائین است. لوکوس سرولوس، بزرگترین گروه نورون‌های آدرنرژیک تصور می‌شود و در میانجیگری آثار مواد تریاکی و شبه تریاک درگیر است.(کاپلان، 1994) تحقیق روی سلول‌هایT ،HIV ،AIDS و بیماری‌های جسمی دیگر بر وجود عوامل ایمنی به عنوان علل، پیامدها متغیرهای مرتبط با سوء مصرف دلالت دارد. عوامل ژنتیکی قطعاً دلیلی بر مبنای زیستی، اعتیاد شیمیایی هستند.(1993،NIAAA) برای مثال، فرضیه به ارث‌بری نوع خاصی از الکلسیم با مطالعه روی الگوهای سوء مصرف خانوادگی و دوقلوهای یکسان بررسی شده است. چندین گزارش، نمایانگر انتقال ژنتیکی اختلال سوء مصرف هستند.(آرشیو روان‌پزشکی؛1998،شماره 55)

بررسی علل روان شناختی اعتیاد

1. در افراد معتاد پنج شخصیت دیده می‌شود:

2. افراد عادی که اعتیاد آنها، مصرف بی‌رویه داروهای ضد درد است.

3. بیماران نوروتیک که برای رفع اضطراب خود به مواد مخدر پناه می‌برند.

4. شخصیت‌های ضد اجتماعی که برای نشئه و خوشی داروی اعتیادآور مصرف می‌کنند.

5. شخصیت‌های ضد اجتماعی که برای رفع افسردگی داروی مخدر مصرف می‌کنند. افرادی هم با خصوصیات توأم ضداجتماعی و نوروتیکی مواد مخدر مصرف می‌کنند.(کاپلان، سادوک، 1994) در مطالعات مختلف بین 35 تا 60 درصد بیماران مبتلا به سوء مصرف و وابستگی مواد تقریباً واجد ملاک‌های تشخیصی و اختلال ضد اجتماعی می‌باشند. این ارقام حتی در مواردی که پژوهشگران، اشخاص واجد ملاک‌های تشخیصی و اختلال شخصیت ضد اجتماعی را، بدون در نظر گرفتن شرط شروع در سنین پائین‌تر منظور می‌کردند، بالاتر بود یعنی درصد بالایی از بیمارانی که تشخیص سوء مصرف یا وابستگی مواد دارند، الگوهای رفتار ضد اجتماعی نشان می‌دهند، خواه این الگو قبل از شروع مصرف مواد وجود داشته باشد خواه در سیر مصرف مواد پدید آمده باشد.بیمارانی که تشخیص وابستگی مواد یا سوء مصرف مواد را توام با اختلال شخصیت ضد اجتماعی دارند احتمال بیشتری هست که مواد ممنوع زیادتری مصرف کنند، آسیب روانی بیشتری داشته باشد، از زندگی خود رضایت کمتری داشته باشد، تکانشگر، منزوی و افسرده‌تر از بیمارانی باشند که فقط تشخیص اختلال شخصیت ضداجتماعی دارند.(کاپلان، سادوک، 1994)
پژوهش‌های بسیاری اختلالات شخصیت را با پیدایش مواد ربط داده‌اند.(دی لئون، 1381)

بررسی علل جامعه‌شناختی اعتیاد:

در این سطح می‌توان به عوامل خانوادگی، اجتماعی و فرهنگی مرتبط با اعتیاد اشاره کرد. به عنوان مثال از جمله عوامل خانوادگی می‌توان به اعتیاد والدین، فقر مادی خانواده، نابسامانی و تشنج در روابط والدین و خانواده، رفاه اقتصادی و ابزار سرگرمی اشاره کرد.(دی لئون، 1381)

همچنین برخی از عوامل اجتماعی مرتبط عبارتند از : در دسترس بودن مواد مخدر، نابرابری‌های اقتصادی و اجتماعی، تسلط گروه‌های اقلیت نژادی، بیکاری، رشد نامناسب صنعت و غیره.(فرجاد، 1373) سایر مؤلفین به عوامل فرهنگی و سیاسی در گرایش افراد به اعتیاد اشاره نموده‌اند.(سید احمدی، 1373- دی لئون، 1381) از سوی دیگر، بیشتر مراجع مرتبط با اعتیاد، به طور ضمنی، به کارگیری چنین الگویی را در علت شناسی و درمان اعتیاد بیان نموده‌اند

به عنوان مثال سازمان بهداشت جهانی در علت‌شناسی اعتیاد به سه عامل:

١.دارویی(زیست شناختی)

٢. فردی و شخصیتی(روان شناختی)

٣. اجتماعی(جامعه شناختی) اشاره دارد. دوپوند و مک گاورن(1992) معتقدند اعتیاد، اختلال در سیستم پاداش‌دهی مغز است که لذت و درد را کنترل می‌کند.(عامل زیست‌شناختی) یک فرد معتاد به دنبال لذت و تسکین درد و درماندگی خود، از مواد مخدر استفاده می‌کند، اما بیماری و اعتیاد فرد به صورت چاره‌ناپذیری از لحاظ فردی به رنجی دردناک تبدیل شده(عامل روان‌شناختی) و از لحاظ خانوادگی و اجتماعی گاهی به دیگران و اطرافیان به نحو بازگشت‌ناپذیری آسیب می‌رساند(عامل جامعه‌شناختی)، سایر مؤلفین نیز به چند عاملی بودن اعتیاد اشاره نموده‌اند.(اورنگ، 1370- دی لئون، 1381) روش در این پژوهش، 100 نفر از گروه جامعه معتادین تالش بطور تصادفی ساده انتخاب شده و از نظر متغیر سن و جنس کنترل شدند(گروه سنی 50 تا 20 سال و جنسیت مذکر). ابزار پژوهش، پرسشنامه 21 سوالی محقق ساخته به همراه یک پاسخنامه دوگزینه‌ای بلی و خیر بود این پرسشنامه مقوله‌های گوناگونی را در علت شناسی اعتیاد بررسی می‌نماید. پیش از اجرای آزمون، جهت کاهش اضطراب شرکت‌کنندگان و ایجاد اعتماد و همدلی با آنها، مصاحبه‌ایی مختصر صورت گرفت و به آنان گفته می‌شد که نیازی به نوشتن نام خود روی پاسخنامه ندارند. جهت تجزیه و تحلیل داده‌های به دست آمده، استفاده از روش‌های آمار و توصیفی را مناسب یافتیم.

یافته‌ها پس از جمع‌آوری داده‌ها و استفاده از روش‌های آمار توصیفی درطبقه‌بندی مقوله‌ها، نتایج زیربدست‌آمد:

الف) 5/37 درصد از طریق دوستان و همسالان به اعتیاد روی آورده‌اند.(عامل روان‌شناختی و جامعه‌شناختی) ب) 25 درصد از افراد از طریق اعتیاد خانواده به اعتیاد روی آورده‌اند.(عامل جامعه‌شناختی) ج) 75/18 درصد از افراد به دلیل بیماری به اعتیاد روی آورده‌اند.(عامل زیست‌شناختی) د) 75/18 درصد بعلت فراوانی در دسترس بودن مواد مخدر به اعتیاد روی آورده‌اند.(عامل جامعه شناختی)

علت گرايش به اعتياد درصد
دوستان و همسالان 5/37
خانواده 25
بيماري 75/18
فراواني و در دسترس بودن مواد مخدر 75/18

بحث و نتیجه‌گیری

با توجه به نتایج بدست آمده می‌توان دریافت که در گرایش افراد به اعتیاد علل زیست‌شناختی، روان‌شناختی و جامعه‌شناختی دخالت دارند، اما میزان اثر آنها در شرایط مختلف متفاوت است. به عنوان نمونه، در این پژوهش بیشترین علت گرایش به اعتیاد، از طریق معاشرت با دوستان و همسالان و به عبارت دیگر عامل روان‌شناختی و جامعه شناختی بود. هر چند در این الگو به دنبال نشان دادن برتری عاملی به عامل دیگر نیستیم و تأکید داریم که این سه عامل در گرایش افراد به اعتیاد، در هم تنیده‌اند. نگارنده با توجه به داده‌های بدست‌ آمده، یکی از دلایل موفقیت طرح‌های درمانی چند عاملی را همچون اجتماع درمان‌مدار و یا انجمن معتادان گمنام، در توجه نمودن به این عوامل و بویژه عامل جامعه‌شناختی می‌داند.

الگوهاي زيست‌محیطی اعتياد

مطالب مشابه :

خبرنامه شماره 7 آزمون یار پویا

انواع آزمون های روانشناسی به همراه جزئیات آنها

پرسشنامه های علمی- پژوهشی( دارای روایی ، پایایی ، شیوه نمره گذاری و تفسیر)

مديران ناموفق

سرگذشت فردی که از بيم تورم و كاهش قدرت خريدش در دوران پيري ثروتمند شد!!!

الگوهاي زيست‌محیطی اعتياد

تورم را رصد كنيد تا ثروتمند شويد