فقر آهن

سنتز هم
سنتز هم واکنشی آنزیمی سریالی هست که با کوانزیم آ (coenzyme A) و گلیسین پیرودکسال فسفات (glycine pyridoxal phosphate) آغاز و به تولید هم منتهی می‌شود.

جذب، حمل و ذخیره آهن
ه‌مان طور که در نمودار چرخه هم مشاهده می‌کنیم (جدول كناري) آهن مهم‌ترین عنصر سازنده هم و هموگلوبین می‌باشد. آهن همچنین جز اصلی سازنده متهموگلوبین، میوگلوبین و برخی از آنزیم‌ها هم است. بدن در مسیر اکسیداتیو، آهن متصل به هموگلوبین را برای انتقال اکسیژن در بدن مورد استفاده قرار می‌دهد.

آهن به چه صورتی در بدن جذب می‌شود؟
آهن به صورت فریک (۳+) وارد دستگاه گوارش می‌شود اما برای جذب باید به صورت فروس (۲+) تبدیل شود. این تغییر در معده انجام می‌گیرد جایی که HCl محیط اسیدی را برای کاهش اهن مهیا می‌کند. این روش جذب آهن روشی برای تنظیم و کنترل میزان اهن بدن است. آهن اضافی یا جذب نشده با مدفوع دفع خواهد شد.

آهن چطور در بدن ذخیره می‌شود؟
تقریبا ۵ درصد آهن جذب شده در کبد، طحال و مغز استخوان به صورت فریتین (ferritin) و یا به صورت یون فریک ۳+ (ferric iron) - که به مولکول اپوپروتئین متصل است – ذخیره می‌شود. زمانی که بدن برای سنتز هم، هموگلوبین و سایر مولکول‌ها نیازمند اهن است آهن از فریتین جدا می‌شود و به یک بتا۱ پروتئینی به نام ترانسفرین (transferrin) متصل می‌شود. با متصل شدن آهن به ترانسفرین آهن در خون گردش می‌کند و در اولین مقصد خود به بافت‌های خون ساز (hematopoietic tissue) انتقال می‌یابد.

آهن چگونه در بدن حمل می‌شود؟
بیشترین میزان آهن در بدن متصل به ترانسفرین است. جذب ان در سلول‌ها به میزان گیرنده سطحی ترانسفرین یا cell-surface transferrin receptor (TfR) بستگی دارد. میزان بیان گیرنده‌های ترانسفرین بر سطح سلول با میزان نیاز ان به اهن متناسب می‌باشد. محصول پروتئولیکی تولیدی توسط گیرنده ترانسفرین (sTfR) در پلاسما گردش می‌کند و میزان غلظت ان متناسب با میزان کل TfR در سطح سلول است. در کمبود آپوترانسفرین، آهن اضافی به صورت گرانول‌های اکسید شده کوچک رسوب می‌کند که به ان‌ها هموسیدرین (hemosiderin) می‌گویند. تصویر زیر نحوه جذب، دفع و گردش اهن در بدن را نمایش می‌دهد.

تشخیص مقدار و نوع آهن در بدن
برای دانستن این نکته که کدام آزمایش برای تشخیص میزان اهن مناسب است باید به نحوه کنترل جذب، حمل و گردش آهن در بدن مسلط باشیم. آهن، ترانسفرین و فریتین توسط تکنیک‌های آزمایشگاهی به صورت مستقیم قابل اندازه گیری هستند. علاوه بر این اندازه گیری غیر مستقیم غلظت ترانسفرین و میزان اشباع ترانسفرین هم انجام می‌شود. TIBC که ظرفیت کل اهن متصل شده را نشان می‌دهد (total iron-binding capacity) شاخص غیر مستقیمی برای اندازه گیری غلظت ترانسفرین است. این تست مقداری از اهن را اندازه گیری می‌کند که آپوپروتئین ظرفیت اتصال به ان را دارد. از طرف دیگر می‌توان UIBC یعنی مقدار آپوترانسفرینی است که هنوز به آهن متصل نشده است را هم اندازه گیری کرد. TIBC همچنین در بیان درصد اشباع مولکول ترانسفرین (% اشباع) نقش دارد. یکی از تست‌های آزمایشگاهی معمول برای تشخیص میزان آهن بدن ارزیابی sTfR می‌باشد. این تست میزان نیاز سلول به اهن را می‌تواند گزارش کند. از انجا که بیشترین میزان آهن سلول توسط رده‌های پیشساز اریتروئیدی مورد استفاده قرار می‌گیرد میزان sTfR در حال گردش متناسب با سرعت اریتروپوئیز خواهد بود و میزان آن در کم خونی فقر اهن افزایش نشان خواهد داد یعنی زمانی که در سلول رقابت برای به دست آوردن اهن به وجود می‌آید. TIBC مقدار کل اهنی را گزارش می‌کند که آپوترانسفرین توانایی متصل شدن به ان را دارد. برای اندازه گیری TIBC از سرم انکوبه شده استفاده می‌کنیم که حاوی ترانسفرین و فریک امونیوم سیترات است که در این حالت تمام سایت‌ها با اهن اشباع خواهد شد. آهن مازاد حذف شده و تنها ترانسفرین اشباع شده با آهن باقی می‌ماند و توسط تکنیک اندازه گیری آهن مورد اندازه گیری قرار می‌گیرد.

براي بزرگ نمائي كليك كنيد .

فریتین سرم بهترین تکنیک تشخیصی برای کم خونی فقدان اهن است چون میزان ذخیره اهن در بدن را نشان می‌دهد. کم خونی اهن زمانی آشکار می‌شود که میزان غلظت فریتین در بزرگسالان زیر ۱۵ میکروگرم در لیتر (مقادیر نرمال ۲۰ تا ۲۵۰ میکروگرم در لیتر) در کودکان زیر ۶ میکرو گرم در لیتر (مقادیر نرمال ۷ تا ۱۴۰ میکروگرم در لیتر) و در نوزادان کمتر از ۱۲ میکروگرم در لیتر (مقادیر نرمال ۵۰ تا ۲۰۰ میکروگرک در لیتر) گزارش شود. این راه میان بر بسیاری از موارد کم خونی آهن را تشخیص می‌دهد ولی این نکته مهم است که فریتین سرم یک پروتئین فاز حاد است و میزان آن ممکن است در عفونت، التهاب، بدخیمی‌ها، بیماری‌های کبدی و از کار افتادگی مزمن کلیه افزایش یابد. داروهای ضد حاملگی خوراکی (اورال) می‌توانند میزان ترانسفرین سرم و اهن سرم را افزایش دهند در نتیجه میزان آهن سرم به صورت گذرا افزایش نشان خواهد داد و نتیجه ان کاهش میزان اشباع ترانسفرین خواهد بود. بنابراین در این حالات که کم بودن میزان ترانسفرین نشان دهنده کمبود اهن است درست نخواهد بود و فریتین نرمال سرم نمی‌تواند ما را در ارزیابی صحیح میزان آهن بدن راهنمایی کند و تست‌های دیگر مانند آهن سرم و درصد اشباع ترانسفرین نیاز خواهد بود. علاوه بر آن نسبت sTfR به فریتین سرم (R/F ratio) ممکن است برای ارزیابی میزان ذخیره اهن مورد استفاده قرار بگیرد. sTfR با مصرف اورال داروهای ضد حاملگی تغییر نمی‌کند ولی در التهابات میزان ان تغییر خواهد کرد. بنابراین کاهش اهن سرم، فریتین سرم و افزایش TIBC می‌تواند نشانه‌های خوبی از کم خونی فقر اهن باشد.
در بالغین کاهش فریتین سرم به کمتر از ۱۲ میکروگرم در لیتر راه میان بری برای مشکوک شدن به فقر اهن است. در گذشته ترکیب دو اندیکس کاهش فریتین به کمتر از ۱۲ میکروگرم در لیتر و درصد اشباع ترانسفرین به کمتر از ۱۶ % برای تشخیص کم خونی اهن استفاده می‌شد. اما روش‌های جدید امروزی میزان تداخل مس در آزمایشات را کاهش داده و از طرف دیگر میزان درصد اشباع ترانسفرین را برای تشخیص فقر اهن به ۱۰ تا ۱۲ % رسانده است. تشخیص کم خونی فقر اهن در افراد مسن مانند ضوابط حاکم بر بالغین است ولی باید برخی از نکات را زیر نظر داشت به ویژه انکه در تشخیص فقر اهن با میزان فریتین سرم حساسیت بیشتری نشان دهیم (به این علت که در التهاب میزان ان افزایش می‌یابد) و همچنین میزان هموگلوبین در افراد مسن ممکن است کمتر از افراد ۱۸ تا ۴۴ سال باشد.

برخی تعاریف:

فریتین: حالت ذخیره‌ای اهن که در کبد، طحال و مغز استخوان یافت می‌شود.

آپوفریتین: پروتئین، پروتئین فریتین را گویند!! ترانسفرین: بتا یک گلوبینی حاملی است که اهن را در پلاسما حمل می‌کند. هموسیدرین: گرانول‌های اکسیدی آهن که در مغز استخوان و یا سایر سلول‌ها دیده می‌شود.

چند نکته:

میزان TIBC باید از میزان غلظت آهن سرم بیشتر باشد چون TIBC حاوی آهن سرم است. اگر اشتباه در تشخیص آزمایشگاهی رخ داد و یا تصادفا میزان این دو شاخص برعکس گزارش شد TIBC نسبت به آهن سرم کمتر خواهد شد.
آنمی همولیتکی همراه با کاهش اهن سرم نمایان می‌شود که نتیجه تخریب گلبول‌های قرمز است. زمانی که کم خونی شدن گرفت میزان TIBC هم کاهش می‌یابد.
Hemochromatosis همراه با افزایش آهن سرم، نرمال یا افزایش TIBC و کاهش فریتین سرم است که علت ان افزایش جذب و کاهش تولید فریتین می‌باشد.
در سیروز، آهن سرم، TIBC و فریتین سرم به خاطر کاهش تولید پروتئین کاهش می‌یابند.
در سندروم نفرتیک، آهن سرم و TIBC به خاطر دفع بیشتر اهن و پروتئین کاهش می‌یابند.
در مسمویت با سرب آهن سرم به خاطر تغییر شکل گلبول‌های قرمز کاهش می‌یابد.منبع : Arneson Clinical Chemistry A Laboratory Perspective و Color Atlas of Biochemistry 2nd.Ed

فقر آهن

مطالب مشابه :

بررسی کم خونی

فریتین

فریتین خون چیست؟

تفسير مقادير بالاي فريتين سرم

راهنماي تفسير نتايج آزمايش خون

چرا انسان زنگ نمی‌زند؟

قند و چربی های خون

فقر آهن

آزمایش آهن

فریتین سرم