تيپ بندي مقابر سلجوقي

http://habibshahbazi.blogfa.com

تيپ بندي مقابر سلجوقي

حبيب شهبازي شيران:

عضو هيأت علمي دانشگاه محقق اردبيلي

احداث مقابر نيز در دوره سلجوقي به عنوان يك بناي مذهبي اهميّت فراوان داشته و مقابر و گنبدهاي متعددي در حوزه حكومت سلجوقيان بنا گرديد و امروزه نمايشگر قسمتي از هنر باشكوه آن دوره است. مقابر و گنبدهاي دوره سلجوقي با پلان‌هاي متنوعي ساخته شده و اغلب با آجركاري، كاشي‌كاري و گچ‌ بري‌هاي زيبا تزيين گرديده‌اند.

مقابر دوره سلجوقي از نظر پلان به انواع ذيل تقسيم بندي مي‌شود:

مقابر با پلان مربع :

گنبد سرخ (مراغه)

يكي از قديمي‌ترين مقابر دوره سلجوقي است كه در قسمت جنوب غربي شهر مراغه و در نزديكي گورستان آقا واقع است و در نزد اهالي بيشتر به گنبد قرمز شهرت دارد.

مقبره، بنايي است آجري متشكل از سردابه و اتاق اصلي كه از خارج به صورت مكعبي است به ابعاد 4/8 و از داخل مربعي است به ابعاد 95/5 متر با سقفي گنبدي كه بر مقرنس‌هايي كه هنوز سالم مانده‌اند نهاده شده است. در گذشته اين گنبد را پوششي به شكل هرم هشت ضلعي – كه فقط قسمت‌هاي پاييني آن باقي مانده – مي‌پوشانده است.

جبهه مدخل بنا كه رو به سمت شمال دارد داراي تاق‌نماي زيبا و پركاري است كه تزيينات آن، در بالاي مدخل، از خارج به داخل عبارت است از :

يك قاب مستطيل كه با كتيبة كوفي مزيّن بوده است. دو مثلث شكل در دو گوشه داخلي قاب مزبور كه با خطوط سه شاخه و چهار شاخه تزيين يافته است.

جلو مدخل پلكاني است با پنج پله كه ارتباط بيرون و درون آن را برقرار مي‌سازد. پله ششم و هفتم نيز پيشخوان بنا را تشكيل داده‌اند.

دخمه يا سردابه در ميان سكو واقع شده و از جبهة شرقي مي‌توان به آن راه يافت. تاق سردابه از يك سو بر ديوار‌ها و از سوي ديگر بر پايه‌هاي مركزي نهاده شده است.

نماي سه ضلع شرقي، غربي و جنوب بنا با دو تاق ‌نما و يك كتيبة نواري شكل عريض آذين شده است و در چهار گوشه خارجي مقبره سرستون‌هاي مدوري با تزيينات آجري وجود دارد كه علاوه بر كمك به ايستايي بنا به زيبايي آن نيز مي‌افزايد.

بنا داراي چهار پنجره است كه از داخل در گردن گنبد و از خارج بر چهار وجه اصلي هشت گوشه‌اي كه سقف را بر آن نهاده‌اند قرار گرفته است. روزنه‌هاي ديگري نيز در كتيبه‌هاي نواري شكل اضلاع غربي، شرقي، جنوبي و در مركز گنبد گشوده‌اند ولي بدون شك اين روزنه‌ها هيچ ارتباطي با تركيب اوليه ساختمان نداشته است.

زير بنا از سنگ تراشيده ساخته شده و بقيه بنا تماماً از آجر است؛آجر‌هايي كه با زيبايي تحسين‌انگيزي بر روي هم چيده شده‌اند. استعمال كلوك‌هاي كاشي فيروزه‌اي و آبي در لابلاي اين آجرها كه به رنگ قرمز تيره‌اند، از امتيازات مهم تزييني اين بنا به حساب مي‌آيد.

كف داخلي مقبره با سنگ مستطيل شكل مفروش و ديواره‌‌هاي داخل نيز با گچ اندود گرديده‌است و بر آن هيچ اثري از نقاشي و يا گچ‌بري ديده نمي‌شود. آرايش اين قسمت منحصر است به تاق‌نماهاي دو قلو با ستون‌هاي كوچك مشابه تاق‌نماهايي كه سه ضلع از اضلاع خارجي بنا را آذين كرده است. داخل بنا كاملاً خالي است و چيزي كه ما را به نحوه آرايش و حتي هدف از ساختن اتاق اصلي و سرداب نزديك كند به چشم نمي‌خورد، ليكن با توجه به مشابهت‌هاي موجود بين جزييات آرايش سرداب اين مقبره و بناي گنبد غفاريه، چنين بر مي آيد كه مقبره اصلي در درون دخمه قرار داشته و اتاق‌ اصلي، محل تجمع و برگزاري مراسم نماز بوده است.

نام و القاب كسي كه دستور احداث اين بنا را داده، نيز تاريخ انجام كارهاي ساختماني در كتيبه‌هاي نماي شمالي آمده است. كتيبه‌هاي طرف شرق و جنوب از‌ آيات قرآني هستند و كتيبه نماي غربي نام سازنده را اعلام مي‌دارد. مفاد اين كتيبه‌ها نشان مي دهد كه بناي گنبد سرخ در سال 542 هجري به دستور عبدالعزيز بن محمود بن سعد يديم رييس آذربايجان و به وسيله بني بكر محمد بن بندان بن المحسن معمار ساخته شده است.

گنبد سرخ مراغه مرحله مهمي از معماري اسلامي ايران را نشان مي‌دهد و آن آغاز پيدايش كاشي‌كاري در تزيين خارجي ابنيه در شمال ايران است.

اگر ابنيه‌اي را كه تاريخ ساختمان‌شان مقدم بر گنبد سرخ مراغه است با آن مقايسه كنيم خواهيم ديد كه تزيين رنگين در آن‌ها به كار نرفته است. نه در گنبد قابوس و برج‌هاي رادگان غربي و لاجيم و رسكت، نه در مقابر پيرعلمدارو چهل دختران و برج مهماندوست حتي يك قطعه كاشي ديده نمي‌شود. امّا بلافاصله پس از آن چنين به نظر مي‌رسد كه به كار بردن آن عموميّت پيدا كرده باشد. و فقط دو بنا هست كه بلافاصله بعد از گنبد سرخ ساخته شده و با كاشي تزيين نشده‌اند. يكي مقبره يوسف ابن قصير در نخجوان و ديگري سه گنبد اروميه؛ امّا تفاوت تاريخ ساختمان نخجوان با گنبد سرخ مراغه پانزده سال است. علّت آن را مي توان چنين پنداشت كه در آن زمان در شهر كوچك نخجوان وسايل اين كار موجود نبوده است. امّا درباره سه گنبد اروميه با توجه به اين كه نوشته و عامل تزييني هندسي شكل آن در اين ساختمان آجري با سنگ حكاكي شده و تراشيده ساخته شده مي‌توان تصوّر كرد كه در اين قسمت آذربايجان روش تزيين ساختمان با ساير نواحي تفاوت داشته است و يا اين كه در آنجا هم مانند نخجوان وسايل كاشي كاري فراهم نبوده است.

گرچه معمار گنبد سرخ مسلماً خواسته است با به كار بردن چند تكّه كاشي كاري جلوه بيشتري به كار خود داده باشد امّا منظورش از اين كار به وجود آوردن يك اثر تزييني نبوده است و اين از افزار‌كاري دقيق و با سليقه‌اي كه در جاهاي ديگر به كار برده معلوم مي‌شود، او ساختمان را با رنگ تزين نكرده بلكه مانند پيشينيان خود با طرح و سايه و روشن كار خود را تزيين نموده است.

مقبره سلطان سنجر ( مرو)

بزرگترين آرامگاه مربع گنبد دار سلجوقي است كه نسبت عرض آن به ارتفاع نزديك به است. اين بنا از نظر اهميّت دادن به فضا‌هاي دروني متمايز از ديگر بنا‌هاست؛ بدين معني كه شكل جديدي از بناها را مطرح مي‌سازد كه سدة هشتم هجري كمال مطلوب سازندگان ساختماني بوده است.

گنبد اصلي بنا از نوع دو پوسته است كه با آجر ساخته شده و يكي از قديم‌ترين نمونه‌هاي معماري است كه براي ايجاد گنبد آن از دو پوشش استفاده شده است. گنبد دو بر مقبرة سلطان سنجر در مرو به سال 552 هجري نسبت داده مي‌شود زيرا سنجر در آن سال وفات يافت. اين گنبد به وضوح يك شكل آزمايشي بوده، زيرا قشر خارجي بدون جهت به وسيله دالان‌هايي قوس‌دار در دو طبقه بي‌تناسب، سبك گرديده‌است.

ارتفاع مقبره از سطح زمين 36 متر و قطر گنبد آن به 17 متر مي‌رسد. گنبد مقبره زماني داراي كاشي‌كاري بوده ولي در حال حاضر چيزي از آن باقي نمانده است. داخل مقبره با گچ‌بري‌هاي زيبا تزيين گرديده است.

مقابر با پلان مدور :

مقبره سه گنبد ( اروميه )

اين بنا در خيابان استاد برزگر اروميه واقع گرديده و از آثار معماري دوره سلجوقي است كه طبق كتيبه كوفي آن به دستور شيشقاط المظفري ساخته شده و معمار آن شخصي به نام منصور بن موسي مي‌باشد.

مقبره، بنايي است آجري متشكل از سردابه و اتاق اصلي كه از خارج به صورت مدوّر و از داخل مربعي است با سقفي گنبدي كه بر مقرنس‌هايي – كه در گذشته متحمّل صدمات زيادي گرديده – نهاده شده است و در حدود نه متر ارتفاع دارد.

در مدخل اين بنا كه رو به سمت شمال دارد، سه كتيبه به خط كوفي كه بر روي سنگ نقر گرديده، وجود دارد كه در آخر يكي از كيتبه‌ها تاريخ 580 هجري - تاريخ بناي مقبره – خوانده مي‌شود.

مصالح به كار رفته در بنا از سنگ و آجر بوده و تزيينات زيباي سردر ورودي با نقوش هندسي از مصالح سنگي و گچ شكل گرفته است.

مقبره چهل دختران ( دامغان)

از آثار دوره سلجوقي است كه بر طبق كتيبه كوفي آجري، ساختمان مقبره در سال 466 هجري به پايان رسيده‌است.

مقبره چهل دختران با پلان مدوّر ساخته شده و گنبدي پيازي شكل با خيز بسيار زياد بر روي آن استوار گرديده است. در بناي مزبور تزيينات آجر كاري زيبايي در قسمت فوقاني آن به كار برده شده است.

مقبره پير علمدار ( دامغان)

اين بنا در محله خوريار دامغان واقع گرديده و از آثار ارزشمند دورة سلجوقي است كه بر طبق كتيبه كوفي آجري، ساختمان آن در سال 417 هجري به اتمام رسيده است.

اين مقبره كه از نظر دارا بودن تزيينات زيباي آجري و كتيبه‌هاي كوفي اهميّت فراواني دارد، با پلان مدوّر ساخته شده و گنبدي گرد‌چين – كه قدري عقب‌تر از ديوار‌هاي خارجي جاي گرفته – بر روي آن استوار گرديده است. داخل بنا با يك رشته كتيبه به خط كوفي موشح مشتمل بر آياتي از قرآن كريم (سوره الزمر) و اشكال هندسي زيبا آرايش يافته و نماي بيروني آن كه تماماً از آجر پوشيده شده در قسمت زيرين فاقد تزيينات است؛ امّا قسمت فوقاني بدنه برج با تزيينات غني و ارزشمند آجري تزيين و نماسازي شده‌است. در اين تزيينات مي توان يك رديف كتيبه به خط كوفي آجري، دو رديف آجرچيني زيبا، پنج حاشيه تزييني و سه رديف قطارسازي به شيوه مقرنس‌كاري را مشاهده كرد كه هيأت كلي آن نمايانگر ذوق و دقّت مخصوص آن زمان مي باشد.

مقابر با پلان چند ضلعي :

برج طغرل (ري)

در مشرق بقعه ابن بابويه، داخل باغي كه در گذشته به برج قديمي و سپس به طُغرليه معروف بوده، بنايي بر پاست كه برخي از محققان آن را مدفن طغرل سلجوقي مي دانند.

اين بنا استوانه‌اي را مي ماند كه از سوي بيرون شيار دارد. درونش خالي و بالايش باز است و ملات ميان آجرها به طرز شگفت‌آوري مضرّس گرديده و به شكل قطعه‌هايي كندو مانند درآمده و به بنا شكوه‌ خاصي بخشيده است. بنا به گفته هرتسفلد قفل در بنا داراي تاريخ 534 هجري است.

بنا از قسمت خارج مدوّر است و برجستگي (شيار) دارد. شيارها كه از قاعده بنا تا زير چند رشته تزيينات بالاي برج كه به صورت چهار رديف قطار‌بندي و سه رديف مقرنس انجام گرفته 2/2 متر و زاويه آن 42/1 متر و محيط بنا از لبه شيار 2/53 متر و ضخامت ديوار از سرشيار به 3/2 متر و بدون شيار به 4/1 متر مي‌رسد.

فضاي داخل برج نيز به شكل مدوّر ساخته شده و كاملاً ساده مي‌باشد. قطر قسمت داخل 4/12 متر و محيط آن در پايه 93/39 متر است.

اين برج داراي دو ورودي است كه يك دَرِ آن در ديوار شمالي و دَرِ ديگر در ديوار جنوبي جاي گرفته است. نماي سر در جنوبي با آجركاري بسيار زيبايي تزيين شده و در پيشاني آن كتيبه‌اي از سنگ جاسازي شده كه از فحواي آن چنين بر مي‌آيد كه برج در سي و ششمين سال سلطنت ناصرالدين شاه تعمير شده است.

اكنون بخش اعظم آثار و علايم تاريخي و معماري سلجوقي از قبيل كتيبه كوفي و نقش و نگار آجري به سبك سلجوقي در اين بنا از بين رفته و برج به صورت بناي تازه‌اي در آمده است. هم چنين محتمل است كه بنا در گذشته داراي گنبدي مخروطي شكل بوده كه ديگر هيچ اثري از آن برجاي نمانده است.

گنبد جبليه (كرمان)

در سه كيلومتري شرق كرمان گنبدي سنگي بنا گرديده‌است كه به گنبد (گبري) شهرت دارد. پلان گنبد هشت ضلعي و روي اضلاع آن تاق نماهاي متعددي به چشم مي‌خورد. تاريخ دقيق بنا مشخص نيست؛ آن چه از سبك معماري بنا استنباط مي‌شود بناي مزبور يا مربوط به اواخر ساساني مي‌باشد، يا در دوره سلجوقي با الهام از معماري ساساني بنياد گرديده . ويژگي هاي بنا به خصوص تكنيكي كه از هشت ضلعي به قبّه به كار رفته نشانگر آن است كه گنبد بعد از دورة ساساني ساخته شده است؛ زيرا در هيچ يك از ابنيه زمان ساساني انتقال به قبّه با چنين مهارتي انجام نگرفته است. در اين گنبد منطقه انتقال حتّي از گنبدهاي عالي و شيخ جنيد نيز ماهرانه‌تر تنظيم و اجرا گرديده است.

اريك شرودراز محققان برجسته معماري سلجوقي، بناي گنبد را به دوره سلجوقي نسبت داده و مي‌گويد كه احتمالاً بنا در سال 852 زير ساختمان بود كه به علت حمله غزها به كرمان ناتمام مانده است.

ساختمان گنبد به شكل دو هلال روي پايه آن قرار گرفته و آخر آن مانند دايره‌اي بنا شده . ساقه گنبد از سنگ ساخته شده و قبّة آن از آجر مي باشد. ديوار‌ه‌هاي گنبد نيز به واسطه ايجاد تاق‌نما‌هاي تو در تو، از داخل و خارج سبك گرديده‌اند. در طرفين تاق‌هاي بزرگ هر ضلع دو نغول بالاي هم به وجود آمده كه نغول پاييني قوس جناقي دارد و نغول بالايي مستظيلي است. داخل قوس تاق‌نماهاي بزرگ نغول، سطح ديگري كه به شكل "تی" معكوس است ايجاد گرديده و در داخل هر يك از اين نغول‌هاي "تي" شكل روزنه بزرگي به وجود آمده است. در ضمن گردن قبّه نيز داراي هشت روزنه بوده و وسط آن باز گذاشته شده است. اين روزنه‌ها روشنايي داخل بنا را تأمين مي‌كردند.

بنا در گذشته داراي دو در ورودي بود كه در حال حاضر يكي از اين درها مسدود گرديده است و به اين جهت تعداد هفت تاق‌نما از هشت طاق نماي گنبد كور است. گنبد از بيرون نماي پلكاني دارد بدين گونه كه گنبد در بالا داراي گردني شانزده ضلعي است كه قطر آن از قطر اصلي بنا كوچك‌تر است.

در بالاي اين قسمت حلقة پهن ديگري كه از آجر و سنگ ساخته شده و با نغول‌هايي به شكل مستطيل‌هاي عمودي و افقي تزيين يافته به دور اين گنبد مي‌پيچد. نظير اين حلقه‌ها را كه با مستطيل‌هاي عمودي و افقي نماسازي شده‌اند، در بقعة دوازده امام در يزد و مقبره امام محمّد غزالي(هارونيه) درتوس ملاحظه مي‌كنيم.

سطوح داخلي گنبد با گچ پوشيده شده و فاقد نقش و نگار است. چهار چوبه گچي نغول‌هاي داخلي كه در تيزه قوس گره خورده است تنها عنصر تزييني بنا به شمار مي‌رود. انتقال به قبّه به وسيله نيم تاق‌ها انجام گرفته است؛ به اين ترتيب كه با ايجاد تاقچه‌اي بين هر دو نيم تاق، قاعده شانزده ضلعي و سپس استوانه‌اي گنبد را فراهم آورده‌اند.

گنبد علي (ابرقو)

قديمي ترين بناي تاريخي ابرقو و يكي از محكم‌ترين و استوارترين مقابر دوره سلجوقي است كه بر عكس مقابر ديگر كه از آجر است با سنگ و ساروج بنا گرديده است. اين بنا كه بر بالاي تپه‌اي ( كوه عالي) واقع در مشرق ابرقو و مشرف به محل قديم شهر قرار دارد، آرامگاهي است هشت گوشه كه گنبدي به شكل نيم كره بر فراز آن نهاده شده و ارتفاع آن از سطح زمين به حدود بيست متر مي‌رسد. قسمت فوقاني بدنه گنبد با مقرنس كاري‌هاي زيبا و دو كتيبه نواري شكل به خط كوفي تزيين گرديده است. حروف اين كتيبه‌ها كه از آجر تراشيده است در ساختمان بنا كار گذاشته شده و سپس نظير بناي گنبد قابوس، به كمك ملات ساروج آن را اندود و شكل داده‌اند. قبر داخل گنبد از بين رفته ولي محراب گچي كوچكي باقي مانده است.

نام يكي از كساني كه در اين محل دفن شده و نام سازنده و تاريخ احداث بنا را مي‌توان از كتيبه‌اي كه در زير قرنيز خارجي بنا قرار گرفته ملاحظه نمود. كتيبه ديگر نيز مربوط به متوفّاي دوّم است. مفاد اين كتيبه‌ها نشان مي‌دهد كه اين بنا مدفن "امير عميد الدين شمس الدوله ابي علي هزار سپ" بوده كه به دستور فرزندش فيروزان به سال 448 هجري قمری ساخته شده است.

برج مهماندوست

اين برج در بيست كيلومتري مشرق شهر دامغان قرار دارد و از آجركاري زيبايي برخوردار است. قسمت خارجي بنا مدوّر است به همراه 12 برجستگي (شيار). نماي آن آجري است و گنبدي كه اكنون از ميان رفته، در گذشته سقف اين بنا را مي‌پوشانده است. فضاي داخل برج نيز به شكل مدوّر ساخته شده و كف آن به علت ويراني گنبد به شدّت آسيب ديده و اثري از قبر يا قبور در آن ديده نمي‌شود. قسمت فوقاني بدنه برج با تزيينات غني و ارزشمند آجري تزيين و نماسازي شده است. در اين تزيينات مي‌توان يك رديف كتيبه به خط كوفي برجسته، دو رديف آجرچيني زيبا و سه رديف مقرنس آجري را مشاهده كرد. طبق كتيبه كوفي آن، بنا در سال 490 هجري به دستور ابو جعفر محمّد بن علي مهماندوستي ساخته شده است.

ابعاد بنا به قرار زير است:

عرض جنوبي كه مدخل بنا در وسط آن قرار گرفته 9/1 متر و دهانه آن 1/1 متر، پهناي هر يك از تاق‌ نماهاي مسطح خارجي 45/1 متر، ضخامت ديوار در حدود 9/1 متر و قطر قسمت داخل 5/7 متر. ارتفاع فعلي بنا از سطح زمين نيز به حدود 12 متر مي‌رسد.

مقابر خرقان قزوين

دهستان خرقان در جنوب غربي قزوين قرار دارد و در اين دهستان دو برج آرامگاه از دوره سلجوقي باقي مانده است. اين دو برج در فاصلة 300 متري يكديگر قرار گرفته و اختلاف زماني ساخت آن دو 26 سال است. گرچه در دو برج مزبور اختلافات جزيي ديده مي‌شود ولي در بسياري جهات با هم شباهت دارند.

برج قديمي خرقان

برج بر روي پلان هشت ضلعي بنا گرديده و در هشت ضلع آن هشت ستون مدور كه در فاصله هر يك تاق‌نمايي وجود دارد مشاهده مي‌گردد. گنبد برج دو پوششه بوده و پوشش خارجي هر دو برج از بين رفته است. تمامي نماي برج داراي يك روكار آجري تزييني است. تزيينات آجري را مي‌توان به دو قسمت تقسيم كرد اول آن‌ چه كه تزيينات اضلاع هشت گانه برج را تشكيل مي دهد و ديگر آجركاري گنبد و قسمت زيرين آن.

قسمت تزييني گنبد و قسمت زيرين آن شامل طرح‌هاي مختلف هندسي است كه در بالاي هر يك از اضلاع قرار گرفته و نيز يك رشته كتيبه كوفي كه عباراتي از آية قرآن دارد. تزيينات داخل تاق‌نما‌ها هر يك داراي طرح و نقشه خاصي بوده و هيچ كدام با هم يكسان نيستند. داخل برج نيز به صورت هشت ضلعي بوده و با نقّاشي روي گچ تزيين شده است. تزيينات نقّاشي برج تقريباً تمام داخل بنا را كه شامل اضلاع هشت گانه زير گنبد و حد فاصل تاق‌نماها مي‌شود، در بر مي‌گيرد. طرح‌هايي‌كه در نقّاشي برج به كار رفته شامل نقش قنديل، طاووس‌ها، ستاره شش پر، ستاره هشت پر، درخت انار، گل و بوته، پرندگان و بالاخره نوشته كوفي است. داخل بنا دو پلكان مارپيچ وجود دارد كه به گنبد منتهي مي‌شود. طبق كتيبه برج، اين بنا در سال 460 هجري احداث گرديده است.

برج دوم خرقان:

برج دوم خرقان از نظر طرح و نقشه شباهت زيادي به برج قديمي دارد. در اين برج ارتفاع ستون‌هاي مدوّر تا روي ساقه گنبد برج ادامه يافته و به جاي دو پلكان مارپيچي فقط يك پلكان وجود دارد. داخل بنا با آجر ساده پوشانده شده و براي تأمين روشنايي داخل برج دو پنجره مستطيل شكل كار گذاشته‌اند. در داخل بنا يك محراب آجري و يك ضريح چوبي منبّت كاري وجود دارد. طبق كتيبه‌اي كه در برج وجود دارد، اين بنا در سال 486 هجري قمري ساخته شده است.

اين مطلب قبلاً به چاپ رسيده و پي نوشت در اينجا حذف گرديده است.

http://habibshahbazi.blogfa.com

تيپ بندي مقابر سلجوقي

مطالب مشابه :

7936 ايده هايي عالي و زيبا براي تزيين ديوار

تزيين اتاق عروس

تيپ بندي مقابر سلجوقي

اتاق خواب ، نکاتی که باید در دکورسایون اتاق خواب رعایت نمود

اشنایی باهنر پتینه 28

تزیین سفره هفت سین...!