کتاب: جامعه شناسی خانواده و ازدواج در ایلات و عشایر از جلال غلامحسین پور

بسمه تعالی

خلاصه کتاب :

جامعه شناسی خانواده و ازدواج در ایلات و عشایر (مطالعه موردی ایل قشقایی)

نویسنده کتاب:

جلال غلامحسین پور

استاد راهنما :

جناب آقای دکتر راسخ

تهیه کننده :

روح اله طاهری

(دانشجوی کارشناسی ارشد جامعه شناسی)

دانشگاه آزاد جهرم

بهار 91

کتاب جامعه شناسی خانواده و ازدواج در ایلات و عشایر ،تألیف ،جلال غلامحسین پور که از انتشارات «ایلاف» می باشد که در 3 بخش 15فصلی در بهار سال 1386چاپ و در 250صفحه تنظیم شده است .

مقدمه :

خانواده یکی از مهمترین نهادهای اجتماعی است. فرد با این نهاد اجتماعی پیش از هر نهاد دیگری پیوند دارد.در خانواده متولد می شود، به آن انس می گیرد ،در آن بزرگ می شود و نهایتاًخود تشکیل خانواده می دهد.

مطالعه خانواده در ایلات و عشایر با جامعه شهری متفاوت است. در ایلات باید خانواده را با دید دیگری مطالعه کرد . زیرا خانواده گاه هسته ای ، گاه گسترده ، گاه هسته ای با ملحقات و گاه خانواده ای مرکب است.

عملاً خانواده تحت تسلط واحد وسیع تری است ، مانند بنکو،تیره ، طایفه و... .

خانواده به ظاهر مستقل است، ولی نفوذ گروههای خویشاوند در ابعاد و جنبه های مختلف آن کاملاًمشهود است . افزون بر این ،آداب و رسومی در زمینه ازدواج و تشکیل خانواده وجود دارد که به ظاهر غیر منطقی است،در صورتی که با توجه به ساختار جامعه ی عشایری این آداب و رسوم کارکردهایی دارند .

خانواده واحدی چند ساختی است. بدین معنا که از ابعاد اقتصادی ، روانی ، حقوقی و جامعه شناختی برخوردار است . که در این کتاب بیشتر بعد جامعه شناختی مورد نظر قرار گرفته است.

بخش اول که شامل دو فصل است مطالبی دربارهی ایلات و عشایر ایران ،تعریف عشایر ،پراکندگی عشایر ایران و جمعیت آن و ساختار سنتی ایلی و تاریخچهی ایل قشقایی و زمان آمدن آن ها به فارس مطالبی بیان شده است.

در بخش دوم که شامل هفت فصل است مطالبی دربارهی تعریف ازدواج، علل و انگیزه های ازدواج در ایلات و عشایر ،ملاک های انتخاب همسر ، سن ازدواج و شیر بها ، مهریه ،مراحل ازدواج ،انواع ازدواج در ایلات و عشایر ،درون همسری و علل رواج آن و... بیان شده است .

دربخش سوم که در 6 فصل تنظیم شده است مطالبی دربارهی خانواده و انواع آن در ایلات و عشایر کارکردهای خانواده،نقش ها و وظایف اعضای خانواده ،تقسیم کار ،بعد خانواده ،هرم قدرت در خانواده و مسأله طلاق عنوان شده است.

هدف از تألیف این کتاب به بیان مؤلف این است که چون در ایلات و عشایر ایران در زمینهی خانواده و ازدواج مطالعات بسیار کم و در سطح محدودی انجام گرفته است و کتاب های نوشته شده بیشتر دربارهی اقتصاد ،قشر بندی و ساخت قدرت ،کوچ و آموزش و پرورش است و به خانواده و ازدواج اهمیت کمتری داده شده است. نویسنده برای پرکردن این خلاءبه نگارش کتاب پرداخته است که نتیجهی پژوهش میدانی در ایل قشقایی بویژه طایفه دره شوری بوده است. در این پژوهش 279خانواده به طور تصادفی در سه گروه کوچ رو ، نیمه کوچ رو و اسکان یافته به نسبت های 15 ،35 و50 درصد انتخاب شده اند و اطلاعات مورد نیاز خود را از راه مشاهده ، پرسشنامه همراه با مصاحبه گرد آوری کرده است و به دلیل این که جامعهی مورد مطالعه نویسنده بی سواد یا کم سواد بوده اند بیش تر از پرسشنامهی همراه با مصاحبه استفاده شده است . همچنین نویسنده در مطالعات خود از منابع گوناگون ،جداول و نمودارها استفاده فراوانی کرده است.

بخش نخست: ایلات و عشایر ایران

زندگی اجتماعی در ایران در 3 شکل کوچ نشینی ،روستا نشینی و شهر نشینی قابل مطالعه است که شکل اولیهی زندگی اجتماعی ایران کوچ نشینی بوده است. و با توجه به اهمیتی که عشایر در حیات کلی ایران داشته اند کمتر شناخته شده اند و هنوز آمار دقیقی از جمعیت،دام و صنایع دستی آن ها در دست نیست.

به همین جهت بررسی و شناخت ایلات و عشایر از چند جنبه ضرورت دارد که شامل موارد زیر می باشد:

جنبهی سیاسی : که نشان می دهد هستهی اولیهی بسیاری از حکومت ها ریشه ی ایلاتی داشته اند،در مدت زمان طولانی سران عشایر قدرت های سیاسی جامعهی ایران را دردست داشتند.

جنبهی نظامی : در واقع عشایر پاسدارانی بوده اند که در مواقع ضروری از مرز بوم کشور خود به خوبی دفاع می کردند از جمله شرکت قشقایی ها در جنگ جهانی اول علیه انگلیسی ها،شرکت عشایر در جنگ تحمیلی و دفاع از مرز های کشور.

جنبهی اقتصادی : قسمت اعظم دامپروری کشور در اختیار عشایر قرار دارد و با تولید قابل توجهی گوشت ،لبنیات و فرآورده های دامی ،قسمت مهمی از نیازهای کشور را بر آورده می کنند و می توان گفت که یکی از عوامل بی نیازی کشور از واردات اقتصادی عشایر هستند.

جنبهی فرهنگی : عشایر آداب ورسوم باستانی خود را حفظ کرده اند و باستانشناسان ،جامعه شناسان با مطالعهی زندگی آنها می توانند روند تکامل اجتماعی ـ فرهنگی انسان را پیدا کنند.

از عشایر تعاریف متعددی بیان شده که عمده ترین آن عبارت اند از:

«عشایر،آن دسته از جمعیت کشور است که علاوه بر آگاهی به ساختمان اجتماعی ایلی و تقسیمات سنتی طایفهی خود ،فعالیت اصلی تولیدی آنان را دامداری تشکیل می دهد و فعالیتهای زراعی و صنایع دستی و سایر فعالیت ها در کنار فعالیت های مربوط به دام قرار دارد.وجه مشخص جامعهی عشایری کوچ است که درفصول معینی بدان مبادرت می ورزند».

این تعریف توسط صفی نژاد در سال 1368 عنوان شده که در این تعریف سه ملاک ، سازمان ایلی، وابستگی به دام و کوچ مدنظر قرار گرفته است . که در این صورت عشایر کسی است که دارای 3 ملاک فوق باشد.

از نظر جغرافیایی ،عشایر ایران در بخش های مشخصی از کشور پراکنده اند که شامل سلسله جبال زاگرس در سراسر منطقهی غرب و جنوب غربی ،وجود کوه های البرز در شمال شرقی وکوهپایه های شرقی و مرتفعات جنوب ،همیشه محلی برای جذب عشایر به سوی این کوهپایه ها بوده است.

قلمرو ایلات ایران به شکلی است که هرچه از مراکز ایران به سوی حواشی و مناطق مرزی پیش رویم جمعیت عشایری تراکم بیش تری دارد.

ایلات و عشایر ایران را می توان به پنج دستهی لرولک،کرد،ترک،عرب و بلوچ و براهویی تقسیم کرد.

ایلات لر: عمدتا ًدر کوهستان های جنوب غربی ایران سکونت دارند که سرزمین ایل بختیاری یا لربزرگ که از مهم ترین ایلات کوچ روکنونی ایران است در زاگرس مرکزی قرار دارد. ومحل استقرار لر کوچک در لرستان و بخشی از ایلام است.

ایلات کُرد: بیش تر ایلات کرد از حدود یک قرن بیش به این طرف یک جانشین شده اند که مهم ترین مناطق کرد نشین ،کرمانشاه است و فعالیت مهم آن ها کشاورزی همراه با دامداری است

ایلات ترک :عشایر ترک زبان در سراسر ایران پراکنده اند که ایل مهم ترک زبان استان فارس ،قشقایی است . از دیگر ایلات مهم ترک زبان ،گیکلو،عیسی لو ،حاجی خوجالو،مغانلو هستند که در آذربایجان شرقی و اردبیل مسکن گزیده اند.

ایلات عرب: از زمان های دور پس از حملهی اعراب تا دوران قاجاریه به ایران مهاجرت کرده وتا خراسان پیش رفته اند که شامل عرب خراسان از جمله «بهلولی،بخوزی ، خاوری ، نادی» است.قبایل عرب خوزستان شامل قبیلهی «بنی کعب» و قبیله ی«خنافره» است که در جزیرهی مینو،شادگان و اهواز ساکن هستند.

بلوچ و برآهویی : سرزمین عشایر بلوچ ،سیستان و بلوچستان است که مهم ترین طوایف بلوچ طایفهی«ریگی»را می توان نام برد جامعهی عشایری بلوچ رامی توان به سه گروه : جامعهی دهقانی ،جامعهی عشیره ای ـ دهقانی و جامعهی عشیره ای را نام برد.

* جمعیت عشایر ایران :

علی رغم اهمیتی که عشایر در حیات کلی کشور دارند اطلاعات دقیقی از جمعیت آن ها در دست نیست،زیرا عشایر ایران از لحاظ چگونگی کوچ ،اسکان و روابط اجتماعی وضع متفاوتی دارندآمار جمعیت عشایر از حدود 400هزار تا 5 میلیون نفر ذکر شده است . که طبق پژوهش های «فیروزان»جمعیت عشایر ایران در اوایل قرن بیستم 25 درصد کل جمعیت کشور بوده که در سال 1335به 14درصد جمعیت کاهش یافته است که علت آن سرکوب عشایر ،رشد سریع سرمایه داری و فرهنگ غرب گرایی و زندگی شهر نشینی در دوران سلسلهی پهلوی بوده است. مرکز آمار ایران جمعیت عشایر کوچندهی کشور را در تیره ماه 1377«930/199»خانوار گزارش داده است .

* کلیاتی دربارهی ایل قشقایی :

وجه تسمیه وتاریخچه : در مورد وجه تسمیه ایل قشقایی نظرات مختلفی اظهار شده است. در حقایق اخبار نامهی آمده است که قشقایی چون از تیره طایفهی یموت که مسمی به قشقه می باشند لذا به قشقایی مسمی شدند. بار تولد می گوید که نام قشقایی از کلمه قشقا که به معنی اسب پیشانی سفید است می آید دیوید مرسدن درباره وجه تسمیه قشقایی می نویسد : نخستین بار نام قشقایی از فامیل شخصی به نام جانی آقا قشقایی از صاحب منصبان شاه عباس گرفته شده است.

قشقایی ها عشایر ترک زبانی هستندکه طی سالیان مختلف تاریخی به جنوب ایران و فارس کوچ کرده و در این سرزمین ساکن شده اند . تاریخچهی ایل قشقایی بسیار مبهم و دانستنی های ما درباره ی گذشته این ایل بزرگ ناچیز و ناقص است در مورد زادگاه و مکانی که قشقایی ها از آن جا حرکت کرده و به ایران آمده اند باز هم نظرات متفاوتی وجود دارد . عده ای آن ها را مهاجرینی می دانند که از قفقاز به ایران آمده اند ، عده ای آنها را از ترکمنستان ، عده ای از آسیای صغیر، عده ای از ترکستان چین ،عده ای از افغانستان و عده ای زادگاه آن ها را آذربایجان وتبریزمی دانند.

از طایفه های کنونی ایل قشقایی نخستین طایفه ای که در فارس مسکن گزیدند طایفهی «فارسی مدان» است که از این مبحث می توان به این نتیجه رسید که ایل قشقایی یک جا و در یک زمان به صورت یک ایل واحد یک پارچه به فارس نیامده بلکه به تدریج از گرد آمدن و اتحاد طوایف ترک زبان که منشأو مبدأ نداشته اند پدیدار گردیده است و باید پذیرفت که بعضی از تیره ها و طایفه های قشقایی ممکن است در اصل ترکمن یا از ترکان غز بوده اند .

* ساختار سنتی ایل:

ایل قشقایی مانند سایر ایلات ایران دارای ساخت سنتی ایلی است که از تقسیمات طایفه ای و منطقه ای براساس و با تکیه به آن اتخاذ می شود که شامل : الف) ساخت اجتماعی ب)ساخت سیاسی است .

ساخت اجتماعی ایل قشقایی به ترتیب عبارت اند از : ایل ،طایفه ، تیره ،بنکو و خانواده .

ایل:

ایل،از جمع چند طایفه تشکیل می شود ،اجتماعی از مردم که دارای خصوصیات نژادی مشابه بوده و روابط بین افراد براساس رابطهی خویشاوندی استوار است و دارای اقتصاد مبنی بر شیوه تولید دامی ، ناگزیر به کوچ و حرکت فصلی است.

طایفه:

طایفه ،کلمه ای عربی است که از جمع چند تیره تشکیل می شود ،ایل قشقایی از شش طایفه ،دره شوری ، فارسی مدان ،عمله ،شش بلوکی ،کشکولی بزرگ و کشکولی کوچک تشکیل شده است.

تیره:

تیره،از اجتماع چند بنکو تشکیل می شود که هر تیره به منزلهی قلمرو دهستانی است که تعدادی آبادی را در بر می گیرد که با فاصله های کم و بیش جدا از هم واقع شده اند.

بنکو

بنکو ،از تجمع چند خانواده یک بنکو تشکیل می شود که عبارت اند از اجتماع چند سیاه چادر در منطقه ای محدود به نام «یورت»که در داخل مرتع مستقر می شوند.

ب)ساخت سیاسی :

تمام ایلات کشور دارای ساخت سیاسی یا ساخت قدرت بوده اند چه آن هایی که در طول تاریخ دگرگون شده و آن هایی که اکنون وجود دارند دارای رئیس و سرپرستی به نام خان بوده اند ولی امروزه به علت تغییرات سیاسی و اجتماعی از اقتدار و نفوذ آنها کاشته شده تا جایی که می توان گفت دیگر خبری از خان و کلانتر نیست.

جمعیت:

از تعداد و ترکیب جمعیت ایل قشقایی اطلاعات مستند و دقیقی در دست نیست چون جمعیت این ایل در طول تاریخ دچار تغییرات شدیدی شده است . جهاد سازندگی در سال 1361 جمعیت عشایر کوچ رو قشقایی را 13752 خانوار معادل 89357 نفر ذکر کرده است.

قلمرو جغرافیایی قشقایی ها به طور عمده استان فارس است ولی در عین حال تعداد قابل توجهی از طوایف و تیره های این ایل ییلاق و قشلاق خود را در استان اصفهان و بوشهر می گذرانند.ییلاق قشقایی ها بین شیراز و دشت ارژن و شمال غربی شیراز قرار دارد و قشلاق آنها در جنوب فارس که از مناطق کم ارتفاع جلگه ای و پست لار ،جهرم ،فیروزآباد ،آغاز و تاکرانه های خلیج فارس ادامه دارد و می توان گفت قلمرو گرمیسری آن ها وسیع تر از قلمرو سردسیری آنها ست.

بخش دوم : همسر گزینی و ازدواج :

طبق تعریف باقر ساروخانی ازدواج عملی است که پیوند دو جنس مخالف را بر پایهی روابط پایای جنسی موجب می شود بنابراین رابطهی دو فرد از یک جنس چه به طور موقت و چه دائم ازدواج خوانده نمی شود.اندیشمندان دربارهی هدف ازدواج نظرهای متفاوتی داده اند که طرفداران نظریه میل جنسی اعتقاد دارند که هدف اصلی ازدواج شکل حقوقی و رسمی دادن به محرکات عزیزی است که بنیان و هدف نهایی آن به شمار می رود .

یکی از مهم ترین انگیزه های ازدواج در ایلات و عشایر با توجه به تحقیقات انجام شده داشتن اولاد به ویژه پسر،نیاز به نیروی انسانی، ارضای غرایز و جلوگیری از روابط نامشروع ،وظیفهی دینی واعتقاد به حفظ دودمان (روشن ماندن اجاق خانواده) است.

ملاک های انتخاب همسر:

هر فردی با توجه به شرایط ،امکانات و گرایش های ذهنی خود ملاک هایی در انتخاب همسر دارد. که در بین ایلات و عشایر ملاک هایی چون ؛دین ،نجابت ،سلامت جسمانی دختر ،خویشاوندی ،سن ،سیاست،هنرمندی بیشتر مورد توجه بوده و عشق مبنای ازدواج تعداد کمی از پیوندهای زوجین در ایلات و عشایر بوده است. از جمله اهداف سیاسی ازدواج میان رهبران ایلات و طوایف بایکدیگر می توان به کسب حمایت طوایف دیگر ،تحکیم همبستگی و کسب موقعیت ممتازتر اجتماعی و کسب خبر اشاره کرد.

از دیگر ملاک های انتخاب همسر در ایلات و عشایر برخورداری از اعتبار فامیلی یا اصل و نسب می باشد که عشایر سعی می کنند از خانواده ای که اعتبار و شهرت نیکو داشته و از قدرت و منزلت بیش تری برخوردارند همسر انتخاب کنند و این ملاک بیش تر از طرف کسانی مورد توجه قرار گرفته که خودشان از چنین ویژگی برخوردارند.

سن ازدواج از دیگر عوامل مؤثر در همسر گزینی ایلات و عشایر است که سن معینی برای ازدواج تعیین نشده است چنانکه ممکن است از بدو تولد دختری را به نامزدی پسری طبق رسوم محلی «ناف بر» شود . وهیچ هنجار سنی در ازدواج وجود ندارد به طوری که ممکن است یک پیرمرد 70ساله با یک دختر 15 ساله ازدواج کند . پایین تر بودن سن ازدواج دختر در همهی ایلات به جز ایل قشقایی موسوم بوده به طور که قشقایی ها ازدواج دختر نابالغ را مذموم و ناپسند می دانند ولی پایین بودن سن ازدواج بیش تر مربوط به زمانهای قدیم بوده و امروزه با مقایسه سن ازدواج زنان و مردان می توان این نتیجه را گرفت که سن ازدواج زنان و مردان نسبت به گذشته افزایش یافته است به طوری که سن ازدواج مردان بالاتر از زنان است و مردانی که در 25 سالگی و بالاتر ازدواج کرده اند 5/7برابر زنان است.بر خلاف جامعهی شهری در جامعهی عشایری اختلاف سنی زوجین زیاد نیست که علت آن را می توان در سن ازدواج مرد دانست . زیرا هرچه مرد در سن کمتری ازدواج کند تفاوت سنی کم تری با همسرش دارد. سن متوسط ازدواج در مردان 25تا 28 سال و برای زنان 12تا 15سال در جامعهی ایلات و عشایر ذکر کرده اند.

پژوهش نگارنده در طایفه دره شوری سن متوسط ازدواج برای زن و مرد به ترتیب 7/18 و5/23 سال را ذکر می کند که تقریباً 5 سال تفاوت به نفع مرد است.

شیربها:

شیربها در تمام ایلات و عشایر با اسامی مختلف وجود دارد که باصری ها به آن «عروس بها» قشقایی ها«باشلق» و بلوچ ها«وَشداد» می گویند.

شیربها کمک مالی است که هنگام ازدواج از طرف داماد به خانوادهی عروس داده می شود و تا زمانی که خانواده های زوجین در مورد میزان آن توافق نکنند ازدواج صورت نمی گیرد البته امروزه شیربها بیشتر به صورت پول می باشد.

در مورد تاریخچهی دقیق شیربها اطلاعاتی در دست نیست اما باید اذعان نمود که این پدیدهی اجتماعی تازگی نداشته بلکه دارای قدمت زیادی است که سابقهی آن در ایل قشقایی حداقل 150سال است شیربها به عنوان پدیده ی اجتماعی کارکردهایی دارد که در شکل گیری ، تثبیت و دوام خانوادهی عشایری نقش به سزایی دارد . از کارکردهای شیربها می توان به جبران خلاء ای است که دختر با عزیمت خود در خانودهی پدر برجا می گذارد لذا جامعهی ایلی درصدد بر می آید تا به روش های مختلف عزیمت دختر را جبران کند از مهم ترین شیوه های این جبران پرداخت شیربها از جانب داماد و خانوادهی اوست.

کارکرد دیگر ، ادای احترام داماد به عروس است زیرا عدم اخذ شیربها اهانت به حیثیات دختر دانسته شده و اکثراً معتقدند در چنین صورتی دختر بی ارزش و ناچیز جلوه می کند .

کارکرد سوم نوعی سپاس و قدردانی داماد از خانوادهی عروس است زیرا داماد با پرداخت شیربها خدمتی را که خانوادهی دختر در بزرگ کردن و تربیت و پرورش او داشته اند پاس می دارد.

چهارمین کارکرد، تهیهی جهیزیه است ،زیرا خانوادهی عروس با شیربهایی که از داماد می گیرد برای دخترش جهیزیه تهیه کرده و امکان ازدواج او را فراهم می کند.

البته مقدار جهیزیه با نوع ازدواج متغیر است در ازدواج های درون همسری چون شیربها کم می گیرندمقدار جهیزیه کم تر از ازدواج های برون همسری است.

شیربها می تواند به صورت پول،دام ،برنج ، آرد و حتی چای و قند باشد.

بنابراین می توان به این نتیجه رسید که اولاً موضوع شیربها در ایلات و طوایف مختلف متفاوت است و دوم این که میزان شیربها همگی مربوط به دهه های گذشته است و با میزان آن در حال حاضر کاملاً متفاوت است.

عواملی بر میزان شیربها مؤثر است که برخی آن عبارت اند از:

- نوع ازدواج: ممکن است به صورت درون همسری (ازدواج فامیلی) یا برون همسری باشد که شیربها در ازدواج درون همسری کم تر از برون همسری است.

- وضع اقتصادی خانودهی دختر : دخترانی که پدرانشان از وضعیت اقتصادی مطلوبی برخوردارند میزان شیربهایشان بیش تر از دخترانی است که وضعیت اقتصادی پایینی دارند.

- منزلت اجتماعی خانوادهی دختر : میزان شیربها در طوایف عرب خوزستان با منزلت اجتماعی خانواده های دختر متناسب است هرچه منزلت اجتماعی دختر بالاتر باشد مقدار شیربها نیز بیشتر خواهد بود.

- سن و زیبایی دختر: دختران جوان در سن ازدواج از شیربهای بیش تری نسبت به دخترانی که در سن بالا ازدواج می کنند برخوردارند همچنین دختران زیبا،شیربهای بیشتری دریافت می کنند.

- دفعات ازدواج: دخترانی که برای اولین بار ازدواج می کنند از شیربهای بیشتری نسبت به آنانهایی که برای بار دوم یا بیش تر ازدواج می کنند برخوردارند.

- میزان شیربها میان اقوام پدری کم تر از اقوام مادری است و یکی از راههای جایگزین نمودن شیربها کار رایگان داماد برای پدر زن و مبادلهی خواهران با یکدیگر است.

*مهریه :

مهر عبارت اند از مالی که به مناسبت عقد نکاح مرد ملزم به دادن آن به زن می شود و حکم قانونی است و قراردادی نیست.

در مورد تاریخچهی مهریه در ایلات و عشایر عده ای معتقدند مهریه در عشایر سابقهی زیادی ندارد مهریه از زمانی پیدا شد که نظام اقتصادی عشایر دچار تحول گردید. به عنوان مثال در گذشته ای نه چندان دور قشقایی ها و دیگر ایلات به مهریه چندان توجهی نمی کردند، زیرا اقتصاد آن ها تقریباً بسته و معاملات به صورت پایاپای صورت می گرفت ،اما از زمانی که پول وارد اقتصاد کوچ نشینان گردید و آن ها به سوی نظام سرمایه داری کشیده شدند ارزش های سنتی آنها نیز دچار دگرگونی گردید .

از کارکردهای مهریه می توان به : جبران کمبود سهم الارث زن ، حمایت از موقعیت زن و جلوگیری از تضییع حقوق او،جلوگیری از بروز طلاق وتأمینی برای زن در صورت بروز طلاق و نشانهای از احترام و توجه مرد به زن اشاره کرد.

در حال حاضر مهریه در تمام ایلات و عشایر متداول است ولی میزان آن در ارتباط با طلاق نوسان می یابد مثلاًدر «ممسنی وبویر احمد» مقدار مهریه بیشتر از قشقایی هاست چون در این طوایف بر خلاف قشقایی ها مبادرت به طلاق می شود . به همین جهت برای جلوگیری از طلاق اشیایی مانند: پر مگس ،پوست پیازوشکوفهی درخت سیب برای جلوگیری از طلاق به عنوان مهریه در نظر می گرفتند البته این مسأله بیش تر در ازدواج های برون همسری وجود دارد.

کمترین مهریه در 5 سال اخیر 000/800 تومان و بیش ترین آن 000/000/12 تومان به ثبت رسیده است. مهریه با وضع اقتصادی خانوادهی دختر ،نوع ازدواج رابطه ندارد اما با منزلت اجتماعی خانوادهی دختر ،سن دختر و دفعات ازدواج او مرتبط است.

مراحل ازدواج :

در ایلات و عشایر ازدواج صرفاً پیوند دو فرد نیست،بلکه پیوند دو گروه اجتماعی است. در گذشته رضایت و موافقت خان یا کلانتر در ازدواج دختران و پسران لازم بوده،امروزه به علت تغییراتی که درساختار ایلات و عشایر به وجودآمده علاوه بر رضایت والدین،رضایت دختر در ازدواج نیز مطرح است. مراسم خواستگاری حتماً با حضور ریش سفیدان برگزار شده و جوانی که جهت خواستگاری تنها به خانوادهی دختر دلخواهش برود از نظر آداب و رسوم محلی عمل بدی را مرتکب شده است.

رسم ربودن «روبند قرمز رنگ عروس» توسط سوارکاران خویشاوند داماد و جلوگیری همراهان عروس،نمادی از ازدواج ربایشی در گذشتهی دور است.

ایستادن داماد در بالای دروازهی خانه و عبور عروس از زیر پایش و زدن آهستهی دست به پشت سرش به هنگام استقبال از او ،نمادی بر برتری مرد نسبت به زن است.

مراسم ازدواج در طوایف مختلف ایل قشقایی صرف نظر از برخی جزییات تقریباً به یک نحو برگزار می شود و شامل مراحل زیر است.

- انتخاب دختر توسط خانوادهی پسر و تأیید آن توسط پسر،مشورت با خویشاوندان نزدیک توسط خانوادهی داماد که رضایت خویشاوندان امری ضروری است،زیرا آن ها به صورت یک گروه منسجم در سود وزیان یکدیگر شریک اند.

- اطلاع یافتن از وضعیت خانوادهی یکدیگر که بیشتر در ازدواج های برون همسری صورت می گیرد که از راههای مختلف مانند سؤال از دیگران،فرستادن افراد به صورت مهمان کسب اطلاعات می کنند . البته این امر بیشتر برای خانوادهداماد اهمیت دارد.

بعد از اطلاع یافتن از وضعیت خانوادهی دختر و انتخاب همسر آینده ،مراسم خواستگاری به عمل می آید که توسط هیأتی از فامیل وریش سفیدان که به ترکی به آن «سوچه» می گویند انجام می گیردهر اندازه اعضای این هیأت شخصیتی والاتر داشته باشند موفقیت قطعی ترخواهد بود. بعد از اتمام خواستگاری ،چند روز بعد خانوادهی داماد به همراه یکی دو نفر از فامیل نزدیک خود جهت کسب اطلاع به خانهی دختر می روند، نحوهی استقبال خانوادهی دختر نشان دهندهی رضایت یا عدم رضایت آنهاست. که رضایت خود را با پوشیدن لباس های نو،استقبال از مهمانان بادست پاچگی وخوشحالی نشان می دهند.

پس از موافقت ،پدر و بستگان عروس از خانوادهی داماد دعوت می کنند که در روز معین برای تعیین شیربها به گفتگوبنشینند که پدر داماد با یکی از ریش سفیدان به عنوان نمایندهی پدر داماد انتخاب می شوند تا دربارهی شیربها و مهریه مذاکره کنند در بعضی طوایف و تیره ها بعد از تعیین مقدار مهریه «حق شیر» هم تعیین می شود که حق شیر پولی است که داماد به مادر عروس می دهد تا به اصطلاح شیری که به دخترش داده حلال شود و میزان آن کم تر از شیربهاست.

در مرحلهی بعد خانوادهی داماد اقدام به دعوت از بستگان عروس و داماد برای مراسم عروسی می کنند که دعوت کنندگان با بستن دستمالی به یال اسب،سوار بر اسب جلو چادرها می روند و آن ها را به عروسی دعوت می کنند. یک شب قبل از عروسی مرحلهی حنابندان انجام می گیرد و دعوت شوندگان به عروسی ،در خانهی عروس جمع شده و محتوای تشتی را که به وسیلهی زن دلاک از حنا آماده شده به دست و پای عروس می مالند.

مرحلهی نهایی ازدواج شامل عقد و عروسی است که جشن عروسی در بین قشقایی ها معمولاً با شکوه و جلال خاصی برگزار می شود و وسعت و شکوه جشن بستگی به موقعیت داماد و عروس و ثروت آنان دارد و ممکن است چند روز طول کشد. در عروسی ها برروی هر چادر 3 علم ،سرخ،سبز وسفید نصب و بالای آن قند یا میوه ای می گذارند و این علم ها از علایم عروسی است. در روز جشن نوازندگان را خلعت می پوشانند و آن ها آغاز جشن را با آهنگ های مخصوصی اعلام می کنند.

تمام مخارج عروسی به عهدهی خانوادهی داماد است. قبل از این که عروس به خانهی داماد رود از اجاق پدر که جلوی چادر قرار داده شده و روی آن یک تابه با یک تکه نمد پوشیده شده عبور داده می شود و در مقابل آن زانو زده و آن را می بوسد.

در این هنگام مادر عروس تقاضای مبلغی پول از داماد می کند،پدر داماد مبلغی پول به مادر عروس می دهد مادر عروس یک سوم آن را برداشته و دوسوم آن را با دستمالی به همراه مقداری نمک ونان به دست برادر یا عموی عروس می دهد که به کمر او بسته شود.

سپس عروس را بر اسب نر تزیین شده ای سوار و پسربچه ای را بر ترک وی نشانند به این نیت که اولین فرزندش پسر شود. عروس در جلو حجله به کمک یکی از محارم از اسب پیاده می شود و داماد هدیه ای را به عنوان « پای انداز» به عروس می دهد،چادر حجله به رنگ زرد طلایی است.

برای دعوت شدگان به عروسی در حجله معمولاً سینی های شیرینی به همراه تعداد زیادی دستمال و جوراب می آورند و هر کس یکی از انها را بر می دارد. مراسم سنگین و پرشکوه عروسی که از چندین روز قبل آغاز شده بود با آوردن عروس تقریباً خاتمه می یابد و دعوت شدگان هدایایی نظیر ،گوسفند گوشتی، قند و چای ،برنج و به ندرت پول تقدیم داماد می نمایند.

ازدواج در بین لرها شامل مراحل شناسایی،خواستگاری، تعیین شیربها ، شیرینی خوران و عقدوعروسی است.

لرها بر خلاف سایرکوچ نشینان ایران،ابتدا عروس را می آورند و سپس مردم را جهت شرکت در جشن عروسی دعوت می کنند در حالی که سایر ایلات ابتدا مردم را دعوت می کنند و پس از اتمام جشن عروس را می آورند و مراسم را خاتمه می دهند.

مراسم ازدواج در بین بلوچ ها نسبتاًَ کوتاه تر و مراسم عروسی به نسبت مختصرتر است.

انواع ازدواج:

تاریخ زندگی انسان،از آغاز تاکنون،شاهد شیوه های ازدواج وهمسرگزینی مختلفی بوده است.

عده ای بر تعداد کسانی با هم ازدواج می کنند تکیه کرده و آن را به سه دسته ی اصلی ازدواج گروهی،چندهمسری و تک همسری تقسیم می کنند.

* انواع ازدواج در ایلات و عشایر

- درون همسری،ازدواج درون همسری در بین ایلات و عشایر اهمیت و رواج بسیار دارد زیرا در این صورت، اولاً عروس در بین اقوام خود به سر خواهد برد، ثانیاً والدین عروس از این که دخترشان در نزد افراد بیگانه نیست خیالشان راحت است و ثالثاً داماد مبلغ کم تری شیربها می پردازد. از میان ازدواج های دورن همسری، بیش ترین فراوانی مربوط به ازدواج میان اقوام پدری است که در این میان ازدواج پسرعمو، دخترعمو و عموزاده ها نسبت به سایرین از کثرت بیش تری برخوردارند. از جمله دلایل رواج ازدواج درون همسری می توان به شناخت خانواده ها از یکدیگر ،تداوام پیوندهای خونی، وجود خرده فرهنگ های مشابه و مشترک،امکان استفاده از کمک های اقتصادی یکدیگر،شیربها و جهیزیه کم تر اشاره کرد.

- برون همسری:ازدواج برون گروهی باعث حمایت و تقویت استحکام سیاسی سازمان اجتماعی ایل می شود تا نوعی ازدواج مبادله ای بین دو قبیله صورت گیرد و پیوند جوامع ایلی از طریق زن مستحکم شود

- چندزنی: در جامعه ی عشایری بر خلاف جامعه ی روستایی چند زنی بسیار محدود است . در گذشته که ساختار سیاسی سنتی بر ایلات و عشایر حاکم بوده است چند زنی میان رؤسای ایلات و طوایف وجود داشته است که بعضی از کلانتران وخوانین بین هفت تا هشت زن و در مواردی حتی بیش از 20 زن را به همسری بر می گزیدند. در میان عشایر اسکان یافته، چند زنی بیش از عشایر کوچ رو است که عقیم بودن زن، نداشتن اولاد پسر، مسائل سیاسی،پیری و بیماری زن، عامل اقتصادی و ازدواج با بیوه ی برادر،از جمله دلایل چندزنی است.

- تک همسری: بیشتر عشایر یک زن دارند از میان 279 خانواده مطالعه شده طایفه دره شوری، 275 خانواده (مرد) تک همسر هستند.

- ازدواج مبادله ای: که به دو صورت است،یکی کار رایگان داماد نزد پدر زن و گرفتن دختر وی در ازای آن و دیگری دختر دادن و دختر گرفتن که به اصطلاح گاو به گاو نامیده می شود.

- ازدواج مصلحتی: که از جمله ی آن می توان به « خون بس» ناف بری، نذری و ازدواج سیاسی اشاره کرد. در این ازدواج زنان وجه مصالحه هستند که از انتقامهای متقابل در درگیری های دو طایفه ممانعت به عمل می آورند.

- ازدواج موقت: امروزه این نوع ازدواج در جامعه ی عشایری وجود ندارد زیرا شرایط اقتصادی اجتماعی که منجر به چنین ازدواجی در جامعه ی شهری می شود در جامعه ی عشایری وجود ندارد . البته در گذشته در میان خوانین، تعداد محدودی ازدواج موقت وجود داشته است.

* خانواده

در جامعهی عشایری ایران خانواده کوچکترین واحد اجتماعی است که هسته ی اصلی چامعه ی ایلی را تشکیل می دهد و در بقا و ادامه ی حیات این جامعه اهمیت و نقش اساسی دارد و مرکب از زن و مرد و تعدادی فرزندان که بر اساس یک سلسله روابط و مناسبات اجتماعی و اقتصادی در سکونت گاه مشترکی کنار هم زندگی می کنند و معاش خود را از طریق فعالیت اقتصادی مشترک تحت سرپرستی رئیس خانواده تأمین می کنند.

انواع خانواده در ایلات و عشایر:

خانوادهی هسته ای: که مرکب از مرد ،زن و فرزندان مجرد است که شکل غالب خانواده در ایلات و عشایر است که 2/76 از کل خانواده های عشایری را تشکیل می دهد.

خانوادهی گسترده: بعد از خانوادهی هسته ای بیش ترین تعداد خانواده را تشکیل می دهد که بیش تر در میان عشایر اسکان یافته وجود دارد تا کوچ رو. خانوادهی گسترده ،فرزندان را بعد از ازدواج در خود جای می دهد و گسترش آن نیز به همین دلیل است چون نسل زیر یک سقف زندگی می کنند این شکل خانواده معمولاً پدر سالاری و پدر مکانی است.

- خانوادهی زن و شوهری : این نوع خانواده یا تازه ازدواج کرده و فاقد فرزندند و یا این که سال هاست ازدواج کرده ولی بچه دار نشده اند و ترکیب این نوع خانواده عبارتست از مرد بعلاوه زن.

خانواده ستاکی: در این خانواده ،مردها ،اعضای خانوادهی خود را دریک منطقه می گذارند و آن گاه برای تعلیف دام به همراه یکی یا چندتن از فرزندان پسر خود به منطقهی دیگر رفته و هر از چند وقت به خانواده سر می زنند این شیوهی زندگی در میان کوچ رو در قشلاق وجود دارد. در اینجا دوری اعضای خانواده به معنای ترک خانواده نیست و در همهی لحظات حساس زندگی در خانه حاضرند.

خانوادهی با ملحقات :از یک خانوادهی هسته ای با عده ای از بستگان تشکیل می شود که در گذر از خانوادهی گسترده به سوی خانوادهی هسته ای است. بستگانی که با خانواده هسته ای زندگی می کنند می توانند پدر زن ،مادر زن ،پدرمرد ،مادرمرد،یرادر مرد،خواهر بیوه و یا ازدواج نکرده مردباشد.

خانوادهی مرکب:از دو خانوادهی هسته ای که اغلب دو برادر متاهل هستند یا از مرد با همسران و فرزندانش تشکیل می شود.

خانوادهی ناقص :خانواده ای است که در اثر فوت یا طلاق به وجود می آیند که تعداد این خانواده در جامعهی عشایری کم است که دلایل آن را می توان به وابسته بودن بخش عمدهی حیات اقتصادی خانواده به زن ـ سرپرستی از فرزندان و همسر بیوهی برادر ،ناپسند بودن زندگی مجردانه مرد همسر از دست داده و منحصر به فرد بودن خانواده در تأمین نیازهای بیولوژیکی انسان ها دانست.

خانواده پدر ـ مادری:خانواده ای است که پس از ترک فرزندان از خانواده ای هسته ای باقی می ماند . خانواده پدر ـ مادری که بدان خانواده سومین هم می گویند با خانواده زن و شوهری متفاوت است . خانواده زن و شوهری تازه ازدواج کرده و هنوز بچه دار نشده اند ولی خانوادهی پدر ـ مادری سالهای پایانی عمر را می گذرانند و فرزندان همگی ازدواج کرده و پدر و مادر را تنها می گذارند.

در ایلات و عشایر ایران مکان زندگی بعد از ازدواج یا خانه پدر داماد است یا خانه پدر عروس یا مکان جدید ولی امروزه شکل غالب محل زندگی بعد از ازدواج در ایلات عشایر نومکانی است به تحقیق نگارنده کتاب 4/85 درصد محل زندگی خانواده ها نومکانی است

خانواده در ایلات و عشایر کارکردهایی دارند که مطالعهی آن از دیدگاه جامعه شناسی و مردم شناسی اهمیت خاصی دارد که مهمترین آن عبارت اند از : تولید مثل فرزند آوری و بزرگ کردن آنان یکی از مهمترین و اصلی ترین وظیفهی خانوادهی عشایری است.جامعهی عشایری به داشتن فرزندان زیاد رغبت دارند و چندان توجهی به کنترل موالید ندارند که هدف و کارکرد عملی آن جانشین کردن اعضای جامعه و استمرار نسل مختلف از طریق زاد و ولد طبیعی است.

ارضای غرایز جنسی:یکی از وظایف اساسی و اولیه خانواده کارکرد جنسی آن است چون عشایر هر گونه روابط جنسی خارج از خانواده را ممنوع می دانند .تنظیم روابط جنسی و مشروعیت بخشیدن به تمایلات جنسی توسط خانواده صورت می گیرد.

کارکرد اقتصادی : که خانوادهی عشایری یک واحد تولید و مصرف است که زیر نظر پدر خانواده اداره می شود و قسمت اعظم تولیدش را خود مصرف می کند .

اجتماعی کردن: هدف آن آماده کردن افراد برای زندگی اجتماعی است که در جامعهی عشایری به علت نفوذ کم فرهنگ و تکنولوژی مدرن و به لحاظ فقدان مؤسسات اجتماعی ،اجتماعی کردن بیش تر توسط خانواده صورت می گیرد.

دادن هویت اجتماعی : در ایلات وعشایر ،پایگاه فرد مبتنی بر پایگاه اجتماعی خانوادهی اوست و فرد هویت اجتماعی خود را از خانواده کسب می کند .

حمایت و مراقبت اعضاء:خانواده در هر جامعه مأمنی برای اعضای خود است . و ای

کتاب: جامعه شناسی خانواده و ازدواج در ایلات و عشایر از جلال غلامحسین پور

مطالب مشابه :

خواستگاری و نامزدی در شیراز

ايرانگردي - قسمت هفدهم: رسم و رسومات یلدا در شهرهای مختلف ایران

آداب رسوم شب یلدا در شهرهای مختلف

رمضان نزدیک است .... و (رمضان در ایران و آیین‌های فراموش شده +عکس)

کتاب: جامعه شناسی خانواده و ازدواج در ایلات و عشایر از جلال غلامحسین پور

مشاوره ازدواج در رابطه با عوامل اخلاقی و روانی

تاریخچه‌ی رادیو، تلویزیون و سینما در‌ایران

رسم و رسومات یلدا در شهرهای مختلف ایران