افشان گلابتون دار

قالی افشان شاه عباسی گلابتون دار

بدون شک عصر صفويه دوران شكوفايي هنر قالي بافي ايران به شمار مي‌آيد. کیفیت عالی در تکنیک های بافت، تكامل چشمگير طراحي و تبديل طرحهاي شكسته هندسي به طرح‌هاي تكامل يافته اسليمي، گل وگياه ، درخت، پرندگان، انسان ، جانوران و جزآن از تحولات مهم قالی بافی این دوره به شمار می رود. راه يافتن قالي هاي ايراني به ويژه قالي هاي بافته شده در كارگاه هاي سلطنتي که از کیفیت بالایی برخوردار بودند به دربارهاي اروپايي سبب شهرت جهاني قالي ايراني شد. درکلیه منابعی که مورد هنر اسلامي به نگارش در آمده بدون استثناء همه آنها اوج هنر قالي بافي ايران را دوران صفويه مي دانند. ارنست كونل در كتاب « هنر اسلامی» می گوید: «قرن شانزدهم ميلادي عصر كلاسيك صنايع فرش بافي ايران است چه در آن زمان در كارگاه هاي دولتي با استعداد ترين هنرمندان از لحاظ ظرافت طرح و فضاي رنگ و دقت در بافت، به آنچنان تكاملي دست يافتند كه نظيرش را در اين صنعت هرگز در هيچ كجاي ديگر نمي توان يافت».

بنا به گفته سياحان فرانسوي، شاردن و تاورنيه، همچنين رابرت شرلي انگليسي، شاه عباس مبادرت به بر پايي كارگاه هاي بافت فرش در شهرهاي مهم ايران از جمله اصفهان، كاشان، تبريز، مشهد وجزآن كرده بود. قالی افشان شاه عباسی گلابتون دار از جمله قالی های این دوره می باشد که در موزة آستان قدس رضوي نگهداري مي شود.

سيسل ادواردز در مورد اين قالي چنين آورده است: «...يك تخته قالي نفيس قرن شانزدهم متعلق به آستان قدس رضوي كه گفته مي شود در شهر مشهد بافته شده است پس از تحقيق از خزانه دار آستانه دربارة صحت اين مطلب و اين كه آيا مدارك مستندي كه مؤيد اين فرضيه باشد وجود دارد و يا نه؟ وي اظهار داشت فهرستي در اختيار آستان قدس رضوي است كه در حدود بيست و پنج سال قبل تهيه گرديده و در آن ذكر شده است كه قالي مزبور به دستور شاه عباس در شهر مشهد براي آستانه تهيه گرديده است. وي افزود اين اظهارات متكي به روايات و احاديث است و كارشناسان نيز آن را تأييد كرده اند».

شاه عباس صفوی در هر شهري كه كارگاه قالي بافي داير مي كرد دستور مي داد بنا بر خصوصيات بومى قالي بافته شود. اين قالي نيز تمام خصوصيات فرش مشهد از جمله رنگ بندي(زمينه قرمز و حاشيه سورمه اي)، استفاده از حاشيه هراتي با طرح افشان وجزآن را داراست.

تصویر یک- نمای کلی از قالی افشان شاه عباسی گلابتون دار

طرح: افشان

محل بافت: مشهد

دوره/ تاریخ بافت: صفویه/ اواخر قرن 10 شمسی

تولید کننده: کارگاه شاه عباس صفوی

اهدا کننده: احتمالاً شاه عباس صفوی

نوع گره: نا متقارن(فارسی)

رجشمار: 48 گره در 6.5 سانتی متر

ابعاد: 555×355

جنس تار: ابریشم

جنس پود: پنبه، گلابتون نقره

جنس پرز: پشم

توصیف اثر

طرح و نقش

طرح این قالی بیست متری افشان می باشد که با نقوش زیبای ختایی و گلهای درشت شاه عباسی بصورت صوف باف، بافته شده است.

متن

طرح متن قالي به نام افشان گل درشت شهرت دارد و نكته جالب توجه آن حركت شاخه ختايي اصلي است. این شاخه از گل برگي (پنجه گربه اي) كه در مركز قالي به رنگ زرد كار شده بيرون آمده است و در دو جهت مخالف به سمت پايين و بالاي قالي حركت مي كند.

همچنین اسليمي هاي ابری زیبایی با تزئینات گل هاي كوچك، برگ ها و غنچه ها در لابه لاي نقوش دیگر به حركت در آمده و فضاهاي خالي را پر كرده است.

علیرغم اینکه طرح قالي به صورت يك دوم اجرا شده، رنگ بندي در دو قسمت (سمت چپ و راست فرش) با يكديگر متفاوت است. این نکته را میتوان با مقایسه گل های دو سمت قالی به خوبی مشاهده کرد.

حاشیه

این قالی دارای هفت حاشیه است. یک حاشیه اصلی(حاشیه پهن میانی)، دو حاشیه کوچک و چهار زنجیره که هر كدام، تزيينات به خصوصی را دارند.

حاشیه اصلی

رنگ زمینه حاشیه اصلی سورمه اي است که در بعضي از قسمت ها در اثر عوامل مختلف دچار تغيير شده است. طرح این حاشیه به سبک هراتی و بصورت واگیره ای طراحی شده است، به این صورت که دو واگیره در عرض و سه واگيره در طول قالي بکار رفته است. واگيره هاي این حاشيه از نظر فرم كلي شبيه به یکدیگر می باشند، ولي در جزئيات تفاوت هاي بسياري با هم دارند که با کمی دقت به خوبی قابل مشاهده است.

شکل واگیره حاشیه اصلی به این شکل است که در یک طرف این واگیره گل شاه عباسي با برگ كنگره اي ديده مي شود كه در قاب مركزى اش (آيينه گل كه سفيد رنگ است) يك گل شاه عباسي شش پر قرار گرفته است. لا به لاي برگ هاي كنگره اي اين گل شاه عباسي براي ايجاد تنوع، هنرمند طراح از گل هاي گرد چهار پر استفاده كرده است. در سمت مخالف اين گل نيز يك گل شاه عباسي برگي ديده مي شود كه جهت آن به سمت داخل قالی است. بين اين دو گل بزرگ كه در دو جهت مخالف طراحي و رسم شده، گل ديگري است كه به صورت مايل بر روي شاخه ختايي قطوري قرار گرفته است. اين شاخه ختايي مجموع اين گل ها را به هم متصل كرده و رنگ آن سفيد است. در انتهاي شاخه ختايي برگ هاي كنگره اي بزرگي ديده مي شود كه در مشهد اصطلاحاً به آنها «شعله» می گویند.

هنرمند طراح براي پر كردن فضاي بين اين گل ها از شاخه ظريف تري به رنگ صورتی استفاده كرده است كه روی آن انواع نقوش گل، برگ و غنچه ديده مي شود كه هم تنوع رنگ در حاشيه ايجاد كرده و هم فضاهاي خالي را پر كرده است.

حركت هاي آزادانه اسليمي هاي ابري(ماري)در بين اين عناصرنیز، بر زيبايي و لطافت طرح افزوده است.

حاشیه کوچک

در دو طرف حاشیه اصلی دو حاشیه کوچک قرار دارد که طرح آن ها با یکدیگر متفاوت است. حاشیه کوچک بیرونی با رنگ زمینه زرد اسپرکی و طرح واگیره ای از دو گل شاه عباسی برگی ( پنجه گربه ای) که با شاخه ختایی به یکدیگر متصل شده اند، نقش بسته است. روی این شاخه های ختایی، غنچه های زیبایی با رنگ روشن تزئین شده است.

حاشیه کوچک درونی نیز دارای رنگ زمینه نقره ای(گلابتون نقره) و طرح آن تکرار واگیره ای است که در آن نقش دو گل شاه عباسی شش پر که یکی به رنگ صورتی و دیگری به رنگ سبز روشن است دیده می شود. بین این دو گل، برروی شاخه ی ختایی یک گل گرد سفید نیز مشاهده می شود.

زنجیره

این قالی چهار زنجیره دارد که خارجی ترین زنجیره دارای طرح 7و8 است که به رنگ لاکی و سفید طراحی شده است. دومین زنجیره با همان طرح زنجیره اول بصورت مداخل طراحی شده است. سومین زنجیره با طرحی شبیه هشتی که افقی طراحی شده، به رنگ زرد و قرمز لاکی طراحی شده است و در نهایت داخلی ترین زنجیره بدون نقش و بصورت ساده به رنگ سبز کار شده است.

بافت

اين قالي نفيس در مشهد و به احتمال زیاد در کارکاه سلطنتی شاه عباس بافته شده است. این قالی با رجشمار 48 گره فارسی در 6.5 سانتی متر به شیوه لول باف و بصورت برجسته یا به عبارتی صوف باف بافته شده است.

شیوه پود گذاری این قالی به این صورت است که بعد از هر رج بافت، سه پود از لابلای تارها عبور داده شده است.

در قسمت پايين قالی و قبل از شروع بافت، حدود دو سانتی متر گلیم بافی تزئینی، با طرح و رنگ های زیبایی دیده میشود نکته بسیار مهم در مورد این قالی، زربفت بودن آن است به این صورت که از نخ گلابتون نقره در بافت قسمت هایی از ساقه ها، برگ ها، اسلیمی ها و گل ها، بصورت گلیم باف استفاده شده است.

قالی های زربفت، قالی هایی گل برجسته هستند که قسمت های غیر برجسته آن ها گلیم باف است که در این قسمت ها، نخ سیم تاب(نقره تاب) به موازات پود از میان نخ های تار عبور می کند و این نخ های سیم تاب از روی قالی به خوبی دیده می شوند.

بافت این قالی ها به این صورت بوده که ابتدا گره های مربوط به قسمت های پرزدار بافته می شده و سپس نخ سیم تاب را چندین بار از میان نخ های تار عبور می دادند. در مرحله بعد سرتاسر عرض قالی پودکشی می شده و بعد شانه می زدند. تعداد رفت و برگشت نخ سیم تاب در هر رج، به ضخامت نخ سیم تاب و پرز قالی بستگی داشته است که در بیشتر فرش های زربفت بین 3 تا 5 نخ سیم تاب در هر ردیف ازگره (رج) وجود دارد.

این گونه قالی ها در اواخر قرن دهم شمسی (دوره صفوی)، به تعداد زیادی بافته شد که تا کنون نزدیک به چهارصد تخته از آن ها شناسایی شده است. بیشتر این قالی ها توسط تجار یا سیاحان اروپایی به اروپا وارد شده اند. این فرش ها منحصرا برای دربار صفوی تولید می شد و دربار بخشی از آنها را جهت فروش به بازارعرضه می کرد.

منابع و ماخذ:

حاجی زاده ، محمد امین(1387) ." بررسي تحولات نقش فرش مشهد در يکصد سال اخير". دانشگاه هنر، دانشکده: پرديس باغ ملي، پایان نامه ارشد.

کمدلو ،حسین (1387). " قالیچه افشان شاه عباسی ". آیینه خیال ،ش9، مرداد و شهریور .

ملول،غلامعلی(1384) ." بهارستان دریچه ای به قالی ایران " . تهران: زرین و سیمین.ص44.

قالی افشان شاه عباسی گلابتون دار . شناسنامه قالی . موجود در بایگانی موزه فرش آستان قدس رضوی .

ادوارز، سیسیل." قالی ایران".ترجمه مهین دخت صبا، تهران، یساولی، 1368

کونل، ارنست." هنر اسلامی". ترجمه هوشنگ طاهری، تهران، ابن سینا، 1347

منشی، اسکندربیک. " تاریخ عالم آرای عباسی"(جلد 1 و 2 و 3)، تصحیح محمد اسماعیل رضوانی، تهران، دنیای کتاب، 1377

افشان گلابتون دار

مطالب مشابه :

افشان گلابتون دار

خياطي آسان و كاربردي م(مقنعه طرح روسری)

لباس بندری-پوشش زنان جنوب(بندر و قشم)

رودوزي در اصفهان

رودوزی‌های سنتی

کتیبه دوزی

رنگ‌آميزي مناسب خانه را بزرگتر مي‌كند

تاریخ فرش ایران ( دوره صفویه )