مدیریت سیلاب در کلانشهرهای ایران

در دنیای امروز ما، که زندگی شهری خسارات جبران‌ناپذیری را به طبیعت وارد آورده و بسیاری از منابع طبیعی را در معرض تهدید قرار داده است، مدیریت آب‌های سطحی در حیطه کلانشهرها از اهمیت خاصی برخوردار است.

آبراهه‌ها و مسیل‌های شهری نقش مهمی در مدیریت آب‌های روان، هدایت قنوات و نیز جمع‌آوری آب‌های سطحی ناشی از نزولات آسمانی برعهده دارند. درواقع می‌توان هر منطقه شهری را به عنوان یک حوزه آبخیز معرفی نمود که اجزای آن را نهرها، جوی‌ها، مسیل‌ها و قنوات تشکیل می‌دهند و حجم عظیمی از آب‌های سطحی منطقه را به رودخانه‌های پایین‌دست هدایت می‌کنند. بنابراین نگاه ویژه به آبراهه‌ها و مسیل‌های شهری نه‌تنها از نظر زیبایی شهری اثرگذار است بلکه راندمان استفاده بهینه از آب‌های روان را افزایش داده و از ریسک بروز مشکلات سیل پس از ریزش ناگهانی باران، به علت هدایت مدیریت شده آب به مجاری پیش‌بینی شده، می‌کاهد. ازطرف دیگر مشکلات افت سطح سفره‌های آب زیرزمینی تهران به میزان دو متر در سال با تغذیه مصنوعی با استفاده از رواناب‌های جاری در مناطقی که رواناب‌های مازاد وجود دارد قابل حل می‌باشد.با تبدیل حوزه‌های آبخیز غیرشهری به شهری، درنتیجه تغییر کاربری اراضی از حالت طبیعی (کشاورزی، مرتعی و جنگلی) به شهری (مسکونی، صنعتی، تجاری، ورزشی، جاده‌ها و معابر)، موضوع پیچیده‌ای تحت عنوان آبخیزداری شهری متولد شده است. توسعه شهرنشینی، به ویژه در حاشیه رودخانه‌ها بر خسارات سیل در دهه‌های اخیر افزوده است. از این رو توجه به موضوع مدیریت سیلاب‌های شهری به عنوان یکی از محورهای مهم آبخیزداری شهری با هدف ارائه الگوها و استانداردهای مناسب با تاکید بر حفظ محیط زیست شهری، از اهمیت بالایی برخوردار است.با توجه به 700 متر تغییر ارتفاع از شمال تا جنوب تهران، مناطق جنوبی شهر تهران بیشتر از سایر مناطق در معرض خطر آبگرفتگی و سیلاب هستند. به راستی چرا پایتخت ایران با چند بارش بهاری باید چنین دستخوش التهاب و اضطراب شود؟ چرا علیرغم خشکسالی، بارش باران به جای خوشحال کردن مردم و مسوولان آنها را نگران می‌کند؟ آیا راهی برای مهار روان آب‌های حاصل از بارش نیست؟ چرا روند وقوع سیل در پنج دهه اخیر رشدی 250 درصدی داشته و طبق آمار در سال 80 رقمی بالغ بر یک‌هزار و 500 میلیارد ریال خسارات ناشی از سیل برآورد شده است؟
تخریب حوزه آبخیز بالادست نواحی شهری به صورت‌های مختلف از جمله تخریب پوشش گیاهی و جاده‌سازی، همچنین گسترش بی‌رویه اراضی شهری و صنعتی، سبب کاهش نفوذ و تبخیر و افزایش روان آب می‌شود. ازسوی دیگر رژیم بارش غالب در کشور به صورت رگبارهای شدید و کوتاه‌مدت بهاره و بعضا تابستانه است که فرصت نفوذ باران به داخل خاک را کاهش می‌دهد و درنتیجه بخش قابل توجهی از بارش به رواناب‌های سطحی تبدیل می‌شود. از این‌رو رودخانه‌ها و مسیل‌های حوزه‌های آبخیز شهری از درجه ریسک زیادی برای سیلخیزی و خسارات ناشی از آن برخوردارند و دستیابی به توسعه پایدار شهری نیازمند طراحی مدل‌های مناسب مدیریت و حفاظت رودخانه‌ها و مسیل‌ها در حوزه‌های آبخیز شهری است.ارتفاعات تهران کانو‌ن‌های خطر بالقوه هستند و اگر به آنها توجه نشود، به خطر بالفعل تبدیل می‌شوند. سیل سال 66 تهران به خوبی توانست وضعیت عرصه‌های دامنه البرز را نشان دهد. در ارتفاعات شمال تهران تخریب کامل صورت گرفته است. این درحالی است که در گذشته نه چندان دور این ارتفاعات پوشیده از جنگل‌های ارس بود و اگر این مناطق چند سال قرق می‌شدند و به طبیعت استراحت داده می‌شد، پوشش گیاهی افزایش می‌یافت، چون ظرفیت بازسازی طبیعت در این مناطق به خوبی وجود داشته و دارد.طبق مطالعات صورت گرفته افزایش 10، 15 و 30 درصدی سطوح غیرقابل نفوذ شهری معمولا سبب 2، 3 و 5برابر شدن احتمال رخداد سیلاب‌هایی با دوره بازگشت دوساله خواهد شد. ازطرف دیگر افزایش سطوح غیرقابل نفوذ شهری سبب کاهش تغذیه طبیعی سفره‌های آب زیرزمینی در مناطق شهری می‌شود که شبکه جمع‌آوری فاضلاب خانگی، مدیریت پسماندها و زباله در سطح شهر، تناسب کاربری اراضی درون شهری، مدیریت ترافیک و آلودگی هوا، شبکه جمع‌آوری رواناب سطحی، تراکم جمعیت شهری، استاندارد زندگی و بسیاری عوامل دیگر در کیفیت رواناب و سیلاب شهری موثر هستند. از زمان‌های دور، فرسایش و رسوب به عنوان یکی از ملاحظات اصلی کیفیت آب شناخته شده است. علاوه بر رسوبات، فلزات و مواد شیمیایی آلی از وسایل نقلیه و صنایع، رواناب ناشی از رگبارهای شهری را به مقدار زیادی آلوده می‌کنند. نیترات‌ها هم در محیط‌های شهری در شکل‌های مختلفی از طریق کودهای شیمیایی که برای رشد گیاهان استفاده می‌شود، فضولات حیوانات خانگی و سیستم تخلیه فاضلاب‌های انسانی وارد چرخه رواناب شهری می‌شوند.
جنبه‌های اکولوژیکی
سیلاب‌های شهری
به‌طور سنتی در سال‌های گذشته بحث سلامت اکولوژيکی شهرها نسبت به مسائل اجتماعی و اقتصادی آنها کمتر مورد توجه قرار گرفته، اما در سال‌های اخیر با توجه به مطرح شدن مفهوم توسعه پایدار در سطح جهان، توجه به مساله سلامت اکولوژیکی از اهمیت برجسته‌ای برخوردار شده است. لذا در شرایط کنونی امر مدیریت سیلاب‌های شهری تنها، هنگام وقوع فاجعه و پس از ایجاد بحران صورت نمی‌پذیرد، بلکه برنامه‌ریزی‌ اقدامات پیشگیری و مدیریتی سیل‌های شهری برمبنای احترام به ارزش‌های اکولوژیکی و اهتمام بر نزدیک نمودن زیست‌بوم و طبیعت از قبل صورت می‌گیرد. در این زمینه یکی از معضلات اساسی که اکوسیستم‌های شهری را تهدید می‌کند، نابودی و عاری شدن این مناطق از گونه‌های زیستی نادر و یا حساس به تغییرات غیرطبیعی و آلودگی رایج در رواناب‌های شهری و ازدیاد گونه‌های مضر می‌باشد. در این مناطق عملیات بهسازی باید بر حمایت از بازگشت پایدار گونه‌ها و ارتباط این مناطق با مناطق دست‌نخورده و غنی از گونه‌های نابود شده حاشیه مسیل‌ها، به عنوان ذخیره‌ای جهت تامین گونه‌های از دست رفته متمرکز شود.ایجاد مسیر سبز و کاشت درخت و گیاهان متنوع متناسب با اقلیم منطقه در نواحی حاشیه‌ای و اطراف مسیل‌های شهری می‌تواند باعث کنترل حرکت سیل و روند رسوب‌گذاری و همچنین جلوگیری از شسته شدن خاک و خروج مواد مغذی و گونه‌های مختلف در مسیل گردد. این دالان‌های سبز ضمن ایجاد مناظر بدیع (که موجبات جذب توریست و ایجاد مکان مناسب جهت تفریح شهروندان را فراهم می‌کند) سبب ایجاد تنوع گونه‌های زیستی و کمک به مهاجرت و بازگشت گونه‌های از دست رفته می‌شود، که خود می‌تواند یکی از موفقیت‌های بزرگ طرح‌های مدیریت سیلاب‌های شهری باشد.
ملاحظات زیست‌محیطی
در سال‌های اخیر، در نقاط مختلف دنیا، طرح‌های ساماندهی رودخانه عمدتا شامل سازوکارهای مناسب برای توسعه تنوع زیستی و محیطی رودخانه‌ها، ساخت کانال‌هایی با ظاهر هرچه طبیعی‌تر و بازیافت شرایط طبیعی اولیه، برای رودخانه‌هایی که در اثر تغییر کاربری زمین تخریب شده‌اند، بوده است.
ملاحظات اجتماعی
در مناطق شهری، آحاد جامعه نقش مهمی را در مدیریت سیلاب‌ها ایفا می‌کنند. مدیران و برنامه‌ریزان شهری به درستی دریافته‌اند که استفاده از توانمندی‌ها و اطلاعات محلی و توجه به نیازمندی‌های جامعه در توسعه و بهبود گزینه‌های مدیریتی بسیار موثر بوده است. لذا افرادی که به نحوی در روند مدیریتی دخیل هستند باید به این نکته واقف باشند که داشتن تعامل سازنده با جامعه و اطلاع‌رسانی صحیح و شفاف امری مفید، ضروری و بعضا اجباری است.
عوامل اقتصادی و مالی
یکی از امتیازاتی که در مدیریت سیلاب‌های شهری وجود دارد منافع فراوان مادی و انسانی آن می‌باشد که به افراد جامعه تعلق می‌گیرد. اگرچه منافع انسانی بعضا محدود به مجریان، سرمایه‌گذاران و بهره‌برداران آن می‌باشد اما سود نهایی جامعه با توجه به رضایت عمومی بسیار چشمگیر است. در مواردی از این دست، بخش اعظمی از سود ناشی از مدیریت سیلاب‌های شهری، در زیباسازی طبیعت منطقه و احیای اکولوژیکی مسیل نهفته است و با توجه به تاثیر شگرف آن بر محیط زیست و سلامت جامعه و ایجاد جاذبه‌های مختلف گردشگری و تفریحی نمی‌توان ارزش‌ بالای مادی آن را به حساب آورد. در این صورت تالاب‌ها، مسیل‌ها و محیط اطراف آن از نظر زیبایی منظره به عنوان میراثی با ارزش و ماندگار برای نسل‌های آینده به حساب می‌آیند.به هرحال باید توجه کرد که مشکلات موجود در برآورد و پیش‌بینی میزان دقیق ارزش و سود اقتصادی ناشی از کارکردهای اکوسیستمی ایجاد شده از مدیریت سیلاب‌های شهری برای نسل‌های آینده و مشکلات در ترغیب سرمایه‌گذاران به سرمایه‌گذاری و بعضا اطمینان‌بخشی به آنها در بازگشت مناسب سرمایه‌شان، در پروژه‌هایی از این دست غالبا سبب می‌شود که این برنامه‌ها با محدودیت‌هایی در تامین و جذب بودجه مواجه شوند. با توجه به مشکلات یاد شده، امروزه یکی از راه‌های محاسبه ارزش اقتصادی پروژه‌های مدیریت سیلاب‌ها توجه به افزایش و ترقی ارزش ملکی زمین‌های نزدیک به اقدامات سازه‌ای اجرا شده و مسیل‌های بهسازی شده می‌باشد که معمولا معیاری عینی در جهت محاسبه مستقیم عایدات است. یک مثال اجرایی از این نوع سوددهی غیرمستقیم افزایش 17درصدی ارزش املاک اطراف مسیلی واقع در شهر «پرت» استرالیا پس از بهسازی آن مسیل می‌باشد. همچنین میزان اشتغالزایی و درآمدهای ناشی از کارکردهای تفریحی و جاذبه‌های توریستی یکی دیگر از راه‌های محاسبه ارزش اقتصادی عملیات مدیریت سیلاب‌های شهری است.
غفلت از راه‌حل‌های مدیریتی
یکی از مشکلات اساسی در زمینه مدیریت سیلاب‌ها، محدود کردن طرح‌ها به راه‌حل‌های سازه‌ای است و از راه‌حل‌های غیرسازه‌ای یا مدیریتی به کلی غفلت می‌شود. تجربه نشان داده که چنانچه «مدیریت» به عنوان یک پارامتر تاثیرگذار در طرح‌ها لحاظ نگردد کارآمدترین و پیچیده‌ترین سازه‌ها نیز در حصول به اهداف طرح، موفقیت لازم را کسب نخواهند کرد. در بسیاری از موارد «بهبود مدیریت» در حوزه شهری و مولفه‌های تاثیرگذار بر سیلاب می‌تواند در کاهش هزینه‌های طرح‌های کنترل و بهره‌وری از سیلاب شهری نقش بسیار چشمگیری را ایفا کند.روش‌های سازه‌ای برای کنترل سیلاب نیازمند دیواره‌سازی در طرفین آبراهه به‌ویژه در محدوده‌های شهری و روستایی است. این روش‌ها عموما هزینه‌بر بوده و در بسیاری از موارد، در مقایسه با روش‌های مدیریتی، از اثربخشی کمتری برخوردارند.
از سوی دیگر بررسی تجربیات دیگر کشورها بیانگر این واقعیت است که با انجام اقدامات سازه‌ای نه‌تنها خطرات سیل و خسارات و تلفات ناشی از آن به طور کامل حذف نشده، بلکه گاهی دیواره‌های حفاظتی احداث شده، با ایجاد امنیت کاذب برای مدیران و شهروندان ساکن در مجاورت آنها، ضمن تشویق کاربری نامناسب زمین باعث بروز فاجعه‌های تاسف‌بار در زمان وقوع سیلاب‌های بزرگ شده است. به همین دلیل رویکرد بکارگیری و اعمال روش‌های مدیریتی در کنترل سیلاب‌ها، توسط متخصصان و صاحبنظران و سازمان‌های تخصصی بین‌المللی، مطرح و در بسیاری از کشورها به کار گرفته شده است. در روش‌های مدیریتی، سعی می‌شود با استفاده از اطلاع‌رسانی و هشدار به موقع، افراد را از مناطق خطر تخلیه کنند. ایجاد و راه‌اندازی سامانه‌های هشدار سیل، تهیه و انتشار نقشه‌های پهنه‌بندی سیل و نقشه‌های خطر سیلاب و تهیه و اجرای دستورالعمل‌های مربوطه، سه رکن بسیار ضروری و مهم روش‌های مدیریتی برای کاهش خسارات سیل محسوب می‌شوند. امروزه، در کشورهای پیشرفته، از روش مدیریتی به عنوان راهکار اصلی برای کنترل سیل و کاهش خطرات ناشی از سیلاب و از روش‌های سازه‌ای و بیولوژیک به عنوان راهکارهای تکمیلی استفاده می‌شود.

موضوعات مرتبط:

آبخیزداری و راههای مقابله با تخریب حوضه ها

مهندسی رودخانه- قسمت اول

مهندسی رودخانه- قسمت دوم

بلایای طبیعی- اثرات و راهکارها

مسائل اساسی مدیریت آبخیزداری در کشورهای در حال توسعه

مدیریت جامع آبخیزداری ابزاری برای منابع آب