مباحث بلاغي، بخش دوم (علم معانی)

علم معانی

تعريف علم معانی:

علمی است که با آن اصول و قواعد احوال مخاطب شناخته می شود تا کلام را با مقتضای حال او بيان کنيم.

موضوع علم معانی:

لفظ است به اعتبار ثانی . يعنی اول شناخت صرف و نحو و در درجه دوم رعايت خصوصياتی که موجب فصاحت و بلاغت می شود .

فايده ی علم معانی:

شناخت اعجاز قرآن کريم و واقف شدن به اسرار بلاغت و فصاحت و شناخت کلام خوب از بد .

واضع علم معانی : شيخ عبدالقاهر جرجانی متوفی (471)

مأخذ و شواهد مثال: قرآن کريم ،حديث نبوی ، کلام منظوم و منثور عربی و فارسی .

موضوعات علم معانی:

1ـ خبر و انشاء 2ـ احوال مسند 3ـ احوال مسند اليه 4ـ اطلاق و تقييد 5ـ احوالمتعلقات فعل6ـ وصل و فصل 7ـ حصر و قصر8ـ مساوات ، ايجاز ، اطناب

کلام = (مسند اليه + مسند ) (محکوم اليه + محکوم به ) (مخبرٌ عنه + مخبرٌ به ) ( موضوع + محمول )

مثال : العلمُ نورٌ / الحسدُ مذمومٌ /

در زبان فارسی مسند اليه در يکی از نقشهای زير می آيد :

1ـ مبتدا : الجهلُ مهلکٌ . ( الجهل )نقش مبتدا دارد و مسند اليه است .

2ـ فاعل: خَتم اللهُ علی قلوبهم . ( الله ) فاعل است و مسند اليه .

3ـ نايب فاعل: کُتِبَ عليکم الصّيام ُ . ( الصّيام ) نايب فاعل است و مسند اليه .

4ـ فاعل شبه فعل: و لو لا دفعُ اللهِ النّاسَ بعضهم ببعضٍ لَفَسَدتْ الأرضُ . (الله ) مضاف اليه است که به مصدر (دفع) اضافه شده است .

5ـ اسم نواسخ: إنَّ زيداً صادقٌ . ( زيداً ) اسم إنَّ است و مسند اليه .

6ـ مفعول به اول افعال قلوب: رأيتُ اللهَ رازقاَ . ( الله ) مفعول به اول است و مسند اليه .

*اگر فعل قلوب متعدی به سه مفعول شود ، مفعول به دوم مسند اليه است. أعلمتُ خليلاً سعيداً فاضلاً . ( سعيدٌ فاضلٌ ) در اصل مبتدا و خبر بوده اند .

در زبا ن عربی مسند به يکی از صورتهای زير می آيد :

1ـ خبر مبتدا : الله عليمٌ . ( عليم ) خبر است و مسند .

2ـ فعل تام : وقتی که مسند فعل تام است مسند اليه آن فاعل است . جلس محمدٌ . که ( جلس ) مسند است و ( محمد ) مسند اليه .

3ـ اسم فعل : هيهات الخمولُ . ( هيهات ) مسند است .

4ـ خبر نواسخ : صار الجوُّ بارداً . ( بارداً ) خبر (صار ) است و مسند.

5ـ مفعول به دوم يا سوم افعال قلوب : وجدتُ علياً عالماً . أعلمتُ علياً سعيداً عالماً.

کلام با دو گونه است : 1ـ کلام خبر ی 2ـ کلام انشايي

کلام خبری : کلام خبری ، خبری را بيان می کند که قابل صدق يا کذب است . و در جهان خارج واقع می شود .

کلام انشايی : کلام انشايی ، کلامی است که خبر را بيان نمی کند و قابل صدق و کذب نيست . مثل : أمر ، نهی ، تعجب ، استفهام و ...

* صدق يا کذب بودن خبر: اگر بدون گوينده خبر در نطر بگيريم، هر خبری قابل صدق يا کذب است. اما در مورد آيات قـــرآن و احايث، چون گوينده را ذکر می کنيم، احتمال کذب را از آن دور مي سازيم.(الخبرُ قولً يحتملَ صدقَ و الکذبَ لِذاتِه )

اغراض غير اصلی خبر:

1ـ فايده ی خبر: غرض آگاه کردن شنونده نسبت به مطلبي است که از آن بی خبر است.

2ـ لازم فايده خبر: شنونده از خبر آگاه است و گوينده می خواهد آگاهی خود را به او اعلام کند.

اغراض غير اصلی خبر:

1ـ استرحام: الهي لَإنْ جَلّتْ و جمّت خطيئتي فعفوک عن ذنبي أجلٌّ و أوسعُ

2ـ اظهار ضعف: قال ربّ إني وهن العظم منّی و اشتعل الرّأسُ شيباً

3ـ اظهار تأسف: فَلما وضعتها قالت ربِّ إنّي وضعتُها أنثی و الله أعلم بما وضعت

4ـ تشويق وترغيب به کاری: و ليس سواءً عالمٌ و جهولٌ

5ـ اظهار مسرت و خوشحالی : قل جاء الحق و زهق الباطل إنّ الباطل کان زهوقاً

6ـ بر حذر داشتن مخاطب از امری: أبغضُ الحلال الي الله الطلاقُ

7ـتوبيخ مخاطب تنبل: الشّمسُ طالعةٌ.

8ـ فخر و مباهات به امری: إنّ الله اصطفاني من قريشٍ.

کلام خبری :

1ـ خبر ابتدايي: مخاطب خالی الذهن است و نسبت به خبر نه مردد است ونه منکر. قَدم الأميرُ.

2ـ خبر طلبي: مخاطب نسبت به قبول خبر مردد است و بايد برای قانع کردن او خبر را با تأکيد بيان کرد. أنّ الأمير قَدم.

3ـ خبر انکاری: چون مخاطب منکر خبر است و در مقابل آن موضع گيری می کند بايد خبر با بيش از يک تأکيد بيان کـرد. ألاإنّ الأميرَ قدمَ

*اخراج و ايراد کلام بر خلاف ظاهر: مخاطب غير منکر را به منزله ي منکر فرض کردن. مثلاً به مسلمان تارک نمــاز بگوييــم: إنَّ الصّلوةَ لَواجبةٌ. و منکر را به منزله خالي الذهن فرض کردن: و الهُکم إلهٌ واحدٌ. و خالي الذهن را به منزله شاک و مردد قـرار دادن:

و لا تخاطبنی في الّذينَ ظلموا إنهم مُغرقون.

طرق مختلف تأکيد جمله:

1ـ إنّ و أنّ 2ـ ألا ( آگاه باش ) 3 ـ ( قد ) در مضارع معنی تقليل دارد و در ماضی تأکيد است . 4ـ (لَ) که بر سر خبر إنّ می آيد 5ـ انواع قسم 6ـ (أمّا ) شرطيه : فأمّا اليتيمَ فلا تقهر ... 7ـ نون تأکيد ثقيله و خفيفه . 8ـ ضمير فصل 10ـ جمله اسميه 11ـ تکرار بصورت تأکيد لفظی و معنوی

انواع کلام انشايي:

1ـ انشای طلبي که متکلم چيزی را از مخاطب طلب مي کند:

الف) أمر: إعدلوا هو أقربُ للتّقوی .

ب) نهي: و لا تقربوا مال اليتيم إلا بالتی هی أحسن .

ج) استفهام: هل لک حاجةٌ ؟ ـ أ أنتَ فعلتَ هذا بِآلهتنا يا ابراهيمُ ؟

د) تمنيّ امر محال: ألا ليت الشباب يعود يوماً فَأخبرهُ بما فعل المشيبُ

ه) ترجّی امر ممكن: ليتني أنجح في الإمتحان .

و) ندا: الهي و ربیّ من لی غيرک ؟

* امر: گاهی صيغه ي امر براي معاني ديگري غير از معني واقعی آن بکار مي رود:

1ـ دعا: ربّ اشرح لی صدری و يسّر لي أمری

2ـ التماس: أعطنی الکتاب أيّها الصديقُ

3ـ اباحه: کلوا و اشربوا حتی يتبيّن الخيط الأبيض من الخيط الأسود من الفجر .

4ـ تهديد: إعملوا ما شئتم إنّهُ بما تعملون بصيرٌ.

5ـ تعجيز: و إن کنتم فی ريبٍ ممّا نزلنا علی عبدنا فَأتوا بسورةٍ من مثلهِ .

6ـ تسخير: يعنی مسخر و منقاد قرار دادن مخاطب به فعليکه به او امر شده است . کونوا قردةَ خاسين .

7ـ تمنّی : الا أيّها الليل الطويل الا انجلی بصبح و ما الاصباح منک بأمثل

8ـ تسويه : و اسرُّوا قولکم أو اجهروا بهِ إنّهُ عليمٌ بذات الصّدور.

9ـ اهانت : قلْ کونوا حجارةً أوْ حديداً .

10ـ تعجب : أُنظروا کيف يفترون الله الکذب.

* نهی : گاهی بر حسب اقتضای مقام در معنای غير حقيقی خود بکار می رود :

1ـ دعا : ربّنا لا تؤاخذنا إن نسينا أو أخطأنا

2ـ التماس: لا تشرب الأفيون فَإنَّ فيهِ ضرراً

3ـ تهديد: وقتی به خدمت گذار خود بگويی : لا تمتثل أمری ثم أنظر ما وقع عليک

4ـ تمنّی: ( يا ليلة الوصل لا تُنقضی ) يا ليلُ طُل يا نومُ زُل يا صبحُ قِفْ لا تَطلُعِ

5ـ توبيخ : لاتلبسوا الحقّ بالباطل و تکتموا الحق و أنتم تعلمون .

· ندا: گاهی کلمات ندايی برای غير ندا بکار می روند :

1ـ اغرا: وقتی مظلومی به تو روی آورد و تو برای تشويق وی به تظلم خواهی و شکايت به او بگويی : يا مظلومُ

2ـ ندبه : وا حسين ــ يا حسين

3ـ استغاثة : يا لَلمسلمِ للغريقِ !

4ـ تعجب : يا لک من خلقٍ عظيمٍ !

5ـ اظهار حسرت و درد : يا ليتنی کنتُ تراباً

6ـ اختصاص : أنا أفعلُ کذا أيّها الرجل !

*استفهام ، گاهی معنی واقعی پرسش کردن را ندارد و برای توبيخ ، تقرير و انکار و يا اهداف ديگری بکار مي رود :

1ـ استبطاء : مثلاً به کسيکه دعوت ما را با إهمال جواب دهد ، می گوييم : کم دعوتُک ؟ يعنی چند بار تو را دعوت کردم ؟

2ـ تعجب : ما لهذا الرّسول يأکلُ الطّعامَ و يمشی فی الأسواق ؟

3ـ تنبيه مخاطب بر گمراهيش : فَأينَ تذهبون ؟

4ـ امر کردن : فهل أنتم منتهون ؟ يعنی ( إنتهوا )

5ـ نهی کردن :أتخشونهم فاللهُ أحقُّ أن تخشوهم ؟ يعنی ( لا تخشوهم )

6ـ استبعاد : انَّی لَهم الذّکری و قد جاءهم رسولٌ مبينٌ . يعنی ( بعيدٌ منهم أن ينتفعوا بالتذکير و الموعظة )

7ـ استيناس : يعنی با مخاطب مأنوس شدن و با او در صحبت باز کردن مانند اين کلام خداوند:

ما تلک بيمينک يا موسی ؟

8ـ وعيد : ألم تر کيف فَعَلَ ربّک بأصحاب الفيل...

9ـ تهکّم و استهزاء : أ عقلک يُسَوّقُ لک أن تفعلَ کذا

10ـ تقرير : أ ضربتَ زيداً ؟

بهرام که گور می گرفتی همه عمر ديدی چگونه گور بهرام گرفت

11ـ انکاری : أ يُحبُّ أحدُکم أن يأکل لحمَ أخيهِ ميتاً

2ـ انشای غير طلبی : متکلم طالب چيزی نيست . بلکه می خواهد يک مفهوم ذهنی ايجاد کند .

( مدح و ذم ـ تعجب ـ قسم ـ ايجاد رابطه مالکيت و زوجيت ـ دعا ـ ادات ( رُبَّ ، لعّل ، کم خبريه ) ـ صيغه های عقد : بعتُ ، زوجتُ ...)

احوال مسنداليه

*در موارد زير بخاطر اهميت مسند اليه ذکر آن لازم است ، نه بخاطر نقص کلام :

1ـ هرگاه قرينه ای بر حذف مسند اليه در کلام نباشد. اولئک علی هدیً من ربّهم و اولئک هم المفلحون 2ـ ذکر مسند اليه برای متکلم يا مخاطب لذت آور باشد . الله ربّی الله حسبنی .

3ـ عدم اعتماد متکلم به هوش و استعداد مخاطب .

محمدٌ من طلاب کلية الآداب و علی ٌ صديقه . محمد نعم الطلاب .

4ـ ذکر مسند اليه بخاطر تحقير مخاطب و بي استعداد جلوه دادن مخاطب .

هل أخوک طالبٌ ؟ نعم أخی طالبٌ .

· در موارد زير می توان مسند اليه را حذف کرد :

1ـ بخاطر اختصار ، چون قرينه روشن و قوی است . قال لي کيف أنتَ ؟ قلتُ عليلٌ . ( قلت أنا عليلٌ )

2ـ حذف مسند اليه بخاطر حفظ قافيه و سجع .

ما المال و الأهلون إلا ودائع و لابُدَّ يوماً أن يُرّدَ الودائع ( الناس )

3ـ بخاطر مشهور بودن مسند اليه . عالم الغيب و الشّهادة . ( هو عالم الغيب و الشّهادة )

4ـ برای آزمايش کردن ميزان هوش مخاطب . نورُهُ مستفادٌ من الشّمس . ( القمرُ نورُهُ )

5ـ وجود ( ال ) ذکری که دلالت بر مسند اليه دارد .

و قيل يا أرضُ ابلعی ماءک ... استوت علی الجودی . ( الفلک که فاعل

استوت می باشد و به علت داشتن ( ال ) ذکری که در آيات قبل آمده است الآن حذف شده است . )

6ـ برای بيم دادن و تحذير و استفاده از فرصت . ( هو أسدٌ )

7ـ پنهان کردن از ديگران ، جز مخاطب . قَتَلَ رجلاً ( قتل ... رجلاً )

*مسند اليه را غالباً معرفه می آورند ، مگر در برخی مواقع که نکره آورده می شود .

*مسند اليه وقتی معرفه است ، به يکی از اشکال معرفه می آيد .

*به جهت اغراض زير مسند اليه را عَلَم می آورند :

1ـ ممتاز کردن مسند اليه از ديگران . و إذ يرفع ابراهيمُ القواعد و اسماعيلُ ...

2ـ به هدف مدح يا ذم کنيه آورده می شود . جاء صلاح الدين ـ ذهب ابو المکارم ـ جاء تأبط الشّرا

3ـ برای تبرک . هل أکرمک الله ؟ الله أکرمني .

4ـ لذت بردن مخاطب از نام مسند اليه . تالله يا ظبيات القاع قُلن لَنا ليلایَ منکنَّ أم ليلایَ من البشرِ

5ـ ذکر کنيه به قصد معنی لغوی آن . ابو لهب يُفسدُ بين النّاس .

*در اغراض زير مسند اليه به شکل ضمير می آيد :

1ـ خود متکلم گوينده ی پيام باشد . أنا الّذی سمّتنی أمی حيدره ضرغام آجامٍ و ليثٌ قسورة

2ـ مسند اليه در حضور متکلم باشد . يا أيّها النّاس أنتم فقراء الی الله .

3ـ مسند اليه غايب باشد . هو الذی يُصَوّرکم ...

*انواع ضمير :

1ـ ذکری : الله خيرٌ حافظاً و هو ارحم الرّاحمين .

2ـ معنوی : أعدلوا هو أقربُ للتقوی . ( العدل )

و لأبويهِ لکلِّ واحدِ منهما السدسُ ( لأبوی الميت )

*معرفه بودن مسند اليه بصورت اسم اشاره :

1ـ هر گاه نام يا لقب برای مسند اليه درست نباشد . هذه بضاعتنا رُدّت الينا .

2ـ نزديک يا دور جلوه دادن مسند اليه :

إنّ هذا القرآن يهدی للّتی هی أحسن . ذالک الکتاب لا ريب فيه .

3ـ برای تحقير مسند اليه : فَذالک الّذی يدّع اليتيم .

4ـ اگر مسند اليه چيزی عجيب باشد: هذا الذی ترک الأوهام حائرةً وصَيّرَ العالم النّحير زنديقاً

5ـ برای با عظمت نشان دادن مسنداليه در ديد مخاطب :

هذا الذی تعرف البطحاء وطاتَه و البيت يعرفهُ و الحِلّ و الحرمُ

6ـ کند نشان دادن ذهن مخاطب : اولئک آبائی فَجئنی بِمثلِهم .

* معرفه آوردن مسند اليه بصورت موصول :

1ـ تشويق مخاطب به استماع : و الذی حارت البريةُ فيه حيوانٌ مستحدثٌ من جمادِ

2ـ برای پنهان کردن مسند اليه از غير مخاطب : ما اُمرتُ امتثلتُ .

3ـ برای آگاه کردن مخاطب به خطای خود : إنّ الذی تدعون من دون الله عبادٌ امثالکم .

4ـ برای به هراس انداختن مخاطب : فَغشيهم منئ اليَمّ ما غشيهم .

5ـ برای مباهات به مفهوم صله : منّا الذی منع الوائدات و أحيا الوئيد فَلم تُؤدَد

6ـ برای اينکه مسند اليه را مورد توبيخ و سرزنش قرار دهد : قد أسأتَ الی الذی أحسن اليک .

*معرفه آوردن مسند اليه بواسطه ( ال ) :

1- ( ال ) عهدی : الف) عهدی ذکری : اسم اول نکره است و در تکرارهای بعدی (ال) دارد .

جاء رجلٌ و قلتُ للرجلِ.

ب) عهدی حضوری : يادآور اسمی است که در حين تکلم حضور دارد . اليوم أکملت لکم دينکم .

ج) عهدی ذهنی : در کلام ذکری از آن نيامده است و از محتوای کلام به ذهن می آيد.

ليس الذکر کالأنثی .

2ـ ( ال ) جنسی ( استغراق افراد ) : بر طبيعت و کليت جنس دلالت دارد.

الرجال قوامون علی النّساء . ـ الإنسان حيوانٌ ( کل فردٍ )

*معرفه ساختن مسند اليه با اضافه کردن :

1ـ برای رعايت اختصار : ولدی متعلمٌ بجای السعيد ولدی متعلمٌ .

2ـ برای اعلام بزرگواری مضاف به مضاف اليه : جاء ولد العالم .

3ـ وقتی مسند اليه دارای مصاديق فراوان باشد : أهل الحق لايقولون إلا الحق .

4ـ وقتی که تنها راه شناساندن مسند اليه فقط اضافه باشد : زارنی خادم صديقی .

* معرفه ساختن مسنداليه بشکل منادا :

1ـ متکلم در مقام ياری و استغاثه باشد : الهی عبدک العاصی أتاک مقرّاً بالذنوبِ .

2ـ چون مفهوم بعد از منادا دارای اهميت خاصی است : يا مريضُ اشرب دواک .

3ـ هر گاه متكلم هيچ نام و نشاني از متكلم نداشته باشد: يا رجلُ أين المستشفی ؟

*مسند اليه گاهی نکره بکار می رود تا برای اغراض خاصی مفيد باشد :

1ـ گاهی از مسند اليه هيچ شناختی نداريم . کان منّا رجلٌ يسأل عنک .

2ـ اگر مسند اليه در بر دارنده افراد زيادی باشد . و إن يُکذّبوک فَقَد کُذِّبت رُسُلٌ من قبلک .

3ـ برای تقليل . و رضوانٌ من الله أکبرُ .

4ـ برای پنهان کردن مسنداليه . رجلٌ کان يقول أنّک انحرفت عن الصّواب .

5ـ برای افادت نوعيت نکره . لکلّ داءٍ دواءٌ .

* در چند مورد مسند اليه بر مسند مقدم می شود

1ـ اگر مسند اليه از کلمات سرور آفرين باشد . العفو عند کرام النّاس مقبولٌ .

2ـ اگر مسند اليه مجازات گناهی باشد . القصاص جزاء من قتل نفساً.

3ـ اگر مسند اليه از کلمات صدارت طلب باشد . مَن صَبر ظفَر .

4ـ هر گاه مسند محصور باشد . و ما محمدٌ الا رسولٌ .

5ـ هر گاه به قصد عموميت سلب نسبت باشد . کلٌ کاذبٍ لا يفلحُ .

* در موارد زير مسند اليه مؤخر می شود .

1ـ از مواردی باشد که خبر بر مبتدا مقدم است . فی الدار صاحبها .

2ـ مسند اليه بصورت فاعل يا نايب فاعل باشد .

3ـ مسند اليه مبتدا و خبر ظرف و يا جار و مجرور باشد .

4ـ مسند اليه محصور باشد . ما ناجحٌ الا علیٌ

احوال مسند

( ذکر ، حذف ، تقديم ، تأخير ، افراد ، جمله ، تقييد ، ترک قيد ، تخصيص ، ترک تخصيص ، تعريف ، تنکير ، ) از حالات مسند است .

اطلاق و تقييد

اطلاق : يعنی آزاد بودن مسند اليه و مسند از هر قيدی . الله قدرٌ

تقييد : مقيد کردن مسند و مسند اليه به قيد . و العصر إنّ الأنسان لَفی خسرٍ .( مقيد به قسم )

انواع قيد :

1ـ صفت : معلمُنا الرجلٌ فاضلٌ. 2 ـ حال : العاقل ينظُر الی الکائنات معتبراً . 3ـ تأکيد : سهرتُ الليلَ کلّهُ .

4ـ بدل : رأيتُ صديقی محمدٌ . 5ـ نواسخ : کاد الفقر أن يکونِ الکفر 6ـ ادات نفی 7ـ مفاعيل خمسه 8 ـ مقيد ساختن مسند و مسند اليه به مفهوم شرطی که مورد نظر متکلم است .

9ـ واو عطف : إنّ فی خلق السّماوات و الأرض و اختلاف الليل و النّهار لآيات لاولی الألباب .

ملحقات فعل

هر گاه مسند بصورت فعل بيايد ، گاهی دارای متعلقاتی است و بنحوی به فعل وابسته است : 1ـ ظرف 2ـ جار و مجرور و ...

قصر و انواع آن

قصر ، يعنی صفت يا حالتی را به کسی يا چيزی منحصر و مخصوص کنند . يا کسی و چيزی را به صفتی محدود سازند .

قصر ، دارای سه رکن است : ( مقصور ـ مقصور عليه ـ ادات قصر ( طرق قصر )

طرق قصر:

1ـ نفی و استثنا ء : لا خالقَ غير الله . 2ـ قصر به ( إنّما ) : إنّما الدنيا فناءٌ . 3ـ تقديم : إيّاک نعبد .

5ـ ( بل ) : لا جبر و لا تفويض بل أمرٌ بين الأمرين . 6ـ ( لا ) : العزة بالقناعة لا بکثرة المال .

ترتيب مقصور عليه در طرق مختلف آن : ( آن کلمه ای که با ( فقط ) ترجمه می شود ، مقصور عليه است .

1ـ در نفی و استثناء : مقصور + مقصور عليه

2ـ در (إنّما) : مقصور + مقصور عليه

3ـ در تقديم : همان لفظ مقدم ، مقصور است .

4ـ در (بل و لکن) : مقصور + مقصور عليه

5ـ در (لا) مقصورعليه + مقصور

انواع قصر :

1ـ قصر نسبی و إضافی : آنست که امکان تغيير و تحول در مقصور و مقصور عليه باشد . ما خالدٌ الا شاعرٌ .

2ـ قصر حقيقی : آنست که مقصور در هر شرايط زمان و مکانی منحصر به مقصور عليه است . ما خالقٌ الا الله .

اقسام چهار گانه ی قصر :

1ـ قصر صفت در موصوف (اضافی) : لا طبيبَ الا خليل . صفت طبابت منحصر به خليل است .

2ـ قصر موصوف در صفت (اضافی) : و ما محمدٌ الا رسولٌ ... که محمد را منحصر به صفت رسالت کرده است .

3ـ قصر صفت در موصوف (حقيقی ) : لا معبود الا الله . صفت معبوديت منحصر به خداوند است .

4ـ قصر موصوف در صفت (حقيقی) : اين نوع دارای مثال و مصداق نيست ، زيرا منحصر کردن يک موصوف در يک يا چند

صفت بصورت واقعی مشکل است . مثلاً در مثال ( ما الله الا خالق ) خداوند فقط خالق نيست بلکه رزاق و ... هم هست .

انواع قصر اضافی :

1ـ قصر افراد : صفتی که ميان چند نفر مشترک است ، متکلم آن را به يک يا چند نفر تخصيص مي دهد إنّما المجتهد علیٌّ .

2ـ قصر قلب : مخاطب در متصف بودن موصوفی در اشتباه است و متکلم ذهن او را به جای ديگر منتقل می کند . مثلاً مخاطب

معتقد باشد که (سعيد طبيب است ) و متکلم بگويد : إنّما الخليل طبيبٌ .

2ـ قصر تعيّن : مخاطب می داند که يکی از دو نفر دارای صفتی هستند اما نمی داند کداميک دارای آن صفت هستند . و متکلم

شخص دارای آن صفت را برای مخاطب تعيين می کند . الفقيه هذا لا ذاک .

وصل و فصل

وصل: پيوند دو جمله بوسيله ی واو عطف ، بمنظور مشارکت دادن آنها در اعراب و احکام مورد نظر .

فصل: نياوردن واو عطف ميان دو جمله بطوريکه هر کدام يک جمله مجزا باشند .

موارد وصل :

1ـ مشارکت دادن جمله دوم در احکام جمله ی اول :

خَتَمَ الله علی قلوبهم و علی سمعهم و علی ابصارهم غشاوةٌ .در اختياری بودن

هر دو جمله يا انشايي بودن آنها : خُذ العفو وامُر بالمعروف وَ اَعرضْ عن الجاهلين .

2ـ برای رفع سوء تفاهم مخاطب (واو) آورده می شود : هل المريض جيّدٌ ؟ لا و شفاه الله !

*در بعضی موارد يک جمله خبری است و جمله ی ديگر انشايي است و با اين حال ميان آنها ( و )آورده می شود . در اين صورت يا جمله خبری در ظاهر خبری است يا جمله انشايي در ظاهر انشايي است . إذهب الی صديقی و تقول لهُ کذا .

موارد فصل :

1ـ کمال اتصال : ميان دو جمله طوری هماهنگی باشد که گويي جمله دوم از حيث محتوا در حکم جمله اول باشد . جمله دوم ( بدل ، تأکيد )

أقولُ لهُ أرحَلْ تُقَيمَنّ عندنا و الا فَکُن فی السرّ و الجهرِ مسلماً

2ـ کمال انقطاع : دو جمله هيچ ارتباطی با هم ندارند . ( خبری ـ انشايي )

قالوا لا توجَل إنّا نُبَشِّرُک بغلامٍ عليمٍ .

3ـ شبه کمال اتصال : ميان دو جمله ارتباط نيست .اما گويی جمله دوم پاسخی است به جمله اول .

و ما اُبرئُ نفسی إنّ النفس لَأمّارة بالسوء

4ـ شبه کمال انقطاع : همراه دو جمله ، جمله سومی هست که می توان آن را به يکی از دو جمله اول و دوم عطف داد . بنابراين ميان سه

جمله واو آورده نمی شود . و تَظُنُّ سلمی أنّنی أبغی بها بَدَلاً أراها فی الضّلال تَهيمُ

5ـ ميان دو جمله از يک سو تناسب است و از سوی ديگر قصد متکلم اعلام عدم تشريک است .

و إذا خَلَوا الی شياطينهم قالوا إنّا معکم إنّما نحنُ مستهزؤونَ * الله يستهزئ بهم ...

منابع و مآخذ:

1- تفتازاني، سعدالدين، مختصر المعاني، انتشارات سيد الشهدا، قم، 1409، ( ه.ق )

2- تفتازاني، سعد الدين، المطول

3- هاشمي، سيد أحمد، جواهر البلاغة، انتشارات واريان.

4- بلاغة الواضحة

5- رجائي، محمد خليل، معالم البلاغة، انتشارات شهيد بهشتي.

6- جرجاني، عبد القاهر، اسرار البلاغة، ترجمه جليل تجليل، انتشارات دانشگاه تهران، 1361

7- نصيريان، يد الله، علوم بلاغت، انتشارات دانشگاه پيام نور.

مباحث بلاغي، بخش دوم (علم معانی)

مطالب مشابه :

مباحث بلاغي، بخش دوم (علم معانی)

کلیات ادبی (5): علم معانی

قواعد درس چهاردهم عربی سوم انسانی

ادامه مطالب مربوط به علم بلاغت

تعریف علم معانی و بیان = Таърифи илми маонӣ ва баён

خلاصه ای از بخش معانی جواهر البلاغه

رابطه علم ودین

بلاغت

علم غیب از دیدگاه قرآن

جلسه اول اصول استنباط