یادداشتی در باره ی کتاب نمایش روحوضی زمینه زمانه و عناصر خنده‌ساز

نوشته‌ی محمدباقر انصاری، انتشارات سوره مهر 1387

نگاهی کلی و ابتدایی به این کتاب جای بسی خوشحالی را پیش می‌آورد. زیرا تاکنون کتابی به تنهایی و تخصص در زمینه نمایش تخت‌حوضی بحث نکرده است-البته فصل‌هایی از کتاب گرانبهایی نمایش در ایران استاد بهرام بیضایی و مقالات متعدد، متن سخنرانی‌ها و فصل‌هایی از دیگر کتاب‌ها را در این مورد مطالعه کرده‌ بودیم- در شناسنامه کتاب از آقای محمدباقر انصاری به عنوان نویسنده نام برده شده است ـ توقعی را در خواننده ایجاد می‌کند که در حوزه نمایش‌های تخت‌حوضی فتح‌باب جدیدی شده علاوه بر آن چه در گذشته به آن پرداخته شده و به نوعی تکمیل‌کننده می باشد ـ

کتاب با مقدمه‌ای در مورد تاریخچه نمایش‌های شادی‌آور شروع می‌شود. در گفتاری کوتاه به این پیشینه ای پرداخته شده است. در صفحه 8 بند سوم از استادانی در این رشته نام برده می‌شود. علی نصیریان، بهرام بیضایی، داود فتحعلی‌بیگی و ... از جمله افرادی که تلاش کردند با ارائه و ثبت متون نمایشی و پژوهشی به نحوی به مانایی و زایایی این نمایش کمک کنند. (نقل از متن کتاب) نویسنده از این بزرگان نام برده و در پایان عنوان کرده است «همگی به سهم خویش، گامی هر چند کوتاه، اما مهم و مؤثر برای شناسایی نمایش روحوضی برداشتند با وجود این ـ همچنان که مشخص است ـ اینگونه تلاش‌ها هرچند در خورد تحصین و امتنان قلبی‌اند، بااین حال تنها شرط لازم و کافی نیستند. بعد از خواندن این سطور با توجه به اطلاعات ناقصی که در مورد کارهای انجام شده توسط آن بزرگواران داده شده است. انتظار زیادی از کتاب پیدا می شود. در سومین صفحه مقدمه هم نویسنده به طرح چندین سؤال می‌پردازد که در قالب سؤال بسیار مهم و قابل توجه هستند.

کتاب در فصل اول به بازشناسی ماهیت خنده می‌پردازد و در فصل دوم هم به این که کمدی چیست؟ در این نوشته از پرداختن به این دو فصل صرفه‌نظر می‌کنیم زیرا هم مطالب جمع‌آوری شده است هم این که در بحث اصلی ما جایگاهی فرعی دارد.

اما فصل سوم ماهیت و ساختار نمایش‌های شادی‌آور ایرانی را مورد بررسی قرار داده‌است.

مباحث مطرح شده از جمع‌آوری کتاب‌ها و مقالات دیگران است. تکراری از گفته‌های دیگران که هر فرد دیگری هم می‌خواست تحقیق را انجام دهد به سراغ همین کتاب‌ها می‌رفت و همین مطالب را جمع می‌کرد. در قسمت 4ـ3ـ2 روحوضی (تخت‌حوضی) توضیح مختصری در مورد پیشینه اجرایی و خود نمایش روحوضی داده شده براساس اطلاعات شفاهی استاد محترمی است. هر چند در کلیت ماجرا می‌توان آن را پذیرفت اما برای یک کتاب یا مقاله علمی این اطلاعات شفاهی نمی‌تواند قابل استناد باشد. در مورد پیدایش سیاه هم به نکاتی اشاره شده است و همان است که در کتاب نمایش در ایران و کتاب‌های نظیر آن آمده است. در جایی به سخنی از استادی اشاره شده که ایشان سیاه بازی را توهین به سیاه‌پوستان دانسته و خواهان تغییر رنگ این شخصیت شده است. این استاد محترم قابلیت‌های شخصیت سیاه را نادیده گرفته‌اند و یا بهتر بگوییم به شنیده‌ها و یا دیده‌های بسیار دور خود اکتفا کرده‌اند در صورتی که سیاه کردن صورت به نشانه تحقیر یا کوچک شمردن انسان‌های رنگین پوست نیست. سیاه، حاضر جواب، باوفا، زیرک است با لهجه مخصوص به خود صحبت می‌کند. برای نمونه می‌توان به نمایش غروب مضحک صمصمام میرزا نوشته و کارگردانی داود فتحعلی‌بیگی ـ (که در کتاب فقط در صفحه 117 فقط چند عکس و بدون اسم آورده شده است) یا مبارک در نمایشنامه زن پارسا ـ مبارک و خاتون پرده‌نشین ـ اشاره کرد که سیاه فردی مورد اعتماد، باوفا، باهوش و باگشذت است، موقعیت و جایگاه اجتماعی ارباب و زن اربابش از زندگی خودش برایش مهم‌تر است. به نظر می‌رسد نویسنده از زمان نگارش یا جمع‌آوری مطالبش برای پایان‌نامه تا چاپ کتاب به تحقیق خود ادامه نداده است. تا به این موارد برخورد کند. در این قسمت به دیگر شخصیت‌های نمایش روحوضی هم پرداخته نشده است. آنها هم می‌توانند به روز بشوند و هم می‌تواند در این روزگار تعریف داشته باشند زیرا آنها شخصیت‌هایی نوعی هستند که خصیصه‌هایی دارند که هیچ‌گاه از بین نمی‌رود. برای مثال ارباب، حاجی یا پادشاه نمونه‌ای از قدرت‌طلبی، جاه‌طلبی، ثروت‌اندوزی، زورگویی، خسیس بودن و ... این صفات در تمام دوران بوده است و فقط جلوه‌ی نمایش آن تغییر کرده است. ارباب خسیس و ثروت‌اندوز گذشته می‌تواند اکنون به فردی ثروت‌مند تبدیل شود که به خیریه‌ها کمک می‌کند، مدرسه و بیمارستان می‌سازد تا با جلب اعتماد مردم به اهداف پلید خود برسد و سیاه با همان خصوصیات خودش او را رسوا می‌کند. در این قسمت اشاره‌ای شده مبنی بر این نکته که با وارد شدن نمایش روحوضی به تئاتر جعبه‌ای (فرنگی) از قابلیت‌های آن کاسته شده و کارکرد خود را از دست داده است. نه تنها این موضوع اتفاق نیافتاده است بلکه با توجه به قابلیت‌های نمایش ایرانی در استفاده از مکان و زمان نمایش صورت‌های نمایش بدیع و تازه‌تری هم پدید‌ آورده است. فصل چهارم و آخرین بخش کتاب هم به بررسی عناصر خنده‌ساز در نمایش روحوضی پرداخته است.

باز هم مقدمه‌ای در مورد نمایش روحوضی شخصیت‌هایش و آیا امکان بروز شدن دارد یا نه و همان بحث قدیمی و تکراری را آورده است. جالب آن دست، خود نویسنده هم مثال‌هایی از نمایش‌هایی اجرا شده در این سال‌ها زده است که با استفاده از عناصر نمایش‌های ایرانی و به ویژه تخت‌حوضی اجراهای جذاب خوب و پرمخاطب نیز داشته‌اند. در پایان این مقدمه نویسنده با اشاره به پیگیری‌های دیگران در ثبت، تحلیل و علمی کردن این مقوله همچنان آن را دچار خلاء‌ها و کاستی‌هایی دانسته ادعا کرده با رویکردی علمی، تحلیلی عناصر خنده‌ساز را در ساختاری مشخص ارائه می‌دهد تا راهگشایی برای علاقمندان کارهای کمدی باشد. از عناصر خنده‌سازی که نویسنده نام برده است. 6ـ4ـ2 نعل وارونه تمام زیرشاخه‌هایش 5ـ4ـ2 تکرار و در مقاله (مبانی مضحکه و اسباب خنده در ... فصلنامه تئاتر تابستان 1378) 8ـ4ـ2 حرف تو حرف آوردن نوشته داود فتحعلی‌بیگی به چاپ رسیده است. خود نویسنده نیز در بخش‌هایی از آن نام برده است. ناگفته نماند در بخش تکرار، تکرار حرف با سه جلوه، یادآوری، اشتباه در مقام سوء تفاهم و تکرار سؤال نیز آورده نشده است. 7ـ4ـ2 پکری 10ـ4ـ2 نوا درآوردن نیز در مقاله‌ای از آقای فتحعلی‌بیگی در کتاب درباره تعزیه و تئاتر خانم لاله تقیان نشر مرکز به چاپ رسیده است. این دو عنصر خلاصه‌نویسی شده‌ای از آن کتاب است. در ضمن به نوادرآوردن هم اشاره‌ای نشده است. نویسنده کتاب از عناصر مهمی چون تحامق، تقلیب، تحسین به ذم، تعریض، تحقیر، تشبیه به ذم و گریز، ... اصلاً نامی نبرده است. از عنصری به نام جناس نام برده و توضیحاتی نیز در مورد آن داده است و سعی در علمی کردن این عنصر خنده‌ساز داشته اما تمام آن چه نام برده شده به لهجه کاکایی و فن زبان زبرگردان و جابه‌جا کردن برمی‌گردد. در بخش موسیقی هم از کتاب کهن‌های همیشه نو استاد مرتضی احمدی استفاده شده است.

در پایان سخن با توجه به تلاش‌هایی که از سوی نگارنده کتاب صورت گرفته است نمی‌توان نام نویسنده بر آن نهاد بلکه گردآوری مطالب دیگران آن هم به صورت ناقص رخ داده است. این کتاب بیشتر در بخش کتاب سازی‌ جای می‌گیرد. نگارنده از تمامی امکانات موجود از کاست‌های سیاه‌بازی، متون نمایش به چاپ رسیده و فیلم‌های تئاترهای اجرا شده موجود در آرشیوهای شخصی و واحد تلویزیونی مرکز هنرهای نمایشی هم استفاده کامل نکرده است. زیرا هر کدام از عناصر خنده‌ساز با جلویی خاص در یکی از این آثار اجرا می‌شود و در اثر دیگری شاید نباشد. در بخش نمایش روحوضی هم به معرفی شخصیت‌های ثابت به مانند حاجی، زن حاجی، ؟؟؟ و ... مکان و زمان در این گونه نمایش با امکانات و ملزومات صحنه مورد استفاده هم پرداخته نشده است و کاش گام‌های بزرگ و مؤثر پژوهشگران این گونه نمایش کوچک، کوتاه مؤثر خوانده نمی‌شد. امیدوار بودیم در چاپ‌های بعدی این اثر موارد ذکر شده رفع گردد. اما کتاب طنز چهار نیز توسط انتشارات سوره مهر به چاپ رسیده در بخش دوم کتاب همان مطالب کتاب روحوضی... بدون دخل و تصرف و عین به عین آورده شده است. متاسفانه به جای پایان دادن به مقوله کتاب‌سازی ـ حقوق پژوهشگران و محققان این حوزه به کنار ـ به ترویج آن دامن زده شده است. فتح باب خوبی برای دیگران هم می‌شود که از کاشته‌ها و زحمات دیگران به راحتی سوء‌استفاده کنند و نام پژوهشگر برخود بنهند.

در پایان لازم به ذکر است انتشارات سوره مهر کتاب 6جلدی نمایش های ایرانی را به همت آقای صادق عاشور پور زیر چاپ دارد که تاکنون 4جلد ان به چاپ رسیده است ومطمئنا بسیاری ازخلا های موجود در مورد نمایش های ایرانی را پر می کند.

مهدی صفاری‌نژاد

یادداشتی در باره ی کتاب نمایش روحوضی زمینه زمانه و عناصر خنده‌ساز

مطالب مشابه :

نمایشنامه ی صابون

نمایشنامه

يك نمايشنامه ي كوچولو براي اجرا درمدرسه

متن نمایشنامه برای سن دبستان

نمایش و نمایشنامه کودک و نوجوان

یادداشتی در باره ی کتاب نمایش روحوضی زمینه زمانه و عناصر خنده‌ساز

خلاصه 50نمایشنامه ایرانی

گفت و گوی پاریس ریویو با هارولد پینتر، نمایشنامه‌نویس فقید انگلیسی:

آموزش مختصر نمایشنامه نویسی-قسمت اول

آموزش داستان نویسی(داستان کوتاه نمایشنامه نویسی رمان و...)