بخش دم = مدرسه عباسقلیخان خاستگاه هسته اولیه جنبش نواندیشی در میان بخشی از اقوام محروم افغانی

بخش دوم

=============

مدرسه عباسقلى خان

-------------------------

پس از چند شب و روز اقامت در هرات ، از يك مسير چپ راه به‏طور قاچاق عازم مشهد شديم ؛ سه روز بعد به‏مشهد رسيديم. درآن زمان داوود خان تازه به‏قدرت رسيده بود. با اين‏كه مرزهاى كشور را گشوده بود و شخصاً تلاش گسترده‏ى جهت بهبود وضعيت اقتصادى كشور روى دست گرفته بود ، مع‏الوصف مانع خروج غيرقانونى اتباع افغانستان از كشور مى‏شد. هرچه بود ، خروج قاچاق به‏تازگى رونق يافته بود. شايد افراد گروه ما از نخستين كسانى بودند كه پاى شان به‏قصد كارگرى در ايران باز مى‏شد. ما از خود شهر «هرات» قاچاق خارج شديم. هراتى‏ها به‏ما «تجاوزى» مى‏گفتند. ما از اين كلمه هم مى‏ترسيديم و هم خوش‏مان نمى‏آمد. گروه ما شامل 35 نفر مى‏شد ، من كوچك‏ترين در بين همه بودم. نخستين شب را در خارج از شهر ، در يك مجموعه ويرانه خوابيديم كه در حقيقت پر از كُلاش برنج بود. در اطراف آن باغ انارى وجود داشت كه هيچ چيز برشاخه‏هاى خود نداشت ؛ تمام محصول آن باغ را با ذره‏بين چيده بودند. برگ‏هاى درختان نيز سهم باد و توفان شده بود .

در قسمت خاك ايران ، شب‏ها اغلب با چوپانانى برمى‏خورديم كه گوسپندان خود را در مزارع پاليز مى‏چرانيدند ، در آن موقع خربزه‏ى مشهور مشهدى تازه جمع شده بود و رشته بوته‏هاى آن در حد فراوان روى زمين تنيده بود. ما خربزه‏هاى نيمه سالم پيدا مى‏كرديم و مى‏خورديم. بسيار خوش‏مزه بود. برخى از آن‏ها نيم‏خورده‏هاى گوسپندان بود كه شب‏هاى قبل سهم خود را خورده بودند و باقى را براى ما گذارده بودند .

ساعات زيادى از شب را در مسير تايباد - تربت جام به‏موازات جاده‏ى اصلى حركت كرديم ، اتوبوس‏هاى ايرانى در هواى صاف و سرد پاييزى كوير ، با سرعت از جاده مى‏گذشتند ، درحالى كه چراغ‏هاى داخل هريك روشن بوده و پرده‏هاى رنگارنگ ، زينت خاص به‏آن‏ها مى‏بخشيد. صداى دل‏انگيز اتوبوس و آسايش مسافرانى كه در درون آن‏ها نشسته بودند ، حسرت ما را برمى‏انگيخت. گاهى هم چراغ موترهاى پليس توجه ما را به‏خود جلب مى‏نمود و موجب حيرت و حسرت و لذت و ترس به‏طور يك‏جا مى‏شد. به‏راه خود ادامه داديم. پس از عبور از پاسگاه تربت جام به‏طور سازماندهى شده ، در روز روشن سوار همان‏گونه اتوبوس‏هاى شديم كه شب‏هاى قبل حسرتش را مى‏خورديم. اكنون مى‏توانم به‏درستى حدس بزنم كه جماعت ما در آن موقع چه رنگ و رُخ و حال و وضعى داشته‏اند ، و لباس‏هاى‏مان چگونه بوده است ؟!

معهذا هيچ‏كس به‏ما چيزى نگفت. تا شهر مشهد هيچ مشكلى براى هيچ‏كس پيش نيامد. در يك بعد از ظهر وارد مشهد شديم. هوا بعد از بارندگى پاييزى ، صاف و آفتابى بود. موتر تاكسى ، جلو حرم امام رضا توقف نمود ، ما مستقيماً به‏زيارت حرم امام رضا مشرف شديم ، صحن و سراى وسيع و رواق‏ها و گنبد و گل‏دسته‏هاى حرم فوق‏العاده باشكوه بود. تا آن موقع چنين بناى با عظمت را نديده بودم .

از آن‏جا به‏منزل عموى پدرى رفتيم كه در يكى از محله‏هاى اقمارى مشهد واقع بود. برايش حدود يك سير كابل روغن زرد ، سوقات آورده بوديم ؛ طفلكى پير و نابينا شده بود ، لباس كامل روحانى مى‏پوشيد ، ولى مشمول حوزه نبود. پس از چندى ، يكى از هم محلى‏ها كه در مشهد مشغول دروس حوزوى بود ، دست مرا گرفت و به‏دفتر آقاى مصباح كه در آن زمان نماينده‏ى تام‏الاختيار آيةاللّه خويى و سرپرست حوزه علميه مشهد بود ، برد .

برايم نوبت امتحان گرفت ؛ به‏نوبت خودم امتحان دادم ، مبلغ 50 تومان ماهانه برايم مقرر شد. در مرتبه‏ى بعد همان آدم برايم يك حجره در مدرسه‏ى علميه‏ى عباسقلى‏خان {كه در چند قدمى حرم امام رضا واقع بود }گرفت. و من مستقل شدم .

مدرسه‏ى علميه‏ى عباسقلى‏خان كه خيلى زيبا و به‏صورت چهارباغ ساخته شده ، به‏طور سنتى در اختيار طلاب و روحانيونى بوده است كه داراى اصالت افغانستانى بودند ، چون در اصل ، طبق وصيت بانى خود وقف خاص طلاب هراتى مى‏باشد. مرحوم «عباسقلى‏خان» يك‏فرد مؤمن هراتى بوده كه در عهد صفوى {زمانى كه مرزهاى كنونى وجود نداشته} زندگى مى‏كرده است. برخى او را حاكم غور و هرات و برخى تاجر برجسته مى‏دانند. او بنا به‏اعتقادات مذهبى اين مدرسه را در مجاورت آرامگاه امام هشتم ساخته و در آن زمان تمام مخارج و مايحتاج طلاب و اساتيد آن را نيز در نظر گرفته بوده. يك بازارچه به‏همين منظور در مجاورت مدرسه ساخته و آن را وقف كرده بوده .

مى‏گويند اين محل قبل از احداث مدرسه ، كاروان‏سرا بوده كه زوار و تجار هراتى در آن اُطراق مى‏كردند. داستانى وجود دارد مبنى براين‏كه عباسقلى‏خان ابتدا به‏فرزندش وصيت مى‏كند كه پس از فوتش كاروان‏سرا را مبدل به‏مدرسه نمايد ؛ فرزند عباسقلى خان ضمن يك صحنه‏سازى به‏پدرش مى‏فهماند كه اين وصيت به مانند چراغ از پشت سر ، در شب تاريك است. اگر تو مى‏خواهى ، چرا در زمان حيات خودت اين كار را نمى‏كنى. الى آخر ...

در زمان ما اين مدرسه و موقوفات تابع آن زير نظر توليت آستان قدس رضوى اداره مى‏شد. هر از گاهى هدايايى از سوى آن آستان به‏طلاب و اساتيد اين مدرسه پرداخت مى‏شد. هريك شخصاً آن را از دفتر آستانه دريافت مى‏نمودند كه شامل مواد خوراكى ، وجه نقد و بعضاً البسه بود. وقتى من براى نخستين‏بار براى اخذ هدايا به‏دفتر آستانه رفتم ، يك كارتن حاوى قند ، شيرينى ، شكر ، نبات ، روغن ، برنج ؛ با مقدارى وجه نقد به‏من تعلق گرفت كه به‏مدرسه آوردم .

اين مدرسه كه در مجاورت حرم امام رضا موقعيت داشت و از طرفى زير نظر آستانه‏ى مقدسه اداره مى‏شد ، از نذورات فراوان زوار برخوردار بود. تقريباً هر روز يكى دو رأس گوسپند نذرى زوار در آن ذبح مى‏شد. گاه وجوه نقدى بين طلاب توزيع مى‏گرديد. اكثر اوقات ما را به‏دعوت مى‏بردند. گاه كارت‏هاى دعوت به‏صرف غذا در يكى از هتل‏هاى لوكس مشهد به‏دست ما مى‏رسيد ، غذاى پخته مى‏آوردند. همه‏ى اين‏ها از طرف زوار و خيرانديشان بود. در آن‏جا نعمت آن‏قدر فراوان بود كه ما اغلب نمى‏توانستيم سهميه‏ى خود را مصرف كنيم. طلبه هم كم بود ، بسيارى از حجره‏هاى مدرسه خالى بود. برخى از حجره‏ها را افرادى مسن و متأهل به‏خود اختصاص داده و درب آن را قفل زده بودند. آن‏ها ساعاتى از روز را به‏منظور بهره‏مندى از نذورات در حجرات مى‏گذرانيدند ، شب‏ها به‏منازل خود مى‏رفتند .

در مدت سه سالى كه من در مدرسه‏ى عباسقلى‏خان مشغول تحصيل بودم سه بار محمد رضا شاه پهلوى - شاهنشاه ايران به‏زيارت امام رضا مشرف شد. هربار در فصل تابستان مى‏آمد. هليكوپتر حامل شاه در وسط چمن جديدالاحداث دور حرم به‏زمين مى‏نشست ، مردى لاغراندام و متوسطالقامة به‏اتفاق معدود همراهان از آن پياده مى‏شد ، و وارد حرم مى‏گرديد كه ساعاتى قبل تخليه شده و انتظار ورودش را مى‏كشيد .

محمد رضا شاه پس از اداى زيارت و انجام طواف به‏دور ضريح ، در سالن بزرگى موسوم به «دارالزُّهد» مى‏آمد ، درحالى كه گروه كوچكى از طلاب و روحانيون نيز در آن‏جا حضور داشتند ؛ در جمع آنان مى‏نشست و روضه گوش مى‏داد. بنا به‏دلايل پيش گفته ، طلاب مدرسه‏ى ما ملزم بودند همراه با شمارى ديگر از روحانيون اوقافى سطح شهر ، در مجلس روضه‏ى شاه شركت نمايند. واعظ و روضه‏خوان ثابت او كسى به‏نام «شيخ محمد رضا نوغانى» بود كه سخنورى بى‏مانند بود. اين واعظ شاه ، واقعاً «شاه واعظان» بود ، من ديگر چنان سخنران نديدم، در اداى آهنگين كلمات ، و تأكيد روى حروف و كلمات محورى تسلط و نبوغ منحصر به‏فرد نشان مى‏داد. دهنش به‏اندازه‏ى يك غار باز مى‏شد ... وقتى او سخن مى‏گفت زمان متوقف مى‏گرديد .

نوغانى در اين موقع معاون عبدالعظيم وليان {استاندار وقت و توليت آستان قدس رضوى} هم بود. گفته مى‏شد دختر نوغانى نيز سمت مهمى در استاندارى خراسان دارد. عبدالعظيم وليان شخصى فرهيخته و تحصيل‏كرده بود ، ملت افغانستان را خوب مى‏شناخت ، به‏اهميت و حساسيت روابط دو ملت آگاه بود. كتاب ارزشمندى در مورد افغانستان دارد .

شاه در اين مواقع در اوج قدرت و عظمت قرار داشت. طى دهه‏ى قبل از آن پلان كمپلكس اصلاحى او تحت عنوان «انقلاب سفيد» با موفقيت به‏اجرا در آمده و ايران را وارد عصر جديد كرده بود. افزون برآن ، كشورش زير 30 ميليون نفر جمعيت داشت ، روزانه 6 ميليون بشكه نفت توليد مى‏كرد كه در بازار جهانى از قرار هربشكه بالغ بر 30 دالر مى‏فروخت. ارزش پول كشورش در مقابل دالر آمريكا نسبت 7 بر 1 بود. دراين موقع درآمد سرانه‏ى مردم ايران بالغ بر ..85 دالر مى‏گرديد. از جانب ديگر پس از جنگ دوم جهانى و اجراى طرح مارشال در اروپا نسيمى از آن طرح به‏ايران نيز رسيده و آن را از موقعيت جهانى مستحكم و مطلوب برخوردار كرده بود. چون شاه يك سنگربان مهم غرب در مواجه با اتحاد جماهير شوروى بود. به همين خاطر بالاى غربيان ناز مى‏فروخت. و اتحاد شوروى از او خوشش نمى‏آمد .

محمد رضا شاه خود را راهبر كشورهاى توليد كننده‏ى نفت در منطقه مى‏دانست و از سطح نازل قيمت نفت گلايه داشت. به‏رغم شخصيت باطنى‏ء شكننده‏ى كه داشت ، سخنان گُنده گُنده زد و بدين‏ترتيب خود را در منظر شركت‏ها و كارتل‏هاى نفتى غرب عنصرى نامطلوب نشان داد. با اين‏كه از ديد سياست‏مداران و استراتژيست‏هاى غربى فردى وفادار بود ؛ لكن نفت‏خواران غربى او را عامل اصلى عدم ثبات در بازار نفت تشخيص داده و در پى تضعيف و حذف او برآمدند. مبارزه‏ى شاه با شركت‏هاى نفتى غرب تا آن‏جا پيش‏رفت كه او طى كنفرانس مطبوعاتى گفت : «از اين پس قيمت نفت را من تعيين مى‏كنم.» اين حرف او جهان غرب را كه به‏تازگى از شوك ناشى از تحريم نفتى اعراب رهايى يافته بود ، به‏وحشت جديد انداخت. شاه شرح مبسوطى از اهداف و موفقيت‏هاى خود را در كتابى تحت عنوان «پاسخ به‏تاريخ» آورده است .

«نفت» ماده‏ى است رقيق و سياه‏رنگ كه از دل زمين به‏دست مى‏آيد و لزوماً و به‏سرعت تبديل به «باد» مى‏شود. شما جريان خروج اين " باد " را همه‏روزه از مخرج موترها گرفته تا اگزوز هواپيماها و موشك‏هاى فضاپيما مشاهده مى‏كنيد ؛ نظير همين بادها در كله‏ى سلاطين نفت نيز پيدا مى‏شود كه در تصاميم و اظهارات شان عامل نخستين است. به‏همين قرار ، شاه ايران متكى بر «باد نفت» با برپايى جشن‏هاى باشكوه دوهزار و پانصدساله در تخت جمشيد شيراز ، اوج عظمت و غرور خود را به‏نمايش گذاشت ؛ او كه خود را وارث تاج و تخت كوروش‏كبير مى‏دانست ، متعاقب برگزارى اين جشن‏ها ، تقويم رسمى ايران را كه چون افغانستان برگرفته از هجرى شمسى بود ، حدود يك هزار و دوصد سال عقب برد و دوره‏ى سلطنت كوروش كبير را مبداء گرفت. سال 1355 هجرى شمسى مصادف شد با 2535 شاهنشاهى .

اين تصميم او مستند تاريخى‏ء مهم داشت ؛ زيرا «كوروش كبير» فرزند «كامبوزيا» پادشاه هخامنشى ، از قوم «پارت» بود كه از مادرى به‏نام «ماندانا» دختر «آستياكس» آخرين پادشاه قوم «ماد» متولد شد. او پادشاهى هردو قوم را به‏ارث برد و خود مهم‏ترين حلقه‏ى اتصال ميان دو قوم " پارت " و " ماد " گرديد. همين مطلب در تدوين منشور منتسب به‏او نقش داشت و كوروش را شخص قابل احترام در تاريخ بشرى كرد .

شاه سپس شعار «بسوى تمدن بزرگ» را وجهه‏ى نظر قرار داد. او در سال 1356 {كه مصادف با 2536 خودش بود} گفت : «ايران 10 سال بعد به‏تمدن بزرگ مى‏رسد.» از آن‏جا كه سقوط رژيم‏هاى استبدادى و خودكامه بسا ناگهانى است ، يك سال بعد از آن مفتضحانه كشور را ترك نمود و سلطنتش سقوط كرد ؛ 10 سال بعد )1366 = 2546( ديگر خود در اين دنيا وجود نداشت ، انقلاب اسلامى در كشورش پيروز ، و جمهورى اسلامى برقرار شده بود. جنگ ايران و عراق در اوج خود بود و بخش‏هاى از خاك ايران در اشغال ارتش عراق قرار داشت .

آتش در نیستان

در مدرسه‏ى عباسقلى‏خان در مجاورت حجره‏ى ما يك شيخ عجمى زندگى مى‏كرد كه حدود 40 سال سن داشت. امّا ، قبراق و بانشاط بود ، طرز قيافه و عمامه بستنش آدم را به‏ياد نوغانى مى‏انداخت. قاعدتاً او نبايد در آن سن و سال ساكن حجره‏ى مدرسه مى‏بود ؛ علت هرچه بود ، بسيار اهل مطالعه بود ، انواع روزنامه‏ها ، مجلات و كتاب‏ها را مى‏خواند و منظماً به‏اخبار راديوها گوش مى‏داد .

شايد ارزش گفتن داشته باشد كه بارها بين من و آن شيخ ، بحث ناتمامى در اين مورد در مى‏گرفت كه : «ايران پيش رفته‏تر است ، يا افغانستان ؟!» چنين بحثى اغلب موقع شستن ظروف در كنار حوض بزرگ وسط صحن مدرسه آغاز مى‏شد. همه‏گاه ادامه داشت !

من تأكيد داشتم كه افغانستان پيش‏رفته‏تر از ايران است ! فارغ از هرنوع تعصب ، اعتقادم همين بود. من در آن موقع كابل را با مشهد مقايسه مى‏كردم ، تهران را نديده بودم. كابل بسا پر ازدحام بود و پر زرق و برق‏تر از مشهد آن روز مى‏نمود ؛ ولى آن شيخ خلاف گفته‏ى من جواب مى‏داد و استدلال مى‏كرد كه كشور ايران پيش‏رفته‏تر است. از جمله دلايل محكم و كمرشكن او اين بود كه «افغان‏ها براى كارگرى به‏ايران مى‏آيند ، در صورتى خلاف اين واقع نمى‏شود.»

متأسفانه پاسخى در مقابل اين گفته‏ى او نداشتم ، سرم پايين مى‏افتاد. اكنون فكر مى‏كنم كه خوب بود او افغانستان را نديده بود ، وگرنه از وضعيت شرم‏آور كوچه‏ها و جوى‏چه‏هاى كابل چه مى‏گفت ؟! امروزه پس از گذشت سى و پنج سال اوضاع بدتر نيز شده است .

من مى‏ديدم كه هر از گاهى يك سيد افغانستانى ، با قيافه و تيپ استثنايى (درست شبيهه خود همان شيخ) به‏ديدارش مى‏آيد. آن دونفر ساعت‏هاى طولانى درب حجره را مى‏بستند و باهم گپ مى‏زدند. هيچ فهميده نشد كه درباره‏ى چه چيزهاى باهم صحبت مى‏كردند. سيّد افغانستانى از نظر سن و سال كوچك‏تر از آن شيخ ايرانى بود. حدود 25 - 24 سال سن داشت. و قيافه‏ى شبيهه به‏سيّد جمال ، عمامه‏ى خود را نيز شبيهه او مى‏پيچيد. در ناحيه‏ى پيشانى يك داغمه‏ى بزرگ داشت كه در نگاه اول جلب توجه مى‏كرد. شمايل غير عادى او در بيننده اين كشش را ايجاد مى‏كرد تا لحظات زيادى به‏او چشم بدوزد. واقعاً اشخاصى كه چيزى در درون دارند ، در سيماى شان نيز متجلى است .

رابطين آن شيخ عجمى و سيد افغانى گاه از روى اشتباه ، نشرات ، يا كتب مطالعاتى متعلق به‏آن دو را به‏حجره‏ى ما مى‏انداختند. اول بار كه چنان بسته را باز كرديم ، ديديم محتوى آن شامل چندين نسخه از كتاب‏ها ، جزوات و اعلاميه‏هاى متعلق به‏سازمان مجاهدين خلق ايران است .

سيّد افغانستانى در آن موقع در مدرسه‏ى جعفريه سكونت داشت ، جاى كه برخلاف مدرسه‏ى ما گروه زيادى از طلاب جوان افغانستانى را در خود جا داده بود و على‏الاصول خارج از برنامه‏ى اوقاف بود. آن مدرسه يكى از مراكز ناراضيان شناخته مى‏شد. آن سيّد در آن مدرسه و برخى مدارس ديگر حلقه‏هاى روشن‏فكرى تشكيل داده و با آنان كتاب‏هاى سيّد محمد باقر صدر ، شيخ على تهرانى ، مرتضى مطهرى ، دكتر على شريعتى و نشريات سياسى مى‏خواند. امتياز بزرگ او اين بود كه تمام سطوح حوزه را در حد عالى بلد بود. از اول تا آخر تدريس مى‏كرد. از صبح على‏الطّلوع تا غروب درس مى‏گفت. بسيارى از طلبه‏هاى جوان مناطق مركزى كه بعدها هريك آنان از اعضاى شوراى رهبرى گروهاى جهادى شدند ، نخستين‏بار توسط او با دنياى سياست و روشن‏فكرى آشنا گشتند . او را مى‏توان نخستين معلم نوانديشى و آغازگر عصر روشنگرى در ميان طلاب و جوانان افغانستانى دانست .

او قبل از عزيمت به‏مشهد در مدارس علميه‏ى متعلق به‏سيّد حسن رئيس يكاولنگى ، سيّد عالمى بلخابى ، بصير هراتى و عبداللّه واثق تا سطوح عالى حوزوى را تحصيل كرده بود ، هنگامى كه در مشهد به‏سر مى‏برد با رهبران فكرى ايران ارتباط نزديك داشت .

در هر زمان و زمينى تعداد معدودى آدم پيدا مى‏شوند كه بنا به‏دلايل پيچيده‏ى روانى و عاطفى منشأ عشق يا نفرت شديد قرار مى‏گيرند. آن سيد افغانى از اين قماش بود. دوستان و دشمنان مخصوص به‏خود را داشت. دوستانى كه تا سرحد عشق به‏او دل بسته بودند و دشمنانى كه يك لحظه از تبليغات سوء برضد او غافل نبودند ؛ هردو طرف براى او افسانه‏ها مى‏بافتند. روزى امان‏اللّه موحدى دايكندى ، از شاگردان او به‏ديدنم آمد. از او خيلى تعريف كرد ، سپس برايم يك برنامه‏ى مطالعاتى ارايه كرد و تأكيد نمود كه كتاب‏هاى دكترعلى شريعتى را مطالعه كنم .

سرانجام ، جمع و جوش مدرسه‏ى جعفريه از چشم ساواك پنهان نماند. در يك شب زمستانى سال 1355 طى شبيخون به‏آن مدرسه ، گروهى از طلاب ، شامل آن سيّد را دست‏گير كرد. گروهى ديگر تا چندين روز متوارى بودند. پس از چند روز بقيه‏ى طلاب آزاد شدند ؛ امّا ، آن سيّد مدتى زندانى و سپس به‏افغانستان ديپورت شد. ديگر به‏ايران باز نگشت .

او آتشى در دل‏ها افروخته بود كه خاموش شدنى نبود .

سنت دايمى و تغييرناپذير در جوامع ما اين است كه چنين اشخاصى سرِ سالم به‏گور نمى‏برند "محمد كاظم فاضل " در كتاب «عرب‏ها و سادات افغانستان» درباره‏ى او مى‏نويسد :

پس از وقوع كودتاى 7 ثور سال 1357 مورد بد گمانى دولت كمونيستى قرار گرفت و به‏مناطق ارزگان و سپس دره‏صوف و چاركنت فرار كرد ، در آن‏جاها نيز آرام نگرفت و به‏تشكيل هسته‏هاى مقاومت مبادرت ورزيد. سيّد داوود مصباح ، والى وقت باميان ، گزارش‏هاى در مورد او به«كابل» فرستاد. در نتيجه از طريق ولايت سمنگان مورد پى‏گرد قرار گرفت. از آن‏جا به«كابل» فرار كرد و مدتى به‏نام " سيّد حيدر قالين فروش " فعاليت نمود .

از «كابل» به‏غزنى نقل مكان نمود و در غزنى توسط مأمورين حكومتى دست‏گير شد. مأمورين ولايت غزنى نتوانستند هويت او را تثبيت نمايند ، بناءاً براى احراز هويت ابتدا به«كابل» و در آخر به‏باميان فرستاده شد ، به‏محض رسيدن خبر ورودش به‏زندان باميان ، شمارى از بستگانش شامل پدر ، عمو ، برادران ... به‏قصد وساطت به‏ديدن او رفتند ، اين حركت وابستگان باعث شناسايى آن سيّد گشت كه نهايتاً منجر به‏اعدام دسته‏جمعى همه‏ى آنان گرديد. در اين‏جا پديده‏ى به‏نام «سيّد حيدر محمودى» به‏پايان كار خود رسيد .

«حسين شفايى» نيز در كتاب «زندانيان روحانيت تشيع» مختصرى از شرح حال محمودى را آورده است. يك دهه بعد از آن ، مجله‏ى «حبل‏اللّه» ضمن نشر بخشى از آثار فكرى محمودى تحت عنوان «ارزشيابى ايديولوژى اسلامى» او را چنين معرفى كرد :

«سلسله مقالات ايديولوژيكى انتشار نيافته از «محمودى» يكى از طلبه‏هاى جوان كشور كه در شرايط خفقان و سركوبگرانه‏ى داوود شاهى به‏تنوير افكار جوانان همت گماشته است ، به دست ما رسيد ... محمودى يكى از طلاب روشن‏فكر كشور بوده كه در زمان رياست جمهورى قلابى داوود شاه كلاس‏هاى درس جهت روشنگرى جوانان در سطح شهر كابل ايجاد نموده بود. و با روى‏كار آمدن كودتا ، محمودى چون خيلى از روحانيون و روشن‏ضميران كشور به سياه‏چال‏هاى رژيم كودتا افتاد كه از سرنوشت او اطلاعى در دست نيست.»

بازگشت به‏خويش

در آخرين روزهاى فصل بهار سال 1356 «دكتر على شريعتى» با مرگ مشكوك در «لندن» درگذشت. متعاقباً ، نام و آثار او بيش از پيش سر زبان‏ها افتاد. سال‏ها بعد از آن ، اين جر و بحث لفظى و عوامانه {مطلق گرايانه} در ميان طلاب حوزات علميه ادامه داشت كه «آيا ، آثار دكتر على شريعتى خوب است ، يا بد ؟!» ، «آن را بخوانيم ، يا نخوانيم؟!»

شريعتى پس از تحمل يك دوره زندان ، از تهران به«لندن» رفته بود ، او تا آن موقع توانسته بود حرف‏هاى خود را بزند و به‏قول خودش «مبانى اسلام منهاى روحانيت ]مشهور به‏اسلام راستين[ را پى‏ريزى نمايد» او با بيان و بنان قوى و منطق مجادله‏آميز خود در مسير هرمبحثى كه قرار مى‏گرفت ، به‏بهترين شيوه و استدلال آن را به‏نتيجه مى‏رسانيد ؛ در جلسه‏ى بعد اگر قصه‏ى معارض با مبحث قبل را در پيش مى‏گرفت ، باز هم چنان استدلال مى‏نمود كه در اين وسط خود هم نمى‏توانست نسبتى بين اين دو مقوله برقرار نمايد. فى‏المثل اگر نمط حرف او در جهت بيان نقش مثبت روحانيت در جامعه‏ى سنتى كشيده مى‏شد ، آن چنان نسبت به‏اهمّيت و ضرورت نقش آنان استدلال مى‏كرد كه خود روحانيون هم نمى‏توانستند نسبت به‏نقش وجودى خود آنسان استدلال كنند ؛ لكن هرگاه در مقام انتقاد و بيان ضعف‏ها و كاستى‏هاى ملاّها برمى‏آمد ، چنان پنبه‏ى همه را مى‏زد كه به‏هيچ يك امان نمى‏داد. سرانجام ، خود را بنيان‏گذار «اسلام منهاى روحانيت» قلم‏داد مى‏كرد . شريعتى يك جدال‏كار ماهر بود ، مخاطبان را از اعتقادات سنتى جدا مى‏كرد و در وادى برهوت ، هشت و منگ رها مى‏نمود. آن چنان‏كه شخص، در عين احساس هواى تازه در وجود خود ، نمى‏دانست گام بعدى چيست ؟

با همه‏ى اين اوصاف ، شريعتى به‏اتفاق اقبال لاهورى و سيّد جمال‏الدّين افغان مظهر «اسلام منهاى روحانيت» در بين روشن‏فكران و نخبگان مسلمان قرار گرفت .

او ، در كتاب «ما و اقبال» به‏تفصيل در اين مورد سخن زد و اين خط را ترسيم كرد .

در صورتى كه قبل از شريعتى ، سيّد جمال و اقبال مظهر و منادى بيدارى شرق {اسلامى }در برابر غرب استعمارگر شناخته شده بودند ؛ شعارى كه آن‏ها سر زبان كنش‏گران مسلمان انداختند «از خواب گران ، خواب گران ، خواب گران خيز» بود .

امّا ، شريعتى شعار «بازگشت به‏خويش» را عميق‏تر و شفاف‏تر كرد ، در كتابى به‏همين عنوان به‏طرح سئوال : «كدامين خويش؟» پرداخت و انواع مخلتف «خويش» شامل خون ، نژاد ، طبقه ، سرزمين ، دين ، مذهب ، كيش ، آيين ... مبادرت ورزيده و روى انديشه ، زبان و فرهنگ تأكيد ورزيد و گفتمان مبارزه با ارتجاع داخلى ، استحمار محلى ، استبداد و خرافات را نيز در دستور كار قرار داد ... شريعتى گفت : «اسلام رسالت ، نه اسلام رساله» و اين جمله‏ى يكى از بزرگان سلف دينى را كه مى‏فرمايد : «لُبِس الاسلام لبسه المقلوب» اين‏گونه برگردان نمود : «اسلام پوستين خود را چپه پوشيده است» و اذعان داشت : سيّد جمال‏الدّين افغان ، اين بنيانگذار پان‏اسلاميسم ، آشكارا گفت : «اسلام ، نه اين است كه هست.»

- بعد از سيّد جمال‏الدّين افغان اقبال لاهورى آمد و گفت :

تا ته و بالا نگردد اين نظام

دانش و تهذيب و دين سوداى خام

در آخر دكترعلى شريعتى آمد و گفت : «همانسان كه دكتر محمد مصدق اقتصاد منهاى نفت را پايه‏گذارى نمود ، من هم " اسلام منهاى روحانيت " را اساس گذاشتم.» ...

خلاصه : آن سه نفر من‏حيث راه‏گشا و معمار ديگرانديشى ، سرخط جديدى در سير تفكر اسلامى ترسيم نموده و پيوند عميق ميان ديگرانديشان منطقه به‏وجود آوردند. افكار اين سه نفر نقل و نباتى شد براى طيف‏هاى جوان و تحول طلب مسلمان كه نه «لاخدايى» و تندى و تيزى ماركسيسم را مى‏پذيرفتند ، نه «لاادرى‏گرى» و اباحه‏گرى ليبراليسم غربى را ؛ و نه‏مواعظ كليشه‏اى ، تكرارى و سرد و بى‏روح و بى‏عمل و پر از رياى ملاّيان سنتى را ؛

لذا مسلك خود را «اسلام منهاى روحانيت» معرفى مى‏كردند .

- محصول اين «اسلام منهاى روحانيت» چه بايد بود؟

= «جامعه بى‏طبقه توحيدى» ، «يا انترناسيونال طبقاتى» كه در آن زمان وِرد زبان‏ها بود. اين پيام در ميان نسل جديد افغانى (كه سخت تشنه‏ى آگاهى و برابرى بودند) چنين دريافت شد :

«نه شرقى ، نه غربى» در واقع بيان ديگرى است از «بازگشت به‏خويش» كه سيّد جمال‏الدّين افغان آن را مطرح كرد و اقبال و شريعتى آن را پروراند و بارور ساخت. و جهان سوم آن را از زبان پاك‏بازانى چون «فانون» فرياد برآورد.» ××× )1( قسيم اخگر: سلسله مقالاتى تحت عنوان: «نگرشى برشعار نه شرقى نه غربى» مندرج در نشريه‏ى «پيام مستضعفين» شماره‏هاى 23 تا 27 ، بهار و تابستان سال 1360 - مشهد . ×××.

- «جامعه بى‏طبقه توحيدى» با «جامعه‏ى بى‏طبقه كمونيستى» چه فرقى داشت؟

= در آن عصر مكاتب همه به‏دنبال برابرى بودند. لذا رژيم شاه همه را از دم و (به‏حق) «ماركسيست‏هاى اسلامى» مى‏خواند. بالاخره ، در آن زمان ، جهان دو قطبى بود : امپرياليسم ؛ كمونيسم. سرنخ بسيارى انديشه‏هاى برابرى‏طلب يا مستقيماً ، يا با عبور از چند پيچ به‏كمونيسم مى‏رسيد ، حتى اگر ندانسته و نا خواسته بود. بايد اعتراف كرد كه در آن عصر مكاتب ، ايديولوژى ماركسيسم - لنينيسم مبتنى بر فلسفه‏ى ماترياليسم ديالكتيك با الهام از اتحاد شوروى در سطح جهان پيش‏گام بود. احزاب و جريان‏هاى كمونيستى‏ء منطقه نسبت به‏غير خود ، برستيغ قله قرار داشتند. هر بحث تازه را ابتدا آن‏ها طرح مى‏كردند و در چارچوب ايده‏هاى خود به‏نتيجه مى‏رساندند ، سپس متفكران اديان و مذاهب از مواضع ]اغلب[ منفعلانه به‏نقد و تنقيص آن مبادرت مى‏كردند. يا به‏آن لعاب و رنگى ديگر مى‏زدند و مى‏گفتند : «اين حرف ما است»!

بالاخره ، هرچه بود ، يك نبرد مقدس فكرى در سطح جهان راه افتاده بود كه امواج آن در منطقه‏ى بسيار تاريك ما هم مى‏رسيد. دراين آوردگاه با شكوه بود كه در نيمه‏ى دوم قرن بيستم در منطقه‏ى ما متفكران اسلامى فراوان ، با گرايش «اسلام منهاى روحانيت» ظهور كردند كه اغلب حد وسط را گرفتند و على الاصول با روحانيت سنتى اختلاف مبنايى داشتند ؛ اختلافات روى اين پرسش اساسى دور مى‏زد كه : «دين براى انسان ، يا انسان براى دين؟»

اسلام بحيث ايديولوژى !

معلوم است كه روحانيت سنتى انسان را براى دين مى‏خواهد ؛ لكن دسته‏ى دومى بر عكس مى‏گويد. كسانى چون سيد قُطب با تدوين كتاب «عدالت اجتماعى در اسلام» و برادرش محمد قطب با كتاب «آيا ما مسلمان هستيم؟» و نصر حامد ابوزيد با كتاب «النّص ، السّلطة الحقيقية» و ديگر كسان چون رشيد رضا ، شيخ محمد عبده ... و سيد محمد طنطاوى در مصر ؛ سيد محمد باقر صدر با تدوين كتاب‏هاى «فلسفتنا» و «اقتصادنا» در عراق ، كسانى چون جلال الدّين فارسى ، على شريعى ، مرتضى مطهرى ، سيد محمود طالقانى ، مهدى بازرگان ... در ايران ، ابوالاعلى مودودى در پاكستان ... و ديگر كسان در جاى جاى جهان اسلام تلاش كردند تا تعاليم اسلام را از حد نوعى «عقيده» (كه فقها جانبدار آن هستند) به‏ايديولوژى (آرمان‏شناسى) اقتدارگرا ارتقاء دهند كه بدان‏وسيله بتواند با مكاتب نيرومند و مهاجم كمونيسم و سرمايه‏دارى همآوردى كند. در آن زمان جهان غرب نيز با تمام توان فكرى ، فلسفى و تكنولوژيك خويش ، درگير جنگ ]سرد[ تمام عيار با هيولاى موسوم به‏كمونيسم بود كه شامل همه قلمروهاى فرهنگى ، سياسى ، اقتصادى ، نظامى و غيره مى‏شد .

از اين زاويه ، ميان جهان غرب و ارباب مذاهب نوعى همآهنگى نانوشته و تفاهم‏آميز در ضديت مشترك با كفر و الحاد كمونيسم منعقد شد كه تا زمان فروپاشى اتحاد شوروى ادامه داشت. متعاقب سقوط اتحاد شوروى در سال 1990 و در نتيجه ، زوال كمونيسم ، بشريت يك تكيه‏كاه بزرگ فكرى را از دست داد و همچنين اديان و مذاهب نيز يك شريك نيرومند و فعال را اين موجب شد تا در جبهه‏ى متحد ضد كمونيسم شقاق به‏وجود آيد. رقابت در عرصه‏هاى انديشه متوقف گرديد. ركود در جهان اسلام حكمفرما شد. محصولات فكرى‏ء اسلامى توليد شده در عصر مكاتب بى‏مصرف گرديد (مانند فلسفتنا و اقتصادنا و درس‏هاى درباره‏ى ماركسيسم ...) چون غالب آن‏ها اساساً يا در احتجاج با كمونيسم و ماترياليسم ديالكتيك بودند ، يا اقتباسى از آن در هردو صورت، وقتى كمونيسم وجود نداشت ، طبيعةً آن افكار و استدلالات نيز خريدارى نداشت. از آن‏سو هم فكر جديد توليد نشد، لذا نوعى ركود بر منظومه‏ى فكر دينى - اسلامى عارض گرديد. حال آن‏كه جهان غرب پس از زوال كمونيسم توانست در پناه ليبرال‏دموكراسى به‏راه خويش ادامه دهد. نظريه‏ى «پايان تاريخ» عرضه كرد ؛ لكن جهان اسلام نه استعداد پذيرش دموكراسى غربى را داشت و نه توان رقابت با آن را ؛ در نتيجه دچار خشونت افسارگسيخته شد.

بخش دم = مدرسه عباسقلیخان خاستگاه هسته اولیه جنبش نواندیشی در میان بخشی از اقوام محروم افغانی

مطالب مشابه :

اجراي 10 هزار ميليارد ريال سرمايه ‏گذاري در گردشگري ، صندوق جهاني توسعه شهرها ،

سفر زیارتی مشهد مقدس

مشاور وزیر آموزش و پرورش: حوزه‌های علمیه ویژه فرهنگیان در کشور راه‌اندازی می‌شود

بخش دم = مدرسه عباسقلیخان خاستگاه هسته اولیه جنبش نواندیشی در میان بخشی از اقوام محروم افغانی