تدریس پژوهش محور

مقدمه

مطابق با چهارمین نگاشت سند برنامه درسی ملی در الگوی هدف گذاری، تفکر و تعقل نخستین و محوری ترین عنصر از عناصر پنجگانه اهداف کلی است که خود شامل محورهای: حکمت، عقل فطری و الهی، خلاقیت، اندیشه ورزی، پرسشگری و پژوهش محوری است. همچنین در این سند ملی فرض بر اینست که فرایند یاد دهی- یادگیری کوششی همیارانه است که تنها به کلاس درس و مدرسه محدود نمی شود و در مکانهای دیگر مانند آزمایشگاه، کارگاه، میاد ین ورزشی و ... صورت می گیرد. به منظور دستیابی به اهداف سند برنامه درسی ملی مطابق با راهبردهای یاد دهی- یادگیری استفاده از روشهای تدریس فعال و فرایند محور ضروری و اجتناب ناپذیر است. با توجه به سند تحول بنیادین آموزش و پرورش و تاکید مقام معظم رهبری بر اهتمام به تولید علم، ضروری است حرکت به سوی استفاده از روشهای آموزشی فعال و پژوهش محور با گام های بلند تری تعقیب شود. آموزش پژوهش محور یکی از روشهای فعال و فرایند محور تدریس است که مولفه های مهمی، همچون مشاهده، پرسش، تفکر، کاوشگری، آزمایش، و استدلال را شامل می شود تا فراگیران از همان ابتدای تحصیل به توانمندی تفسیر و قضاوت و نظریه پردازی مجهز شوند. این روش در سالهای اخیر مورد توجه قرار گرفته و می تواند به عنوان مکمل سایر روشهای تدریس نقش به سزایی در افزایش کیفیت فرایند یاد دهی یادگیری ایفا نماید.

ضرورت واهميت تدريس پژوهش محور

یکی از مشکلات جدی بخش آموزش کشور، آموزش نتیجه محور یا مبتنی بر حافظه است در این روش یادگیری مبتنی بر گفتن، شنیدن و حفظ کردن است. این رویکرد غیر فعال مهمترین مانع یادگیری و خلاقیت است. بنابر این لازم است روش مناسب جایگزین این نوع یادگیری گردد.

یادگیری فرآیندی درونی است نه چیزی که بر فراگیران تحمیل شود. دانش‌آموزان خود، ایده‌هایشان را با شواهدی که برآمده از فعالیت‌های فیزیکی و ذهنی‌شان است مقایسه می‌کنند و آن‌ها را (در صورت ناسازگاری با شواهد) تغییر می‌دهند یا گسترده‌تر و مستدل می‌کنند. تعامل یادگیرنده‌ها با یک‌دیگر و معلم که معمولا به شکل بلند فکر کردن و یا گفت‌وگوی استدلالی (چانه‌زنی) رخ می‌دهد نقش مهمی در تغییر ساختار ذهنی آن‌ها دارد. پس معلم باید چنین فرصت‌هایی را برای تبادل و بازتاب ایده‌ها و افکار در طراحی آموزش‌اش در نظر گرفته باشد.

تاريخچه تدريس پژوهش محور

ریشه های یادگیری بر اساس پژوهش را می توان در جنبش آموزش و پرورش پیشرو، به ویژه در آثار دیویی و شناخت گرایانی چون پیاژه پی جویی کرد. دیویی در سال 1944 اعلام کرد روشهایی که به دانش آموز شیوه عمل را می آموزند و در حین عمل کردن تفکر را می طلبند باعث یادگیری بهتر می شوند. همچنین "باروز" و همکاران در سال 1985 تحقیقاتی را در زمینه تاثیر تجربیات عملی در یادگیری انجام دادند بر اساس تحقیقات باروز، معلمانی که یادگیری بر اساس شیوه حل مسئله از طریق پژوهش را به کار می برند، سبب تقویت مهارت حل مسئله در مسائل زندگی دانش آموزان می گردند. از نظر پیاژه، اگر دانش آموزی براي رسیدن به حقیقتی سه روز وقت صرف كند تا آن را شخصا کشف كند بصرفه تر از آن است كه همان حقیقت را در يك ربع ساعت برایش توضیح دهیم

آموزش پژوهش محور یکی از مهیج ترین و اثر گذار ترین روشهای تدریس در حوزه یاد دهی- یادگیری در طول 40 سال اخیر بوده است اما اخیراٌ مورد توجه قرار گرفته است.

چيستي تدريس پژوهش محور

یادگیری پژوهش محور (Inquiry-based learning) یکی از الگوهای فعال و فرایند محور آموزش است که بر پایه سوالهای چالش برانگیز و موقعیتهای مبهم استوار است و به دانش آموز فرصت داده می شود تا طراحی و تصمیم گیری نموده و مسئله را حل نماید[1]. در این شیوه علاوه بر شنیدن، مولفه های مهمی همچون مشاهده، پرسش، تفکر، کاوشگری، آزمایش، و استدلال مورد توجه قرار می گیرد تا فراگیران از همان ابتدای تحصیل به توانمندی تفسیر و قضاوت و نظریه پردازی مجهز شوند در اين شيوه، موضوعات درسی از سوی معلم یا دانش آموز به صورت یک موقعیت مبهم یا مسأله مطرح مي گردند و کشف مفاهیم و راه حل های عملی برای مشکلات عینی، به صورت گروهی یا فردی به عهده دانش آموزان است[2]. در این شیوه به دانش آموز آزادی و فرصت تصمیم گیری داده می شود تا نحوه یادگیری را تمرین کند. در چنین رویکردی به جای نتیجه، تاکید بر فرآیند یادگیری است و فرآیند یادگیری شامل کسب مهارتهای عملکردی از قبیل مشاهده، جمع آوری اطلاعات، تفکر و استدلال است.

آموزش پژوهش محور صرفاٌ یک روش تدریس نیست بلکه استراتژی نوینی جهت آموزش روش یادگیری به دانش آموز است. در آموزش پژوهش محور، معلم نیز همگام با دانش آموزان در جستجوی پاسخ است وسایل و امکانات را فراهم می نماید و گام به گام مراحل مختلف کاوشگری را تا رسیدن به نتایج و اهداف تعیین شده هدایت و کنترل می نماید. در این شیوه تاکید بر چگونگی حل مسئله است نه پاسخ مسئله.

هدف تدريس پژوهش محور

هدف اصلی این رویکرد این است که معلم بتواند ساختارهای ذهنی فعلی دانش‌آموزان را بشناسد و برای تغییر آن‌ها برنامه‌ریزی کند. این تغییرها عبارتند از : شناسایی و برطرف کردن سدهای یادگیری (کژفهمی‌ها و کاستی‌ها)، مستدل کردن ایده‌ها بر اساس شواهد واقعی و گسترش ایده‌های درست‌تر.

ارتقای مهارت و بهبود دیدگاه معلمان در زمینه فرایند یاد دهی- یادگیری به روش پژوهش محور، افزایش نشاط و طربناکی فضای تعلیم و تربیت، ایجاد زمینه برای خود راهبری در یادگیری، درک اهداف، یادگیری همیارانه و توانایی خود ارزیابی فردی و گروهی در معلم و دانش آموز و افزایش قدرت نگرش علمی و دستیابی به سطوح بالای حیطه شناختی و تقویت توانایی تفسیر و قضاوت در دانش آموزان از دیگر اهداف این شیوه آموزش است.

تقویت مهارت های زیر از دستاورد های آموزش پژوهش محور است

- مشاهده و پرسشگری

- جستجوی اطلاعات در کتاب و سایر منابع

- طراحی آزمایش و تحقیق

- استفاده از وسایل و ابزار مناسب جهت گردآوری اطلاعات

- تفسیر و تحلیل داده ها، مقایسه، توضیح و پیش بینی موقعیت ها

- تبادل نتایج، همکاری و تعامل با دیگران

- استفاده از تفکر منطقی و انتقادی

چرخه یادگیری پژوهش محور (مدل 5E ):

در یادگیری پژوهش محور پنج گام اصلی وجود دارد که در طرح مفهومی زیر نشان داده شده است:

1- اتصال (connect/engage): هدف اصلی این گام برانگیختن دانش‌آموزان و ایجاد زمینه‌ی مناسب برای بیان و دفاع مستدل از ایده‌های‌شان است. معمولا ایجاد چالش برای حل کردن مشکل یا مسئله‌ای که در زندگی واقعی می‌توانند آن را تجربه کنند شیوه‌ی مناسبی برای این کار است. می‌توانیم مسئله را با روش‌های گوناگونی مطرح کنیم که یکی از آن‌ها استفاده از کارتون‌های مفهومی است. کارتون های مفهومی نقاشی هایی هستند که در آن ‌ها ایده‌های چند نفر برای پاسخ به یک سوال جذاب مطرح می‌شود، و در ادامه معلم نظر بچه‌ها را در مورد افکار و راه‌‌حل‌های پیشنهادی شخصیت‌های کارتون جویا می‌شود. معمولا این پرسش که "شما چگونه فکر می‌کنید؟" یا "نظر شما چیست؟" سرآغاز یک گفتمان استدلالی در کلاس است.

2- فعال‌سازی (activate/explore): مهم‌ترین هدف این گام که آمیزه‌ای از فعالیت‌های ذهنی و فیزیکی است، برنامه‌ریزی و اجرای یک تحقیق (investigation) گروهی است. معلم می‌تواند با پرسش "چگونه می‌توانیم بفهمیم کدام ایده درست‌تر است؟" بچه‌ها را تشویق کند بر اساس ایده‌های‌شان پیش‌بینی کنند و برای آزمودن پیش‌بینی‌های‌شان فعالیت‌هایی را طراحی و اجرا کنند. گوناگونی موقعیت‌ها، مانند فضای فیزیکی کلاس، امکانات و سایر موارد ایجاب می‌کند که معلم در برنامه‌ریزی این گام مشارکت کند.

انواع فعالیت پژوهشی که دانش آموزان در این بخش می توانند انجام دهند به شرح زیر است :

v راستی آزمایی (fair testing) : زنجیره ای چند مرحله ای است که در آن پژوهش گر با کنترل سایر متغیر ها، یک متغیر را تغییر می دهد و نتایج را ثبت و تفسیر می نماید. در مورد برخی از مسئله‌ها می‌توان یک متغیر را (که به آن متغیر مستقل هم گفته می‌شود) تغییر داد و به مشاهده‌ی آثار آن پرداخت (مانند بررسی تاثیر تاریکی بر تغییر رنگ برگ‌های نوعی گیاه سبز). معمولا برای انجام این گام دانش آموزان باید به سه پرسش اساسی پاسخ دهند: 1) چه چیزی را می‌خواهند تغییر دهند؟، 2) چه چیزی را باید مشاهده و اندازه‌گیری کنند؟ (و چگونه این کار را انجام می‌دهند؟) و 3) چه چیزهایی نباید تغییر کنند؟ (سایر عوامل احتمالی را کنترل کنند تا مطمئن شوند بر نتیجه‌ی به دست آمده تاثیر نداشته‌ است).

v تشخیص و طبقه بندی: دانش آموز اقدام به گروه بندی اجسام و رویداد ها در دسته های مشخص نموده و با استفاده از ملاک ها و کلید های شناسایی، گروه و دسته ی یک نمونه را تعیین می نماید.

v الگو یابی ( یافتن همبستگی ها ) : دانش آموز با مقایسه تعداد زیادی نمونه و یا روابط بین دو متغیر الگوی تغییرات را کشف نموده و مطابق با آن، وضعیت آتی نمونه ها را پیش بینی می نماید. گاهی برای بررسی پاسخ یک پرسش دست‌کاری یک متغیر ممکن نیست (مانند پیدا کردن ارتباط بین شکل‌های ماه و زمان در چرخه‌ی قمری). برای پژوهش در مورد این نوع مسائل بچه‌ها پیش‌بینی‌های‌شان را با داده‌هایی که از مشاهده‌ی مستقیم یا از منابع معتبر به دست می‌آورند مقایسه می‌کنند. برای این کار باید همبستگی بین داده‌ها را با یافتن الگوهای کمی یا گرایشی بیازمایند.

v مدل سازی: ساخت وسیله یا نمونه ی کوچک یک فرایند توسط دانش آموز که درک ساختار یا طرز کار آن را آسان تر نماید

3- ارائه (demonstrate/explain): در این گام که توصیف هم نام گرفته، مهم‌ترین کار گفت‌گوی استدلالی (بازتابی) و تبادل تجارب و افکار است. معلم فرصتی فراهم می‌کند که گروه‌ها نتایجی را که به دست آورده‌اند در یک گفت ‌وگوی کلاسی به شیوه‌های گوناگون در معرض قضاوت دیگران قرار دهند. در این تبادل و برخورد ایده‌ها، شواهد واقعی که یا محصول مشاهده‌ها و آزمایش‌ها هستند و یا از منابع معتبر گرفته شده‌اند حرف اول را می‌زنند. دخالت معلم در این گام، علاوه بر این که به توزیع برابر فرصت بیان افکار کمک می‌کند، مرور نقادانه‌ی افکار و روش‌ها را به دانش‌آموزان یاد می‌دهد. در مرحله‌ی ارائه به غیر از گفت‌ وگو، تاکتیک‌های متنوعی مثل استفاده از ICT این گام را غنی‌تر می‌کنند. کاربرگ‌هایی که معمولا معلم‌ها در مرحله‌ی فعالیت در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌دهد، جمع‌بندی و مرور تغییر افکار را برای ارائه در این مرحله برای آن‌ها ساده‌تر می‌کند.

4- استحکام (consolidate/extend): این گام گسترش هم نامیده می‌شود. در مرحله‌ی استحکام بچه‌ها به تعمیم آموخته‌های‌شان در موقعیت‌های تازه، ایده‌های‌شان را بزرگ‌تر می‌کنند. در این‌جا گسترش تنها به معنای ارائه‌ی مثال‌های متفاوت نیست. بلکه محک زدن افکار در قلمروهایی فراتر اهمیت زیادتری دارد. از این دیدگاه آموزش هیچ‌گاه به انتها نمی‌رسد و چرخه‌ای تازه در پی چرخه‌های قبلی رخ می‌دهد (open-end process). معلم می‌تواند بخش بزرگی از این مرحله را به شکل کار در خانه یا انجام فعالیت‌های ناهم‌زمان (asynchronous)، برنامه‌ریزی کند.

فعالیتهایی که دانش آموزان در این بخش می توانند انجام دهند به شرح زیر است:

· وب پویه ( web-quest): به دانش آموزان تکلیف یا پرسشنامه ای ارائه می گردد که با مراجعه به منابع تعیین شده توسط معلم (پایگاه اینترنتی) و مشاهده و جمع بندی اطلاعات، به سوالات پاسخ می دهد. فرم شماره 4 پیوست شیوه نامه یک قالب پیشنهادی جهت طراحی وب پویه ارائه می نماید. دانش آموزان در این بخش به صورت هدایت شده به جستجو و گسترش دانسته هایشان در منابع خارج از کلاس می پردازند. ساختار وب پویه موجب می شود عملکرد دانش آموزان فرا تر از گردآوری داده های خام باشد.

o پژوهش های توصیفی (دانش آموزی) : جمع آوری نظرات دیگران، یافته های علمی یا مجموعه ای از داده ها و تحلیل آنها برای توصیف یک وضعیت یا فرایند خاص.

5- ارزش‌یابی (assessment/evaluate): معلم با جمع‌آوری اطلاعات و جمع‌بندی و تجزیه و تحلیل آن‌ها در تمامی مراحل آموزش می‌تواند از وقوع اشکال‌های احتمالی در حین فرآیند یادگیری باخبر شود و به موقع برای رفع آن‌ها دخالت کند. هدف این گونه ارزش‌یابی کمک به بچه‌ها برای رفع سدهای احتمالی بر سر یادگیری‌شان است. ملاحظه‌هایی مانند مشارکت دانش‌آموزان در ارزش‌یابی خودشان، تنوع روش‌ها و اولویت دادن به ارزش‌یابی عملکرد موجب اثربخش‌تر شدن فرآیند ارزش‌یابی می‌شود

-[2] الگوهای تدریس پژوهش محور (شکل اثر بخش پژوهش در تدریس) - دکتر لیلا سلیقه دار

تدریس پژوهش محور

مطالب مشابه :

شیوه آموزش محور چیست؟ انتخاب آموزش محور یا پژوهش محور در ارشد

دستور العمل مدارس پژوهش محور

هفته‌ی پژوهش و آموزش و پرورش

فرایند آموزشی پژوهش­محورِ مهارت­آفرینِ اشتغال­زا ؛رویکرد بالنده­ی مدرسین و الگوی سرآمدیِ دانشگاه فنی

تدریس پژوهش محور

تدریس پژوهش محور

فرایند آموزشی پژوهشمحورِ مهارتآفرینِ اشتغالزا ؛رویکرد بالندهی مدرسین و الگوی سرآمدیِ دانشگاه فنی