استانداردها و اصول طراحی مسجد
استانداردها و اصول طراحی مسجد
اصولاً هر اثر معماری را می‌توان از دو جنبه بررسی و تجزیه و تحلیل نمود:
۱٫ از لحاظ فرم یا شکل
۲٫ از لحاظ محتوا یا مفهوم
در مقاطع مختلف تاریخ معماری، این دو جنبه معماری یعنی فرم و محتوا بر یکدیگر تأثیر نهاده‌اند و در مواردی فرم بر محتوا یا برعکس محتوا بر فرم برتری یافته است. معماری مذهبی بخصوص معماری اسلامی ـ ایرانی نیز از این امر مستثنی نیست. حتی می‌توان گفت این معماری در طول تاریخ به مفاهیم بیشتر از فرمها توجه نشان داده و الگوهای مختلفی از طراحی را بر مبنای مفاهیم پایدار و درونی خود تجربه نموده است.
اکنون نیز در این برهه از زمان، در طراحی مساجد می‌توان از دو منظر به گذشته نگاه کرد و از آن بهره جست:
۱٫ برداشت فرمی یا شکلی
۲٫ برداشت محتوایی یا مفهومی
برداشت فرمی، بازنمایی نظیر به نظیر عناصر و الگوهای طراحی معماری گذشته در معماری امروز، یعنی استفاده از قوسها، طاقها، گنبد، مناره یا الگوهای مختلف بصورت تقلیدی است. در مقابل، برداشت محتوایی توجه به مفاهیم بنیادین معماری اسلامی همچون ریتم، تکرار، هندسه، تقارن و سلسله مراتب و پیاده نمودن این مفاهیم در قالب فرمهای معماری امروز میباشد.
مسجد و مسجد جامع:
تفاوتهای موجود بین مسجد و مسجد جامع با ویژگی‌های هرکدام به خوبی مشخص است شاخصه‌هایی پایدار که در سراسر جهان اسلامی و در طول زمانی حدوداً هزار سال همچنان باقی‌مانده است. مسجد مکانی بوده صرفاً به جهت عبادت اما از آنجایی که در گذشته استفاده‌های دیگری هم از آن می‌شد نظیر قضاوت، نگهداری بیت المال، برپایی اجتماعات بزرگ، بزودی نماد قدرتمند اسلام شد و هم عرصه‌های دینی و هم قلمروهای دنیوی را در برگرفت، اما نتوانست پاسخگوی نیازهای مذکور باشد، ساخت مسجد جامع بعلت حفظ این دو جنبه بود. فقدان نهادها و بناهای رسمی عمومی نظیر تالار شهر و یا محاکم اسلامی، به نقش دووجهی مسجد جامع اهمیت بیشتری بخشید. این تمایز کارکردی، تفاوتی را در منزلت و مقصود مساجد منعکس ساخت و در دو واژه کاملاً مجزا رسمیت یافت، یعنی مسجد و جامع. علی‌رغم تمایز آشکار کارکردی بین مسجد و جامع، از لحاظ طرح تفاوتی بین این دو وجود ندارد. در واقع "جامع" عملاً ابعاد بزرگتر و تزئینات بیشتری را دارا میباشد.
مسجد در معماری ایران :
مساجد مهم ترین بناهای معماری ایران پس از اسلام هستند. شاخص ترین و پیشرفته ترین بناهای هر دوره معماری ایران پس از ورود اسلام را می‌توان در مساجد پیدا نمود. اهمیت مسجد در ایران نشانه‌ای از پذیرش و اقبال مردم ایران نسبته به دین اسلام است. چرا که در دورافتاده ترین نقاط ایران نیز مساجد مهم ترین بناهای بافت اطراف خود بوده‌اند که با هزینه مردم بنا می‌شدند.
ویژگی‌های ساختاری هر مسجد شامل انعطاف ذاتی، بی تفاوتی نسبت به نماهای خارجی، تاکید متقابل بر فضای داخلی، و گرایش طبیعی به تزئینات کاربردی است. زمانی که از مسجد "جامع" سخن می رانیم در واقع همان مسجد است با ویژگی‌هایی مضاف و فراتر از مسجد و وام گرفته شده از معماری دوره بیزانس با ریشه‌های کلاسیک. به اعتقاد پیرنیا (۱۳۸۳) ایرانیان کهن و هنرمندان آنها باور به تقلید درست داشته‌اند و آنرا بهتر از نوآوری بد می‌دانستند. تقلید یا برداشتی که منطق داشته باشد و با شرایط زندگی سازگار باشد. از این وجوه خاص که جامع را از مسجد متمایز می‌کند، می‌توان به محراب، منبر یا سکوی وعظ، مقصوره یا محصوره، ناو یا راهروی بالا آمده میانه شبستان و گنبد اشاره کرد. ذکر این نکته حائز اهمیت است همه این عناصر در یک بنا با درجه اهمیت برابر باقی نماندند و با همه آنها به یک نحو برخورد نمی‌شد (براند، ۱۳۸۳)
تاریخچه مسجد در ایران :
پس از فروافتادن ساسانیان، ساخت مساجد در ایران آغاز شد. در سه قرن نخستین حکومت اسلامی در ایران، مساجد به شیوه‌ای بسیار ساده و به پیروی از معماری ساسانی ساخته می‌شد. زادگاه اولین نمونه‌های معماری اسلامی ایران را در خراسان دانسته‌اند، لذا طریق ساخت بناهای این دوران (شامل امویان، عباسیان، طاهریان) به شیوه خراسانی معروف است. در این شیوه که نقشه عمومی بناهای آن از مساجد صدر اسلام اقتباس شده، مساجد بصورت "شبستانی" یا "چهل ستونی" ساخته شده‌اند (ذکرگو، ۴۶:۱۳۸۰)
با پدیدار شدن اسلام و پذیرش آن از سوی ایرانیانی که زیر بیدادگری و ستم بودند دگرگونی‌هایی در ساختمان سازی رخ داد:
- پس از اسلام، با الگو گرفتن از باورهای اسلامی ساختمانها "مردم وار"تر شدند. گرچه در شیوه پارتی نیز مردم واری و پرهیز از بیهودگی نمایان بود ولی پس از اسلام این ارزش‌ها بیشتر نمودار شدند.
- در شیوه‌های پیشین بنابر شرایط، ساختمان سازی کیفیت ویژه‌ای یافت. برای نمونه در شیوه پارتی در روزگار اشکانیان، ساختمانها با سبک پاکتراش و با ریزه کاری بیشتری ساخته می‌شدند، اما در دوره دوم زمان ساسانیان چون به ساختمانهای بیشتری نیاز داشتند ساختمان را با سنگ لاشه می‌ساختند، بدین گونه کیفیت: ساختمان سازی نیز افت می‌کرد (پیرنیا، ۱۳۴:۱۳۸۳)این امر به روی نحوه ساخت مساجد در دوره‌های مختلف تاثیر گذاشت. بطور مثال ”در دوره سلجوقی آجر کاری و در دوره ایلخانی گچ بری و در دوره تیموری و صفویه کاشیکاری رایج بوده است. نقشه ساختمانی مساجد نیز تفاوتهای آشکاری در هر دوره دارد. در ایران اسلامی با مساجد شبستانی، یک ایوانی، دو ایوانی، چهار ایوانی و ترکیب گنبد خانه با ایوان اصلی روبرو هستیم“(ابوذری ۱۳۸۰: ۱۱۷)
اصول طراحی مسجد :
به نظر می‌رسد، در عصر کنونی برداشت محتوایی بسیار مناسب‌تر و باارزشتر از برداشت فرمی باشد، چرا که فرمهای معماری سنتی در طول سالیان دراز ثابت نمانده‌اند و در هر دوره فرمهای جدید تجربه شده و جایگزین فرمهای قبلی گشته‌اند، بگونه‌ای که معماران ایرانی از زمان پذیرش اسلام تا دوره صفویه و حتی قاجار در پی تجربه طرحها و الگوهای مختلف مسجد بوده‌اند تا اینکه تقریباً در دوره صفویه به الگوی واحد چهارایوانی دست یافتهاند و از آن زمان تاکنون تغییر عمده‌ای در الگوی مسجدسازی روی نداده است. بنابراین معماری گذشته ما که بدان افتخار می‌کنیم، هیچ ابائی از تجربه فرمها و الگوهای جدید در قالب مفاهیم مشخص نداشته است. اکنون نیز روحیه تنوعطلبی و خلاقیت بشر، تحولات زمانه و پیشرفت تکنولوژی، بیان نوینی از فرم در معماری مسجد می‌طلبد. برای رسیدن به این بیان نوین، بسته به دیدگاهها و نگرشهای متنوع طراحان استراتژیهای مختلفی می‌توان در طراحی در نظر گرفت که این موضوع خود نیازمند بحث جداگانهای استنکته مهمی که در معماری اماکن مذهبی باید در نظر داشت، این است که در این نوع معماری نباید اسیر فرمها شویم، چرا که در روند تحول تاریخی این معماری محتوا یا مفهوم همیشه پررنگتر از فرم بوده و امروزه نیز بایستی مفاهیم طراحی مسجد بیشتر از شکل یا فرم آن مورد توجه قرار گیرد. توجه به الگوهای طراحی و مفاهیم نهفته آنها در طراحی مسجد، میتواند ما را در آفرینش فرمهای متنوع و جدید یاری رساند، بدون اینکه متوسل به بازنمایی فرمهای سنتی شویم.
برای طراحی نمادهای مسجد همچون گنبد و منار باید در فلسفه پیدایش این عناصر دقت و تأمل نمود. به عنوان مثال کاربرد گنبد در ابتدا دلیل سازه‌ای داشته و به مرور زمان تبدیل به یک نماد یا نشانه برای مسجد شده است. پس اکنون اگر ما از گنبد استفاده کنیم، تنها توجیه‌مان میتواند نمادپردازی باشد، بنابراین اگر ما گنبد را به عنوان یک نشانه بپذیریم، چه دلیلی دارد که از همان گنبدهای سنتی استفاده کنیم. آیا نمی‌توان نمادها را با فرمهای جدید به‌روز کرد و با تکنولوژی روز مطابقت داد و در عین توجه به گذشته، نیم نگاهی به آینده داشت؟ همین مسأله در مورد منار و سایر عناصر سنتی طراحی مسجد نیز صدق می‌کند. به بیان دیگر نمادها و نشانه‌های تاریخی مسجد (گنبد، منار و سردر) میتوانند در قالب فرمهای مدرن به نشانه‌های جدید معماری امروزی مسجد تبدیل شوند.
در یک کلام، معماری مسجد صرف نظر از یک فرم خاص و محدود باید بگونه‌ای باشد که هر انسانی را به خضوع و سجود در برابر خداوند متعال وادارد. در عین حال نمای بیرونی مسجد و حجم کلی آن باید تا حدودی بیانگر کاربری مذهبی ـ فرهنگی آن باشد.
فرهنگسازی و تغییر نگرش مردم نسبت به معماری نوین مسجد، وظیفه سنگینی است که بر دوش همه معماران و بخصوص معماران جوان قرار دارد و بدیهی است این امر با تلاش معدودی از معماران و در یک مدت زمان محدود محقق نمیشود. ما وارث میراث ارزشمندی از هنر ایرانی ـ اسلامی هستیم که در طول تاریخ هیچگاه دچار ایستایی و رکود نشده و در هر برهه از زمان بدور از هرگونه تعصب کورکورانه، با اخذ مفاهیم مختلف از فرهنگهای گوناگون و تلفیق آنها با عقاید خویش به حیات خود ادامه داده است و اینک وظیفه ماست که این کاروان عظیم و پربار را در مسیر مناسب هدایت کنیم و به نسل آینده بسپاریم و این امر مستلزم توجه به پویایی و نوگرایی، با تکیه بر مفاهیم مذهبی و تاریخی معماری مسجد میباشد.
+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++
این زخم روی سینه ام
از کدام نبرد بآزمانده؟!
توکه بسته بودی
به تمام زخم هایم،
خودت را...
مطالب مشابه :
تاکید دکتر اعتصام بر ترکیب اصول معماری گذشته با روشهای نوین
تاکید دکتر اعتصام بر ترکیب اصول معماری این پیشکسوت معماری در را با معماری نوین ترکیب
اصول شیت بندی معماری
اصول شیت بندی معماری ( در حقیقت نباید معماری را توضیح داد ترکیب رنگی شیت های
رنگ در معماری و شهرسازی
رنگ در معماری و است؟آیا در ترکیب بندی رنگ ها که استفاده شده،اصول وقوائد خاصی
ترکیب احجام افلاطونی
شهرسازی و معماری ما در سطح شهرها خیلی ترکیب معمارانه است بر اصول معماری
چند اصول برای طراحی معماری...
چند اصول برای طراحی معماری صحیح و باشکوهی از احجام ترکیب شده در زیر نور میباشد.”
اصول و تکنیک های راندو
روشهای دیگری به کار گیرید.در ترکیب هنری،پاستل ها اغلب بر گچ معماری معماری - اصول و
معماری
قانون نسبت درازی فضا به عرض معماری رنسانسی: در حالی که باید اصول ترکیب، تناسب
استانداردها و اصول طراحی مسجد
حتی می‌توان گفت این معماری در طول ایوانی و ترکیب گنبد و اصول طراحی مسجد معماری
برچسب :
اصول ترکیب در معماری