مقوله فرهنگ و خلخال

در فرهنگ جغرافيايي ايران كه در سال 1330 منتشر شده آمده است: اهالي خلخال فكرروشن و استعداد مخصوص دارند و از ســابق به فرهنگ‌ دوستي و دانش‌پروري و شـعر و ادب پژوهي معروف هستند. و نيزمدرسه نويــن خلخال(يا همان مدرسه ناصري كه به همت اديب و فرهنگ گستر خلخال – ميرزا ابراهيم ناصر روايي همكار احمد كسروي در انتشار روزنامه پيمان و يكي از موسسان انجمن ادبي آربايجان در تبريز و نيز صاحب امتياز مجله ادبي- تاسيس گرديد و اولين مدرسه نوين در آذربايجان بعد از مدرسه رشديه تبريز كه با كوشش ميرزا حسن رشديه تاسيس شده بود و نيز مدرسه اي در آستارا بود ) با يك قرن سابقه و در حال حاضر هــم وجود مدارس و مراكز متعدد علمي، دانشگاهي و ... نشان‌دهنده سطح سواد و آگاهي مـردم اين منطقه است. وجود سخنوران، ادبا، علما، شعرا، دانشمندان و رجال بزرگ در عرصه‌هاي مختلف و آثار بر جاي مانده از آنها مؤيـد اين نكته است كه فرهنگ، علم‌آموزي، انديشه‌ورزي و ... در ميان خلخال داراي اولويت بوده. بر جاي ماندن آثار و كتاب‌هاي ارزنده و خدمات فرهنگي بي‌شماري از خلخالي‌ها از روزگاران كهن، بويژه در يك قرن اخير، از زنده‌ياد سيد عبدالرحيم خلخالي ـ كه با انتشار ديوان حافظ بصورتي جامع و زيباتر از روي قديمي‌ترين نسخه خطي آن و ديگر خدمات ايشان در زمينه نشر و تأليف كتب و همچنين خدمات علمي و فرهنگي ايشان در قالب روزنامه‌هاي مختلف (مساوات، پروين، طوفان، صوراسرافيل و ...) گرفته تا زنده ياد عبدالغفار طهوري که با تأسيس انتشارات طـهوري و نشر كتاب‌هاي مختلف از جمله انتشار 150 جلد كتاب با نام مجموعه زبان و فرهنگ ايـران و ... و خدمات يكي از برجسته‌ترين و جوان‌ترين شخصيت هاي عرصـه فرهنگي و علمي كشور در حال حاضر (محمدرضا عاشوري) تأكيدي بر جداناپذيري دو مقوله فرهنگ و خلخال از همديگر مي‌باشد.

رجوع به اسناد و آثار برجاي مانده از روزگاران كهن، بيانگر گذشته‌هاي بسيار درخشان اين منطقه در عرصه‌اي بنام فرهنگ مي‌باشد؛ اثيرالدين اخسيتكي از فضلا و دانشمندان بزرگ قرن ششم مي‌باشد كه بنا به نظراتش در آثار برجاي مانده از وي، درباره مردم خلخال چنين عقيده اي دارد؛ در آنجا مردمي دانشمند و اهل علم سكونت داشته‌اند كه مجذوب آنها شده و در آنجا رحل اقامت افكنده و نيز به دليل وجود علما و دانشمندان و سطح بالاي فرهنگ و بينش مردم خلخال به كرات به اين منطقه مسافرت كرده و در خلخال نيز از دنيا رفته است .

در كتاب خلخال و مشاهير در ارتباط با شركت علماي خلخالي در كنگره وحدت اسلامي و ديگر انجمن‌هاي علمي و ادبي وقت مطالبي نوشته و به مقاله‌اي از دكتر حميد بهرامي‌احمدي، استاد حقوق، تحت عنوان برگي ازتاريخ تلاش ايرانيان در جهت وحدت اسلامي اشاره كرد و با توجه به اهميـت موضوع و نيز نقش علماي خلخالي در آن و حضور دو نفر از بزرگان خلخال (ملامحمدصادق خلخالي و حاج شيخ ‌الاسلام ) كه در جمع علماي بزرگ ـ بـيست و پنج نفره ـ در ركاب نادرشاه بوده‌اند و وثيقه‌نامه را امضاء‌ كرده‌اند و نيز در ارتباط با انجمن ادبي آذربايجان كه در سال‌هاي 20‌ـ 1304 خورشيدي در تبريز فعال بوده كه چهار نفر از هفت نفر اعضاي اصلي آن از جمله منتخب خلخالي، سيدمفيد خلخالي، ناصر دفتر و سيد برهان قدسي از اهالي خلخال بوده‌اند می توان به جایگاه فرهنگ و فرهنگ دوستی پی برد و ادعا نمود.مطالعه آثار و زندگينامه بزرگان ، دانشمندان،فضلا و روحانيون خلخالي در عرصه‌هاي مخــتلف بويژه حوزه فرهنگ و ادب مويد به هم تنيدگي دو مقوله مورد بحث است از جمله:

ملاادهم عزلتي، مشهور به واعظ كه از دانشمندان، عارفان و شاعران قرن‌هاي 12 و 13 مي‌باشد كه پدر ايشان قاضي‌بيگ از اهالي منتفذ خلخال بوده و در دستگاه صفوي موقعيتي رفيع داشت. ملاادهم به همراه پدرش در اصفهان تحصيل نمود و سپس در اردبيل ـ كه در آن زمان به دارالارشاد معروف بود ـ به تدريس پرداخت و بعد به تبريز رفت و ... از عزلتي بيش از 20 عنوان اثر بر جاي مانده كه تعدادي از كتاب‌هاي ايشان به كوشش اساتيد و علاقمندان چاپ گرديده و تعدادي ديگر همت علاقمندان و مسئولان امر را مي‌طلبد تا زواياي بيشتري از تاريخ و گذشته اين مرز و بوم روشن گردد. آخرين اثر چاپ شده از آثار مرحوم عزلتي كتاب بهارستان به كوشش استاد عبدا... قديري ـ از اساتيد دانشگاه‌هاي خلخال ـ مي‌باشد.

ملامحمد باقر خلخالي ، از علما و دانشمنداني بود كه مراتب فضل، كمال، مقام علمي و اجتهاد وي تأييد شده و شهرتش چنان مشهود بود كه به دستور ناصرالدين شاه قاجار يك ثوب عباي سلسه‌دار كه در آن دوره از خلاع فاخره سلطنتي محسوب مي‌شـد به وي اعطا شده و او با كمال مناعت و استغناي طبع به زندگي ادامه داد. او به سه زبان عربي، فارسي و تركي شعر و مطلب مي‌نوشت و خالق اشعار نغز و پندآميزي در قالب كتاب ثعلبيه(روباهنامه) مي‌باشد كه بارهاچاپ گرديده و بهترين و زيباترين چاپ آن به كوشش استاد فرهنگ خاكنژاد ـ از فعالان مسائل فرهنگي منطقه، استاد دانشگاه،محقق و مؤلف چند كتاب ـ در سال 1379 انجام يافت و اخيراً نيز توسط انتشارات ذر قلم در تبريز منتشر گرديده است.

آيت‌ا... موسـوي اردبيلی (از منتسبین به گيوي عليا و منطقه خلخال و از ارکان نظام جمهوري اسلامي كه منشاء خدمات علمي ،تبلیغی و سیاسی و اجرایی شایان توجهی بوده اند

مطالعه آثار و زندگينامه دانشمــندان وفعاليت و تاثير گذاري بزرگان ديگري در عرصه فرهنگ و ادب منطقه در سطح كشور مؤيد بحث فوق مي‌باشدكه به تعدادي از آنان اشاره مي شود:.

دكتر حسن احمدي گيوي از اساتيد مسلم ادبيات كشور، كه يكي از مؤلـفان لغت‌نامه دهخدا و مؤلف ده‌ها كتب درسي و غير درسي دبيرستان‌ها،‌ دانشسراهــا و دانشگاه‌هاي كشور مي‌باشد)

دكتر زين‌العابديـــــــــن اندبيلي (متولد 1290 اندبيل كه در حدود 15 جلد كتاب در زمينه‌هاي علمي، ديني و فلسفي و 20 جلد كتاب در زمينه‌هاي تاريخي، اجتماعي و فرهنگي و ... از خود بر جاي گذاشته است.)

دكتر برات زنجاني (متولد 1303 خلخال كه داراي دكتري در ادبيات فارسي وازاساتيدشاخص اين رشته در كشور محسوب مي‌شود كه مؤلف ده‌ها كتاب در زمينه تاريخ و ادبيات فارسي و بيش از 50 مقاله در مجلات ادبي دانشگاه‌هاي معتبر كشور مي‌باشد.)

بسيج خلخالي با خلق بيش از پنجاه جلد كتاب و مدير مسئولي و صاحب‌ امتيازي روزنامه سراسري غرور ملي ، كه اثر ماندگار و ارزشمند هيزم‌شكن ايشان در سال 1345 خورشيدي نامزد دريافت جايزه ادبي نوبل بود. (مرحوم بسيج خلخالي متولد 1297 خلــخال بود و در دهم دي ماه 1374 در هفتاد و هفت سالگي از دنيا رفت و بين سال‌هاي 57 ـ 1354 نماينده مردم خلخال در مجلس شوراي ملي بود)

سيدجعفر پيشه‌وري ، با انتشار روزنـــــامه‌هاي مختلف (مدير مسئول روزنامه كامونيست، مدير مسئول روزنامه آژير، سردبير روزنـــامه حريت، مدير روزنامه اكينجي در باكو، كمك به انتشار روزنامه‌هاي حقيقت و‌ آذربايجان و ...)به عنوان يك خلخالي ديگر در كارهاي فرهنگي نقش داشته است. لازم به توضيح است سيدجعفر پيشه‌وري (پرويز جوادزاده)متولد سال 1272 خورشيدي در روستاي زاويه خلخال بود كه در حرفه‌هاي معلمي،روزنامه نگاري ،مشاعغل سياسي و حزبي فعال بوده و ازجمله شخصيتهايي است كه اسم ايشان با بسياري از جريانات سياسي وقت كشور عجين است و در 20تير ماه 1326در اثر يك سانحه رانندگي به قتل رسيد ،از او يك پسر به نام داريوش بر جاي مانده است.

سيدمفيد ملجائي با انتشار كتاب‌هاي مختلف و انتشار روزنامه‌ سراسري عصر سعادت (9)، سيدخليل خلخالي ملقب به ركن‌ا‌لاسلام، با انتشار روزنامه كوكب ايران (ركن‌الاسلام در شب اول جمادي‌الثاني 1339 قمري مورد حمله دو نفر ناشناس قرار گرفت و با چند گلوله كشته شده و سومين روزنامه‌نگار آزاده كشــور است كه در راه آزادي قلم به قتل رسيد) (10)، سيدابوالفضل صدر طهوري با روزنامه اكسير،

سيدابراهيم صدرطهوري با انتشار مجله‌اي بنام مقاصد اسلام (11)،

سيدمحمدمســـــعود نقيب با انتشار كتابهاي مختلف و هفته‌نامه‌ نقيب آذربايجان،.

محمدرضا عاشوري (12)، با انتشار يكي از بهترين ماهنامه‌‌هاي تحليلي، سياسي، اجتماعي و فرهنگي ساليان اخير كشور ـ انديشه جامعه ـ و خدمات علـــــمي و فرهنگي اين شخصيت خلخالي ... (كه فعاليت علمي، اجرايي و فرهنگي خود با بنيـــــانگذاري مؤسسه‌ پژوهشي و برنامه‌‌ريزي راهبرد دانش با انجام ده‌ها پروژه تحقيقاتي در ســـــــطوح‌ ملي و بين‌المللي وتدوين پروژه عظيم و دايره‌المعارف تاريخ شفاهي جنبش كارگري ايران كه بالغ بر ده جلد است و يك جلد از اين مجموعه در سال 82 بصورت ضميمه منتشر شــــده و از ديگر فعاليت‌ فرهنگي ايشان دبيري مجموعه سپهر اجتماعي است كه اين مجموعه كتـــــاب‌ها در زمينه‌هاي مختلف اجتماعي و فرهنگي بوده كه توسط برجسته‌ترين استادان دانشگــاه‌هاي ايران، اروپا و آمريكا نوشته يا ترجمه شده است و به سفارش عاشوري و با سرمايه‌گذاري نشر قطره منتشر شده است و حدود 30 جلد خواهد بود و نيز سخنراني‌هاي متعدد ايشان به دعوت مؤسسات علمي و فرهنگي در داخل كشور و كشورهاي سوئد، آلمان، فرانسه، هلند، دانمارك، نروژ، فنــلاند، كانادا و ...ونيز با فعاليت به عنوان مشاور جامعه‌شناس انجمن حمايت از حقوق كودك كه خانم شيرين عبادي از بنيانگذاران آن مي‌‌باشد و نيز انتشـــــار صدها مقاله و ... در مطبوعات خارجي و ... فعاليتهاي علمي وفرهنگي خود رادر داخل و خارج از كشور ادامه مي دهد.

در ارتباط با خدمات فرهنگي و ... خلخالي‌ها همــــين بس كه استاد سعيد نفيسي بعد از وفات سيد عبدالرحيم خلخـــالي مي‌نويسد (13):

((هنگاميكه از دنيا رفت به جز خانه متوســـــط كه در آغاز زندگي در تهران فراهم كرده بود ديگر چيزي براي بازماندگان (همسر ويگانه فرزندش) خود نگذاشت اما چيز بسيار گرانبهايي از او در جهان ماند كه زوال‌ناپذير خواهد مــــــاند و آن اثري است كه در ادبيات ما گذاشته ))در ارتباط با استاد برجسته فرهنگ و ادب كشور ـ سيدعبدالرحيم خلخالي ـ ذكر اين جملات ضروري است كه به دليل خدمات مختلف ايشــــان ـ چاپ ديوان حافظ از روي قديمي‌ترين نسخه خطي آن، تأليف كتاب حافظ نامه وده‌ها كتاب ديگر در زمينه فرهنگي و ادبي و نيز انتشار روزنامه‌هاي مساوات، پروين، صوراسرافيل، طوفان و كاوه آهنگر به همراه تعدادي از بزرگان وقت كشورو ... كه اساتيد بي‌شماري از ايشان با واژه‌هايي چون فاضل، دانشمند و ... ياد كرده‌‌اند (14) و امروزه كمتر ديوان حافظي مي‌توان يافت كه در مقدمه آن نامي از اين انديشــــمند نباشد. مرحوم دهخدا همرزم و دوست خلخالي، دكتر معين، عباس اقبال، استاد پورداود، علامه محمد قزويني،‌سعيد نفيسي و ... و ديوان حافظ به كوشش دكتر پرويز ناتل خانلري با خط نستعليق زيبا به سال 14 ـ 1313 كه در حال حاضر در موزه بريتانيا موجود است، ديوان حافظ به كوشش علامه محمد قزويني به سال 1320 با همكاري دكتر غني‌ خراساني، ديوان حافظ به كوشش منوچهر اشرف الكتابي در سال 1379 و ... از استاد عبدالرحيم خلخالي نوشته‌اند وبه نيكي يادكرده‌اند.

لازم به توضيح است كه نوشتار فوق بدون نقص نيست، بزرگان وخدمات فرهنگي بي‌شماري از آنها از قلم افتاده و نگارنده بدون هيچ قضاوت و سوگيري در ارتباط با مسايل فرهنگي خلخال و خدمات فرهنگي خلخالي‌ها در سراسر كشور اين جستار را تنظيم كرده و صميمانه منتظر انتقادات، راهنمايي‌ها، اطلاعات و بينش‌هاي ديگري در اين ارتباط مي‌باشد تا در مجموعه‌‌اي كه در اين ارتباط در حال تدوين و گردآوري است مورد استفاده قرار گيرد.

فهرست منابع:

1-احدزاده ،زعفر،توانايي‌هاي خلخال با بي‌برنامه‌گي‌ها هرز مي‌رود، روزنامه جام جم، شماره 1393، 25 اسفند 83.

2و 3 و 4 ـ نقيب، محمد مسعود، خلخال و مشاهير.،انتشارات مهد آزادي،تبريز،1379

5-مركز تحقيقات مجمع دانشگاهيان آذربايجان (آبتام)، خالخال و گيوي، شماره 1،پاييز 82

6ـ خاكنژاد فرهنگ، ملامحمدباقر خلخالي، ثعلبيه، انتشارات بين‌المللي الهدي، 1379.

7ـ محمديان اردي، حيدر، تاريخ مطبوعات اردبيل،انتشارات نيك آموز ،اردبيل ،1381

8ـ احدراده،زعفر،آواي مردم، جستاري پيرامون سيدجعفر پيشه‌وري، شماره‌هاي59،61،62و63

9- 10 - 11ـ محمديان اردي، حيدر، تاريخ مطبوعات اردبيل.

12- زندگينامه علمي و فرهنگي محمدرضا عاشوري.

13ـ زعفر،احدزاده،عبدالرحيم خلخالي و نقش او در جنبش آزاديخواهي مشروطيت، هفته‌نامه فروغ آذربايجان،شماره 19،11مهرماه83

14ـ اقبال،عباد،استاد پور داود،دوره كامل بيست مقاله قزويني،ناشر دنياي كتاب،تهران،1363

مقوله فرهنگ و خلخال

مطالب مشابه :

درباره دکتر حسین حکمت ، آناتومیست مشهور ایران :

پروفسور یوسف حسن زاده

تاریخچه ی برق در ایران

مقوله فرهنگ و خلخال

پدر جغرافیای ایران کیست؟

مشاهیر و بزرگان آمار

یازدهمین سالگرد درگذشت صفرخان قهرمانی

گويش كرينگان (تاتي)