کلینیک اینترنتی رایگان (20) - مواردی که سوء ظن جایز است - عوامل رویه سو ظن به مردم
مواردی که سوء ظن جایز است
عوامل رویه سو ظن به مردم
هوالشافی
به کلینیک اینترنتی "نور" خوش آمدید. اینجا یک مرکز بهداشت اخلاقی است.
در اینجا با تجویز نسخه های شفابخش کلام خدا و اهل بیت علیهم السلام، در پی آنیم تا خود و شما را از شر بیماریهای مهلک روحی و اخلاقی برهانیم.
پس اگر دردمند هستید و در پی درمان، با این اوراق همراه شوید.
ملاحظه: جهت آشنایی بیشتر با این مرکز درمانی پیشنهاد می کنم مدخل این سلسله نوشتار را حتما بخوانید.
نام بیماری: بد گمانی
مفهوم سوء ظن آن است هرگاه کاری از کسی سر بزند که قابل تفسیر صحیح و نادرست باشد آن را به صورت نادرستی تفسیر کنیم. مثلا هنگامی که مردی را با زن ناشناسی ب بینی م فکر کنیم آن زن نامحرم است و نیت آنها ارتکاب اعمال خلاف می باشد در حالی که بر اساس حسن ظن، وی همسر یا محرم او است؛ هنگامی که شخصی اقدام به ساختن مسجد یا بنای خیر دیگری میکند مقتضای سوء ظن آن است هدفش ریاکاری یا اغفال مردم است در حالی که حسن ظن میگوید این عمل را با انگیزه الهی و نیت خیرخواهانه انجام داده است.
دائره حسن ظن و سوء ظن بسیار وسیع و گسترده است و نه تنها در عبادات بلکه در مسائل اجتماعی، اخلاقی، اقتصادی و سیاسی نیز جاری می شود.
هنگامی که این دو واژه درباره خداوند به کار رود منظور از حسن ظن آن است که به وعده های الهی امیدوار باشد؛ وعده رزق و روزی، وعده یاری کردن یارانش، وعده پیروزی مجاهدان، وعده آمرزش گناهان و مانند اینها. معنی سوء ظن آن است که به هنگام بروز مشکلات، نسبت به وعده های الهی متزلزل شود و هنگام پیش آمدن امتحانات دشوار ، وعده های خداوند را فراموش کرده رو به گناه آورد. 1
سوء ظن در روایات اسلامی
سوء ظن به عنوان یکی از بدترین و زشتترین رذائل اخلاقی در روایات اسلامی بازتاب گستردهای دارد. به عنوان نمونه به روایات زیر توجه نمایید:
1ـ در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) میخوانیم: «از گمان بد بپرهیزید که گمان بد، بدترین نوع دروغ است».2
2ـ در حدیث دیگری از همان حضرت میخوانیم: «خداوند خون و مال و آبروی مسلمانان را بر یکدیگر حرام کرده و همچنین گمان بد درباره آنها».3
3ـ در حدیث تکان دهنده ای از علی(ع) میخوانیم: «کسی که سوء ظن دارد ایمان ندارد».4
این تعبیر ممکن است اشاره به سوء ظن نسبت به مردم یا نسبت به خدا و یا هردو بوده باشد.
4ـ در حدیث دیگری از همان حضرت میخوانیم: «از سوء ظن بپرهیز چرا که سوء ظن عبادت را فاسد و پشت انسان را از بار گناه سنگین میکند»5 و...
مراتب سوء ظن
سوء ظن دارای سه مرحله است: « سوء ظن قلبی»، « سوء ظن زبانی»، « سوء ظن عملی». آنچه در قلب است مشمول تکلیف نیست چون از اختیار بیرون است ولی آنچه در زبان و در عمل است حرام و ممنوع میباشد.
به همین دلیل، در بعضی از روایات میخوانیم: «سه چیز است که هیچکس از آن برکنار نمیماند، یکی از آنها گمان بد است» سپس فرمود: هنگامی که گمان بدی بردی به آن ترتیب اثر نده».6
سوء ظن به عنوان یکی از بدترین و زشتترین رذائل اخلاقی در روایات اسلامی بازتاب گستردهای دارد. به عنوان نمونه به روایات زیر توجه نمایید: در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) میخوانیم: «از گمان بد بپرهیزید که گمان بد، بدترین نوع دروغ است»
اقسام سوء ظن
سوء ظن اقسامی دارد که از بعضی آنها نهی شده است :
1- سوء ظن به خدا: سوء ظن به پروردگار و بد بینی نسبت به وعده های الهی، آثار مخربی در بنیان ایمان و عقائد انسان دارد و انسان را از خدا دور می سازد. اضافه بر این سوء ظن به وعده های الهی سبب فساد عبادت میگردد. چنانکه در حدیث میخوانیم:
«خداوند هیچ مؤمنی را بعد از توبه و استغفار عذاب نمیکند مگر به خاطر سوء ظن به خداوند و کوتاهی در امیدواری به ذات پاک او و بداخلاقی و غیبت مؤمنین».7
به علاوه سوء ظن به خدا، انسان را از عنایات الهی محروم میکند، زیرا خداوند با هر کس مطابق حسن ظن و سوء ظن او عمل می نماید. امیرمؤمنان علی(ع) فرمود:
«ترس و حرص و بخل غریزه های مختلفی هستند که تمام آنها در سوء ظن به خداوند جمعند».8
به یقین کسی که به امدادها و نصرت الهی ایمان داشته باشد ترسی از دشمنان خدا به خود راه نمیدهد و کسی که به وعده های پروردگار در زمینه روزی مطمئن باشد حرص نمیزند و از بخل بیزار است بنابراین صفات سه گانه مزبور در واقع از سوء ظن به خداوند سرچشمه میگیرد.
2- سوء ظن به مردم: این قسم از سوء ظن که بسیاری از مردم به آن مبتلا هستند طبق آیه 12 سوره مبارکه حجرات نهی شده است:
«ای کسانی که ایمان آوردهاید! از بسیاری از گمانها بپرهیزید، چرا که بعضی از گمانها گناه است؛ و هرگز (در کار دیگران) تجسس نکنید، ...» 9
3- سوء ظن به خود: انسان نباید نسبت به خود حسن ظن داشته باشد و همه کارهای خود را بیعیب بپندارد. حضرت علی(ع) در صفات متّقین (در خطبه همام) میفرماید: یکی از کمالات افراد با تقوا آن است که نسبت به خودشان سوء ظن دارند و «خودشان را متّهم میشمارند.»10 افرادی که خود را بی¬عیب میدانند در حقیقت نور علم و ایمانشان کم است و با نور کم، انسان چیزی نمیبیند. یکی از دلایل آنکه امامان معصوم آن همه گریه و مناجات داشته اند، همان نور ایمان و معرفت آنان بوده است.
توجّه به این نکته نیز لازم است که معنای حسن ظن؛ سادگی، زودباوری، سطحی نگری، غفلت از توطئه ها و شیطنتها نیست. اُمّت اسلامی هرگز نباید به خاطر حسن ظنهای نابجا، دچار غفلت شده و در دام صیادان قرار گیرد.11
موارد استثناء
بی تردید زشتی سوء ظن ، استثنائاتی نیز دارد که در روایات اسلامی به آن اشاره شده است:
الف) هرگاه فساد در محیطی به صورت یک خوی غالب درآید و آلو دگان غلبه پیدا کنند، حسن ظن در چنین شرائطی نه تنها از فضایل اخلاقی نیست بلکه ممکن است انسان را گرفتار عواقب ناگواری کند. در حدیثی از امیرمؤمنان علی(ع) میخوانیم:
«هنگامی که صلاح و دوستی بر زمان و اهلش غالب شود، سپس کسی نسبت به دیگری که گناهی از او آشکار نشده است سوء ظن پیدا کند ظلم و ستم کرده است، و هرگاه فساد بر زمان و اهلش چیره گردد و در این حال کسی به دیگری حسن ظن پیدا کند، خود را فریب داده است».12
ب) در مسایل امنیتی و اطلاعاتی که به سرنوشت جامعه مربوط است نمیتوان با خوش بینی به هر حرکتی در جامعه نگاه کرد، بلکه باید در آنجا حسن ظن را کنار گذاشت و با احتیاط لازم با این گونه حرکات برخورد کرد؛ تمام حرکات مشکوک باید زیر نظر باشد و پیرامون آن تحقیق شود. اگر بعد از تحقیق دلائل روشنی بر انجام کار خلاف توأم با نیت سوء به دست آمد تعقیب گردد.
ج) از موارد دیگری که سوء ظن نه تنها جایز است بلکه ممکن است واجب باشد در برابر دشمنان است. ممکن است دشمن دم از صلح و دوستی و محبت و تغییر رویه بزند و دست دوستی به سوی ما دراز کند. در این گونه موارد هرگز نباید گرفتار حسن ظن شد و بلافاصله دست دشمن را فشرد و به او اعتماد کرد.
روی همین اصل در فرمان معروف به «مالک اشتر» آمده است: هنگامی که با دشمنت پیمان صلح بستی، کاملا از او بر حذر باش؛ زیرا دشمن گاه نزدیک میشود تا طرف را غافلگیر کند. بنابراین در چنین شرایطی احتیاط را از دست نده و دوراندیش باش و حسن ظن خویش را متهم ساز».13
حضرت علی (علیه السلام) می فرمایند: «هنگامی که صلاح و دوستی بر زمان و اهلش غالب شود، سپس کسی نسبت به دیگری که گناهی از او آشکار نشده است سوء ظن پیدا کند ظلم و ستم کرده است، و هرگاه فساد بر زمان و اهلش چیره گردد و در این حال کسی به دیگری حسن ظن پیدا کند، خود را فریب داده است»عوامل و انگیزههای سوء ظن
این رذیله اخلاقی، همانند رذائل دیگر از سرچشمه های متعددی نشأت میگیرد:
1ـ آلو دگی درون و برون: افرادی که خودشان آلو ده اند دیگران را همچون خود آلو ده میپندارند و از طریق «مقایسه به نفس، مردم را به کیش خود و به روش خود می پندارند. در حدیثی از امیرمؤمنان علی(ع) میخوانیم:
« آدم بد به هیچ کس گمان خوب نمیبرد؛ زیرا دیگران را همچون خود میپندارد».14
2ـ همنشینی با بدان: کسی که معاشرانش را از افراد فاسد انتخاب کرده است طبیعی است که نسبت به همه مردم سوء ظن پیدا کند؛ چرا که تصور میکند معاشران او نمونه هایی از سایر مردمند. حضرت علی(ع) فرمود:
« همنشینی با بدان سبب بدگمانی نسبت به نیکان میشود ».15
3ـ زندگی در محیطهای فاسد: هنگامی که انسان در خانواده یا در شهر و کشوری که فساد بر آن حاکم شده است زندگی کند نظر او نسبت به همه افراد حتی به نیکان، منفی میشود. هر چند معاشران او افراد خوبی باشند ولی غلبه فساد بر محیط کار، باعث سوء ظن میشود.
4ـ حسد، کینه توزی، تکبر و غرور: شخص حسود و کینه توز میخواهد از این طریق از مقام شخص محسود بکاهد و کینه خود را از این طریق اعمال کند. افراد متکبر برای تحقیر دیگران متوسل به سوء ظن میشوند تا آنها را در نظر خود و جامعه، افرادی پست و حقیر جلوه دهد.
5ـ عقده حقارت: کسی که گرفتار خود کم بینی شده و یا از سوی دیگران مورد تحقیر واقع گشته است سعی میکند دیگران را هم در محیط فکر خود، حقیر و پست، آلو ده و گنهکار حساب کند تا از عقده خود بکاهد و آرامش کاذبی برای خویش فراهم سازد.
سوء ظن نسبت به خداوند، عمدتاً از ضعف ایمان ناشی میشود؛ عدم ایمان به صفات ذات و فعل و ضعف باورها نسبت به علم، قدرت، رحم انیت، رازقیّت و سایر صفات پروردگار او را به سوء ظن در وعده هایش میکشاند و راههای سعادت و نجات را به روی انسان میبندد.
آثار شوم سوء ظن
گسترش دامنه سوء ظن در جوامع بشری، آثار بسیار زیانبار و نامطلوبی دارد که به طور اجمال بر کسی پوشیده نیست ولی در توضیح آن، جهات ذیل قابل توجه است:
1- از میان رفتن «اعتماد»: در جامعه ای که بیاعتمادی حکمفرما است همدلی، همکاری و تعاون وجود ندارد و آثار و برکات زندگی دسته جمعی از میان میرود.
در حدیثی از امام علی(ع) میخوانیم:
«کسی که بدگمان باشد نسبت به کسی که به او خیانت ی نکرده بدبین می شود و او را خائن می پندارد».16
2- ایجاد درگیری: در بسیاری از موارد اشخاص به دنبال سوء ظن خود حرکت می کنند و حادثه می آفرینند و گاه حتی به خونریزی منتهی میشود.
از حضرت علی(ع) روایت است که:
« سوء ظن کارها را به فساد میکشد و مردم را به انواع بدیها وادار میکند».17
3- از دست دادن اطرافیان: سوء ظن سبب می شود که انسان به سرعت دوستان خود را از دست بدهد؛ حتی نزدیکانش او را تنها بگذارند و این وحشتناک ترین غربت است. امیرمؤمنان علی(ع) فرمود:
«کسی که سوء ظن بر او غالب شود، راه صلح و صفا میان او و دوستانش را میبندد»18
4- فساد عبادت: در روایتی آمده است: « سوء ظن ، عبادت انسان را فاسد میکند و پشت او را از بار گناه سنگین مینماید».19
اگر منظور از سوء ظن در این روایت، سوء ظن به پروردگار باشد علت فساد عبادت روشن است. و اگر نسبت به مردم باشد (همان گونه که ذیل روایت گواهی می دهد) به خاطر آن است که در بسیاری از موارد به دنبال سوء ظن ، انسان مرتکب تجسّس و به دنبال آن مرتکب غیبت و گاه تهمت میشود.
5- تحلیل نادرست: سوء ظن چون یک تفکر انحرافی است تدریجاً در سایر افکار انسانی نیز اثر میگذارد و تحلیلهای او نیز نادرست میشود و از رسیدن به واقعیتها که زمینه پیشرفت و موفقیت است باز می ماند. در حدیثی از امیرمؤمنان علی(ع) چنین نقل شده است که فرمود:
«کسی که سوء ظن داشته باشد تفکر او خراب می شود».20
راههای درمان بدگمانی
امور زیر میتواند به نجات از شرّ این خوی زشت کمک کند:
الف) جستجوی توجیه صحیح برای اعمال مشکوک: بسیاری از کسانی که در زندگی شخصی مورد سوء ظن و بدگمانی واقع میشوند اعمالشان قابل توجیه و حمل بر صحت است.
ب) اگر انسان از تجسّس در زندگی خصوصی افراد بپرهیزد یکی از مهمترین عوامل سوء ظن را از خود دور ساخته است.
ج) ترتیب اثر ندادن به بدگمانی ؛ اگر انسان نسبت به کسی بدگمان شد و از او فاصله گرفت و اظهار بی اعتمادی نمود و... سبب تشدید این صفت میشود ولی با بیاعتنایی و ترتیب اثر ندادن تدریجاً ضعیف و محو میگردد.
بیشک توجه به مجازاتهای الهی و آثار سوء معنوی این رذیله اخلاقی، اثر قوی و بازدارنده در این زمینه دارد.
نویسنده : علی اکبریان تبریزی
تنظیم: گروه دین و اندیشه تبیان
[1] - مکارم شیرازی، ناصر؛ اخلاق در قرآن ، قم، مدرسة الامام علی بن ابیطالب (ع)، چاپ سوم، 1385،ج3، ص335.
[2] - مجلسی محمد باقر؛ بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار ، تهران ، دارالکتاب اسلامیه ، 1364 ، نوبت دوم، جلد 72، صفحه 195. «اِیّاکُمْ وَ الظَّنُّ فَاِنَ الْظَنَّ اَکْذَبُ الْکِذْبِ»
[3] - همان، صفحه 201.
[4] - عبد الواحد، آمدی،تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1378،چاپ دوم، صفحه 264. «لا اِیْمانَ مَعَ سُوءِ ظَنٍّ»
[5] - همان، صفحه 263.
[6] - مجلسی محمد باقر؛ بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار ، تهران ، دارالکتاب اسلامیه ، 1364 ، نوبت دوم، جلد 55، صفحه 320. «وَاِذا ظَنَنْتَ فَلا تَحَقَّقْ»
[7] - مجلسی محمد باقر؛ بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار ، تهران ، دارالکتاب اسلامیه ، 1364 ، نوبت دوم، جلد 67، صفحه 366.
[8] - عبد الواحد، آمدی،تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1378،چاپ دوم، صفحه 292.
[9] - « یا ََّاَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اجْتَنِبُواْ کَثِیراً مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلاَ تَجَسَّسُواْ...»
[10] - سید رضی؛ نهج البلاغه، فیض الاسلام، تهران، چاپ چهارم، سال 1378، انتشارات فقیه، خطبه 193، صفحه 613.
[11]- - قرائتی، محسن؛ تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن ، 1383، سوره حجرات، ذیل آیه 12.
[12] - سید رضی؛ نهج البلاغه، فیض الاسلام، تهران، چاپ چهارم، سال 1378، انتشارات فقیه، حکمت 110، صفحه 1140.
[13] - سید رضی؛ نهج البلاغه، فیض الاسلام، تهران، چاپ چهارم، سال 1378، انتشارات فقیه، نامه 53، صفحه 1027.
[14] - همان، ص105.
[15] - مجلسی محمد باقر؛ بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار ، تهران ، دارالکتاب اسلامیه ، 1364 ، نوبت دوم، جلد 71، صفحه 191.
[16]- همان. «مَنْ سائَتْ ظُنُونُه اِعْتَقَدَ الْخِیانَةَ بِمَنْ لا یَخُونُه»
[17] - همان. «سُوءُالظَّنِّ یُفْسِدُ الاُْمُورَ وَ یَبْعَثُ عَلَی الشُّروُرِ»
[18] - همان. «مَنْ غَلَبَ عَلَیْهِ سُوءُ الظَنِّ لَمْ یَتْرُکْ بِیْنَهُ وَ بَیْنَ خَلیل صُلْحاً»
[19] - همان. «اِیّاکَ اَنْ تُسِییءَ الظَنَّ فَاِنَّ سُوءَالظَّنِ یُفْسِدُ الْعِبادَةَ وَ یُعَظِّمُ الْوِزْرَ»
[20] - همان. «مَنْ ساءَ ظَنُّهُ ساءَ وَهْمُه»
بادمجان دور قاب چین ها(کلینیک اینترنتی...
بادمجان دور قاب چین به کسی می گویند که با چرب زبانی و تملق صفتهای خوب داشته یا نداشته کسی را برجسته می کند و ...با این گناه خانمان سوز چه کنیم؟
تهمت و شایعه سازی بیماری عصر ماست، امروزه به واسطه گستردگی فناوریهای رسانه ای، شیوع این بیماری به مراتب سریعتر و دامنه فساد آن ویران کننده تر استوراج ها به جهنم می روند(کلینیک اینترنتی...
امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) در سخنی پرمغز که فقط همچو اویی یارای بیان آن را دارد ثمره و نتیجۀ این صفت زشت را به تصویر کشیده میفرماید: «کسی که زیاد سخن بگوید زیاد هم اشتباه میکند و هرکسی که بسیار اشتباه کند، شرم و حیای او اندک میشود و آنکه شرم او اندک,