وضعيت تاريخي شهرستان گناباد

وضعيت تاريخي شهرستان گناباد

جغرافياي تاريخي گناباد نشان مي دهد كه اين شهرستان در دوران پيش از اسلام گذرگاه داخل فلات ايران و قسمتهاي شرقي آن، محل برخورد و ميدان جنگ لشكر ايران و توران بوده است. همچنين مشخص است كه در كنار اين گذرگاه اصلي و جنگي يعني تنگل (تنگه) كلات، قلعه ي فرود وجود دارد در بسياري از منابع قديمي به وجود اين قلعه در منطقه گناباد اشاره شده و داستان مبارزه ي فرودين سياوش با توس نوذر را در آن ذكر كرده اند.

قلعه فرود در حدود 6 كيلومتري جنوب شرقي روستاي كلات و در 12 كيلومتري مركز بخش كاخك و 30 كيلومتري جاده ي گناباد ـ فردوس بر فراز قله ي منفرد و مرتفعي قرار دارد، اين قله از جمله قلعه هاي باستاني ايران است كه جانپناه و سنگرهاي مناسب مبارزاتي بوده اند.بنا به گفته ي فردوسي اين قلعه به دستور جريره همسر سياوش ساخته شده است آنجا كه مي گويد:

بفرمود تا دخمه ي شاهوار بكردند بر تيغ آن كوهسار

آثار بجا مانده از قلعه فرود در حال حاضر عبارت است از سه قسمت:

اول: آسيابهاي تك زو، اين آسيابها در اواخر قسمت جنوبي تك ، هر يك به فاصله 30 متر از ديگري قرار دارد و قسمتهاي اعظم آنها از بين رفته فقط تكه هايي از تنورهاي آن باقي مانده است.

دوم: آسياب وسط، كه از نظر ضخامت ديواره و قطر تنوره نظير آسياب شمالي است.

سوم: آسياب جنوبي، فعلاً فقط كف تنوره سنگي و آثار ساروج آن ظاهر است، در بالاي سه آسياب سنگي مسطحي در پناه ديوار قلعه وجود دارد كه احتمالاً منزل آسياب بانا بوده است.اين آثار دلالت بر كثرت جمعيت و آبادي آنرا در قديم دارد ولي در حال حاضر جمعيت قابل ملاحظه اي در اطراف آن نيست.از نكات قابل توجه در مورد قلعه فرود وجود 4 غار در غرب و شرق آن است كه در برخي از كتب آمده است و تاكنون كسي بداخل آن نرفته است.

.1) مرحوم دكتر عباس زماني از باستان شناسان گنابادي در مورد آثار تاريخي موجود در زيبد گناباد مي نويسد: « يكي از راههاي ورود به قلب فلات ايران تنگه زيبد بوده كه از سي كيلومتري جنوب غربي گنابادمي گذشته است و يادآوري مي شود كه سه اثر تاريخي در اين منطقه وجود دارد ، زيبد در قديم ريبد نام داشته است.»استناد او به ابيات شاهنامه است آنجا كه مي نويسد :

دو سالار هر دو ز كينه بدرد همي روي برگاشتند از نبرد

يكـي سوي كوه كنابد برفت يكي سوي ريبد خراميد تفت

و اشاره به جنگ دوازده رخ دارد كه شرح آنرا بسياري از مؤلفين در كتب تاريخي در ذيل كلمه ريبد نوشته اند (لغت نامه ي دهخدا در ص 249 نوشته ريبد نام كوه يا صحرايي بوده در خراسان تا گناباد «گناباد» سه فرسنگ فاصله داشته است و جنگ دوازده رخ ميان مردم ايران و توران بدانجا واقع شد.)

2) قلعه ي شاه نشي

نيكي ديگر از آثار تاريخي زيبد قلعه شاه نشين است كه در مغرب تنگه زيبد و حدود 5 كيلومتري قريه (آبادي) زيبد يك قلعه ي منفرد و مخروطي به چشم مي خورد ، در اين محل قطعات آجر خاكي و صورتي رنگ و سفالهاي ساده داراي لعاب سبز و آبي و زرد ديده مي شود و مي رساند كه سابقاً نوك قلعه در بر گيرنده ي بناهاي آجري بوده است و محل زندگي مردم بوده است، همچنين در شمال آن چاهي با قطر بيش از 6 متر و عمق بيش از 5 متر وجود دارد كه احتمالاً توسط چشمه هاي اطراف پر آب مي شده و براي تأمين آب مصرفي قلعه بوده است.

3) قلعه دختر شوراب

اين قلعه در حدود 20 كيلومتري شهرستان گناباد در روستاي شوراب در كنار يكي از معابر جنگهاي حماسي ايران باستان و 10 كيلومتري بيدخت واقع شده است.وجه تسميه ي قلعه :دختري كه قلعه به نام اوست همان ناهيد الهه ي آب و بركت و زيبائي است كه مورد پرستش ايرانيان قديم بوده است.

طرح بنا و مصالح:

در حال حاضر هيچگونه سقفي در بناهاي قلعه ي دختر ديده نمي شود و فقط راهرو مسقف و در بر آمدگي شرقي پايه يك سقف گهواره اي و در جنوب آب انبار و بر آمدگي شمال موجود مي باشد، بقاياي آجري سقفي نيز مشابه دو قسمت ديگر و از سنگ و ساروج مي باشد ولي داراي تشكيلات مفصل تر و غالباً ار تفاع بيشتري بوده است. قلعه ي دختر شوراب گناباد از قلاع مفصل دوره ي ساساني است ( 651 تا 224 ميلادي ) است و مركب از سه قسمت است و شايد جز قلعه ي دختر كرمان نظيري نداشته است.دكتر زماني دلايلي را مبني بر اينكه اين قلعه از عهد ساسانيان مي باشد ارائه مي كند كه فهرست وار به آنها اشاره مي شود:

1- از نظر موقعيت مانند اكثر قلاع دختر منسوب به دوره ساساني، در كنار راههاي مهم و بر فراز قله ها ساخته شده است.

2- از نظر نقشه، طرح، اطاقها و تالارهاي مربع مستطيل و آب انبار و حمام و بخصوص برج و بارو كه عناصر مشخصه ي معماري دوره ي ساساني است

.3- از نظر مصالح مانند اوايل آن دوره از سنگ و قلوه سنگ و همچنين آجر، گچ و ساروج استفاده شده است

.4- از نظر برجها، وجود برجهاي مدور و نيمه مدور كه در دوره ساساني معمول بوده است.

5- از نظر آجر و سفالهاي مسطح قلعه كه پاره آجرها و آجرهاي معدودي كه در سطح برآمدگيها و آب انبا يا خزانه ي حمام مشاهده مي شود از نظر ابعاد و رنگ مشابه آجرهاي دوره ي ساساني است.

4) شهر باستاني پشن ويرانه هاي اين شهر در دهستان پسكلوت در 40 كيلومتري شمال شرقي گناباد قرار دارد، اين ويرانه ها در زميني نسبتاً وسيع به درازي 6 كيلومتر و پهناي حدود 5 كيلومتر و به صورت تپه هاي بزرگ و كوچك مي باشد و بر سطح اين تپه ها در نقاط و بين آنها قطعات مختلف سفال ديده مي شود كه مربوط به هزاره سوم پيش از ميلاد است.مولف فرهنگ انجمن آراي ناصري در مورد پشن مي نويسد:«پشن بر وزن چمن نام موضعي است كه ميان پيران ويسه و توس (طوس) نوذر جنگ واقع شد.و اكثر پسران و نوادگان گودرز شهادت ياقتند و آن جنگ را جنگ لادن و هماون نيز مي گويند» گناباد در فرهنگ نو بهار:اشاره به قريه ولويي (دلويي) و سمويي (ثمويي) و درخت نارون آن به طول بالاي هشتاد زراع بوده كرده است.

هر كس كه نديد كشمري سرو گــو نــــارون كنابدي بين

آثار تاريخي بعد از اسلام

شهرستان گناباد با توجه به بافت مذهبي آن در بردارنده ي آثار باستاني و تاريخي فراوان است كه بعد از ورود اسلام به اين منطقه ايجاد شده اند و حكمرانان مختلف يا آنها را احداث نموده اند و يا نسبت به ترميم و تعمير آنها همت گمارده اند.

الف) امامزاده هابعد از وقوع حوادث تأثر آور و خشونت آميزي كه منجر به شهادت ائمه اطهار عليه السلام گرديد، خصوصاً در هنگام ورود حضرت رضا (ع) به همراه عده اي از فرزندان و وابستگان خود به خراسان در تعاقب مبارزه عباسيان با اين فرزندان و امامزادگان تعداد بسياري از آنان در نقاط مختلف ايران از جمله خراسان به شهادت رسيدند و به علت حقانيت و فضيلت اين شهداء، مردم نقاط گوناگون پروانه وار به گرد آنان حلقه زدند و مدفن آن بزرگان تبديل به كانون تجمع دوستداران و علاقه مندان اهل بيت شد كه تعدادي از آنان در اين شهرستان مدفون و داراي مرقد و مزار مي باشند از آن جمله:مزار امامزاده سلطان محمد عابد (ع) در كاخك كه مختصري از شرح حال اين امامزاده از تاريخ جغرافياي گناباد نقل مي گردد :محمد بن موسي و برادرش محمد بن موسي (ع) و زيد برادرش به حضور حضرت رضا (ع) رسيدند و حضرت ضمن ملاقات با ايشان خبر شهادت آنها را دادند، پس از شهادت حضرت رضا (ع) آن دو برادر شيعيان را از ظلم مأمون خبر داده به گرفتن انتقام دعوت كردند. خبر به مأمون رسيد دستور داد هر دو برادر را گرفته و حبس نمودند و بند گران افكندند ولي آنها پاسي از شب گذشته بگريختند و تصميم رفتن به بصره را گرفتند، شيعيان از حركتشان مطلع شده فوراً سلاح تهيه كرده و خود را به ايشان رسانيدند مأمون نيز از قضيه آگاه شد عده اي را در تعقيب آنان فرستاده و دوستان اهل بيت نيز از نوقان و سناباد خود را به محمد و زيد رسانيده و جنگ بين آنان و قشون مأمون مجدداً شروع شد و جمع بسياري از شيعيان كشته شدند و شيعيان مجبور به عقب نشيني شده و به اطراف ترشيز (كاشمر) و سپس به كوههاي گناباد رسيدند و بر عقبه اي كه بين كاخك و دشت بياض واقع است بالا رفتند و قشون مأمون نيز آنها را تعقيب كردند و محمد در بالاي عقبه شمشير در دشمن گذاشت و جنگ كرد تا بر اثر زخم و جراحت بسيار از پا در آمد و شهيد شد و زيد از شهادت برادر خشمگين شد و بر دشمنان حمله برد تا با جنگ و گريز تنها به محدوده ي دشت بياض رسيد و از آنجا به دشت آفريز رفت و توسط مأموران مأمون و والي قاينات به شهادت رسيد.امامزاده يحي بن موسي بن جعفر (ع) در شرق كاخك (در روستاي مهياباد) مزار امامزاده سلطان احمد جوانمرد در غرب كاخك در روستاي ديسفانمزار امامزاده احمد بن موسي بن جعفر (ع)در روستاي بيمرغ همچنين مساجد قديمي فراوان در نقاط مختلف شهرستان از جمله : مسجد جامع گناباد ، مسجد جامع مربوط به دوره‌ي خوارزمشاهيان و مسجد جامع كاخك مربوط به دوره شاه طهماسب اول صفوي و مسجد جامع بيدخت مربوط به اواخر قرن دوازدهم هجري مي باشد.در چند سال گذشته پس از انقلاب اسلامي نيز به اماكن و بناهاي اسلامي توجه خاصي مبذول گرديده است بطوريكه در مجاور امامزاده سلطان محمد عابد (ع) كاخك اقدام به احداث شبستان بزرگي نموده اند و در ايام الله ها و مراسمات از آن استفاده مي شود ، همچنين در بجستان يك باب مصلاي نماز جمعه و دو باب مسجد بسيار بزرگ و زيبا احداث شده است . همچنين در شهر گناباد و كاخك نيز علاوه بر ساخت چندين باب مسجد، يك باب مصلاي نماز جمعه در گناباد احداث گرديده ضمناً در سطح روستاها نيز مساجد جديدي بعد از انقلاب اسلامي احداث شده است.

منبع,:

http://bohloul.com

وضعيت تاريخي شهرستان گناباد

طرح بنا و مصالح:

آثار تاريخي بعد از اسلام

مطالب مشابه :

گزارش برنامه صعودبه قله گنو!

كلات نادر

واژه های ایرانی در زبان انگلیسی

شناخت ناحیه کوهستانی ایران

ای وطن ای مادر تاریخ ساز ...

وضعيت تاريخي شهرستان گناباد

تاجیکان، آریاییها و فلات ایران

جاده دزپارت؛پلكان ورود به تاريخ

نگاهی به ارقام گندم نان ایرانی(بخش اول)

7- نخستین زیستگاه بشری ایران زمین