افیولیت

 مقدمه

در زمین‎شناسی ایران ، افیولیت به مجموعه‎ای از سنگ‎های مافیک و اولترامافیک گفته می‎شود که ممکن است منظم و لایه لایه باشند و یا در اثرتنش‎های زمین‎ساختی با یکدیگر مخلوط شده باشند به این مجموعه‎ها که همراهانی از سنگ‎هـای رسوبی نواحی ژرف دارنـــد «کمـپلکس‎ افیـولیتـیOphiolitic Complex »، «سری افیـولیتیOphiolitic Series »، «آمیزه‎های افیـــولیتیOphiolitic Melange » و سرانجام «آمیزه‎های رنگیــنColoured Melange » نیز گفته شده، که از میان آنها، واژه «آمیزه‎های رنگین» کاربرد بیشتری دارد که اغلب به عنوان یک واحد سنگ‎چینه‎ای به کار می‎رود. 
آمیزه‎های رنگین ایران، بیشتر به صورت نوارهای باریک و کم و بیش پیوسته‎ای هستند که اغلب در امتداد گسل‎های طولی اصلی رخنمون دارند.

شواهد زمین‎شناسی به ویژه بررسی شیمی این مجموعـه‎هـا از نظر نسبت‎های ایزوتوپی Sr 86/ Sr 87 و نحوه پراکنش عناصر خاکی کمیاب نشانگر آن است که ترکیب شیمیایی آنها همانند سنگ‎کره اقیانـوسی (Oceanic Lithosphere )است لذا پذیرفته شده که مجموعه‎های افیولیتی ایران باقیمانده اشتقاق‎های درون قاره‎ای هستند که در اثر کافتی شدن (Rifting) شکل گرفته و در اثر فرارانش (Obduction) و در هنگام جابه‎جایی قاره‎ها و خردقاره‎ها، در محل و امتداد زمیندرزهای کهن (Paleo Geosuture) جای گرفته‎اند. جدا از مسائل ژئودینامیکی پوسته، داشتن کرومیت ، سولفید مس توده‎ای ، کانی‎های گروه پلاتین، عناصر خاکی کمیاب و 000 از ویژگی‎هایی است که به مجموعه‎های افیولیتی ایران ارزش اقتصادی می‎دهند.

چگونگی تشکیل وجایگیری افیولیت‎های ایران

در مورد چگونگی تشکیل مجموعه‎های افیولیتی، تاکنون بحث‎ها و نظرات متفاوتی ارائه شده است که در بین آنها پدیده‎هایی همچون کافتی شدن پوسته و فرارانش وابسته به برخورد صفحه‎ها و بازماندن این مجموعه‎ها در محل زمیندرزها از همه مهم‎تر است. هر یک از شواهد و دلایل گفته شده، می‎توانند در سرشت افیولیت‎های ایران نقش داشته باشند، ولی با توجه به موقعیت زمین‎ساختی و زمین‎شناسی ایران ، نقش پدیده کافتی شدن بیشتر است. هرچند که نوع ماگمای به وجود آمده در این سیستم و یا نوع رسوبات همراه با سری‎های افیولیتی ایران، تفاوت‎ها و مغایرت‎هایی با دیگر نوارهای افیولیتی نشان می‎دهد، اما در نواحی خاوری ایران، وجود رسوبات تخریبی مانند فلیش، شیل‎های سیلیسی که با محیط عمیق اقیانوسی سازگار نیست، دلیل بر نزدیک بودن محیط تشکیل افیولیت‎های مذکور به حاشیه قاره‎ها و به احتمال تشکیل افیولیت‎ها در کافت‎های قاره‎ای از نوع دریای سُرخ است، به عبارتی وجود پهنه‎های اقیانوسی بین صفحه‎های ایران، بعید می‎نماید. بررسی نوارهای افیولیتی ایران نشانگر آن است که این مجموعه‎ها در طی دو مرحله جداگانه تشکیل شده‎اند. 
* مرحله نخست، کششی است که با ایجاد شکاف در پوسته همراه بوده است. این شکاف‎ها که تا سست‎کره ادامه داشته، مسیر مناسبی برای جایگیری ماگماهایی با ترکیببازالتی بوده‎اند. 
*مرحله دوم، یک مرحله فشردگی است که باعث بسته شدن کافت اولیه شده در نتیجه مجموعه‎های افیولیتی را بر روی لبه قاره‎های مجاور رانده است. روشن است که راندگی مورد سخن، محدود به زمان جایگیری اولیه نبوده، بلکه همزمان با رویدادهای زمین‎ساختی بعدی این عمل تکرار شده ‎است. برای نمونه، ریکو (1974)، در ناحیه نیریز به دو فاز راندگی بعدی در زمان پلیوسن باور دارد. 
در مورد شرایط ترمودینامیکی جایگزینی افیولیت‎ها، چهار نظریه وجود دارد : 
1. نظریهجایگزینی، به صورت جامد و سرد Cold Intrusion. 
2. نظریه فعالیت نفوذی - آتشفشانی 
3. نظریه آتشفشانی 
4. نظریه فعالیت نفوذی. 
در مورد افیولیت‎های ایران نظریه سرد و جامد پذیرفتنی‎تر است. با وجود این، ریکو (1974)، با توجه به ویژگی‎های سنگ‎شناسی ، توده اولترابازیک نیریز را نشانه تبلور آرام ماگما در دما و فشار بالا می‎داند وی وجود هاله دگرگونی گرمایی (به ضخامت چندین ده متر) در همبری پریدوتیت‎ها با سنگ ‎آهک‎های تنگ حنا را دلیلی بر این نظر می‎داند. به گفته دیگر کانی‎های دگرگونی این هاله، معرف دمای 700 تا 1000 درجه سانتیگراد است و با توجه به نقطه ذوب‎ هارزبورژیت )1200 درجه)، نتیجه گرفته شده که دست کم در ناحیه نیریز، افیولیت‎ها در زمان جایگیری حالت خمیری داشته‎اند. در ضمن، نمایش بعضی ریزساختار‎ها، مانند چین‎های خوابیده که در بعضی توده‎های افیولیتی ایران دیده می‎شود، نشان می‎دهند که ممکن است افیولیت‎های ایران در زمان جایگیری به حالت گدازه‎های خمیری بوده‎اند.