کتیبه دوزی

از بررسي كتيبه‌هاي تخت جمشيد و شواهد و مدارك به دست آمده از دوره هخامنشيان، مي‌توان دريافت كه اين هنر از سابقه ديرينه‌اي برخوردار بوده و از اين دوخت به منظور تزئين البسه، درفش‌ها و ساير پارچه‌هاي اين دوران استفاده شده است.
در دوران پادشاهان هخامنشي و همچنين در دوران‌هاي قبل از آن نيز الصاق قطعات طلا براي زينت لباس مرسوم و متداول بوده است. تئوفيلاكت در وصف لباس هرمز چهارم (از پادشاهان ايراني) مي‌نويسد: تاج زرين مرصع به جواهر بر سر داشت پرتو زبرجدهاي آن كه از مرواريد غلطان محصور بود چشم را خيره مي‌كرد و گهرهايي كه برروي آن قرار داشت. شاهنشاه شلواري زربفت پوشيده بود كه آن را با دست گلابتون دوزي كرده بودند و بهايي گزاف داشت به طور كلي جامه او تا حدي كه شكوه سلطنت و ميل خودنمايي، اقتضا مي‌كرد داراي بهاي كلان بود. بعد از اسلام گلابتون دوزي در نقاط بيشتري از ايران رواج پيدا كرد به ويژه از قرن دوم در خدمت آرايش و تزئين پرده خانه خدا قرار گرفت. هنرمندان شوش و شوشتر موظف به تهيه 12 تخته روپوش حجرالاسود در طول سال بودند جنس اين پرده‌ها از مخمل مشكي بوده و از چند هنر رودوزي سنتي به عنوان تزئين روي آنها استفاده مي‌شد كه عبارتند از: كتيبه دوزي، شمسه دوزي، كمند دوزي، گلابتون دوزي، ده يك دوزي و معمولا در اين پرده‌ها از نخ‌هاي گلابتون با طلاي عياردار استفاده مي‌شد و هنرمندان همه ساله سعي بر به كاربردن نفاست بيشتري بوده اند. تا سده دهم هجري كار تزئين روي پرده خانه خدا به عهده هنرمندان ايراني بوده ولي از آن دوره به بعد تهيه اين پرده‌ها به عهده كشورهاي ديگر چون عثماني، مصر و ساير كشورهاي اسلامي‌گذاشته شد.» اين هنر در دوران صفويه از رونق خوبي برخوردار بوده و از اين هنر به منظور دوخت و تزئين به روي البسه، پرده‌ها، تابلوهاي تزئين و ... استفاده مي‌شد. «در اين دوره موادي كه به كار مي‌برند ابريشم رنگي و نخ فلزي بود كه روي پارچه‌هاي رنگين ابريشمي‌كار مي‌كردند. بيشتر آنها را روي ديوان‌ها و تخت‌ها مي‌انداختند. اين روتختي‌ها از بافت پهن بود كه حاشيه آن را گلابتون دوزي كرده بودند. در جنوب ايران، چون يزد، كاشان، اصفهان، شيراز بيشتر گلابتون دوزي براي رو تختي، سوزني حمام، جانمازي (سجاده) مورد استفاده بوده است كه به صورت زنجيري بافته مي‌شده». همچنين اين هنر در دورانهاي افشاريه، زنديه و قاجاريه با كاربردهاي مختلف مورد استفاده قرار مي‌گرفت. مناطق و مراكز توليد گلابتون دوزي كه زردوزي نيز گفته مي‌شود در نقاط مختلف ايران به «كم دوزي»، «گلدوزي»، «برودري دوزي» و «كمان دوزي» شهرت داشته و همانطور كه گفته شد در گذشته از رونق و رواج بسيار خوبي برخوردار بوده است و توليد آن در بيشتر مناطق كشور وجود داشته ولي در حال حاضر به چند مكان محدود شده و عمدتائ در استان هرمزگان، به ويژه شهرهاي بندر لنگه، بندرعباس، ميناب و اكثر نقاط روستايي شهرستانهاي ياد شده و بيشتر توسط دختران و بانوان خانه دار توليدمي‌شود و كمتر خانواده اي را مي‌توان يافت كه بانوان آن با هنر گلابتون دوزي آشنايي نداشته باشند. «بندرعباس كارهاي دستي گوناگون دارد: انواع اصلي سوزن دوزي عبارتند از پولك دوزي و گلاب دوزي كه ممكن است با يكديگر به صورت گلابتون‌دوزي تركيب شوند. پولك دوزي توام با گلاب دوزي به روي قالبي مدور كه به زبان محلي «كم» نام دارد انجام مي‌گيرد.» در اين استان استفاده از شلوارهاي زنانه با دمپاي گلابتون دوزي شده و نيز پيراهن‌هاي زنانه با سرآستين، پيش سينه و دور يقه با تزئين گلابتون رواج دارد. به غير از شهرهاي نام برده شده در استان هرمزگان مراكز ديگري چون اصفهان، شيراز، تهران، شهرهاي كردستان، قزوين، تبريز، كاشان، يزد و بخش‌هايي از بوشهر، شوش و شوشتر رايج بوده و مي‌باشد. به طور نمونه در كاشان به دليل وجود كارگاه‌هاي زري بافي در گذشته و استفاده از نخ گلابتون براي بافت اين منسوج كارگاه‌هاي گلابتون سازي در بازار وجود داشته و به سراي زركش‌ها معروف بوده است و با وجود توليد نخ گلابتون هنر گلابتون دوزي نيز ميان بانوان و دختران رواج داشته كه البته به مرور زمان كارگاه‌هاي گلابتون سازي منسوخ مي‌شود و به طبع هنر زري بافي و گلابتون دوزي نيز رونق گذشته خود را از دست مي‌دهد كه البته در حال حاضر اين هنرها به همت اداره ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري كاشان احياء شده است. تكنيك دوخت گلابتون‌دوزي «در اين نوع دوخت زمينه پارچه به رنگ اصلي باقي مانده و به كمك الياف داراي روكش‌هاي فلزي نقوش متنوعي به روي پارچه دوخته مي‌شود. نحوه كار به اين صورت است كه به كمك قلاب نقوش متنوعي را كه اكثرائ نيز الهام گرفته از بينش‌هاي مشخص هنرمند مي‌باشند به روي پارچه دوخته مي‌شود. توليدكنندگان اين هنر بعد از اخذ سفارش، ابتدا پارچه را كه معمولا از جنس كرپ ناز و داراي رنگ سبز، مشكي، زرشكي، زرد، فيروزه اي، نارنجي و ... مي‌باشد بر مبناي الگوي مورد درخواست مشتري بريده و ابتدا با كمك كاربن‌هاي رنگي نقش درخواستي را (كه گاهي نيز از سوي خود وي ارائه مي‌شود، ولي در بيشتر اوقات از ميان طرح‌هاي موجود نزد هنرمندان انتخاب مي‌گردد) به روي پارچه كپي مي‌كنند. در مرحله بعد، پارچه را به روي لبه دايره‌اي چوبي كه كم يا كمان نام دارد، قرار داده و اطراف آن را به وسيله يك تسمه چرمي، يا زهواري چوبي كه حالت دايره داشته و قطرش به وسيله يك پيچ كم و زياد مي‌شود، محكم مي‌كنند (به اين وسيله كارگاه گفته مي‌شود) سپس پارچه را از اطراف مي‌كشند تا همانند پوسته‌اي به روي مساحت دايره چوبي قرار گيرد. بعد از اين مرحله كه كار ثابت نمودن پارچه مي‌باشد، هنرمند به كمك سوزن‌هاي خاص اين كار كه داراي نوك برجسته بوده و اصطلاحا «قلاب» ناميده مي‌شود، كار گلابتون دوزي را آغاز نموده و به كمك قلاب و نخ‌هايي كه داراي روكش فلزي به رنگ نقره‌اي يا طلايي است عمل دوخت را انجام مي‌دهد.» نكته: در گذشته اين نخ‌ها با طلاي عياردار بوده وليكن ساخت آنها همانطور كه گفته شد منسوخ شده و در حال حاضر در ايران گلابتون‌دوزي با الياف طلا به هيچ وجه رايج نبوده و هنرمندان به جاي استفاده از نخ طلا، از نخ‌هايي كه داراي روكش فلزي زرد يا سفيد مي‌باشد و عمدتا در كشور پاكستان توليد شده و وارد مي‌شود، استفاده مي‌كنند. نحوه دوخت «شيوه دوخت به اين صورت است كه صنعتگر دست چپ خود را در قسمت پشت پارچه قرار داده و قلاب (سوزن) را در دست راست نگه مي‌دارد، آنگاه از روي كار قلاب را به داخل پارچه فرو برده و با دست چپ نخ را كه يك سر آن منتهي به قرقره و سر ديگرش گره خورده است به نوك برجسته ي قلاب آويخته و آن را از پارچه بيرون مي‌كشد و مجددا در فاصله كوتاهي از محلي كه قلاب خارج گرديده (و به روي خطوط ترسيم شده به روي پارچه) قلاب را مجددا به داخل پارچه فرو برده و عمل آويختن نخ به قلاب و بيرون كشيدن آن از پارچه را ادامه مي‌دهد و به اين ترتيب دوختي زنجيره‌اي (شبيه آنچه در گلدوزي معمولي با سوزن برروي پارچه ايجاد مي‌شود) به وجود مي‌آيد كه اساس و بنيان كار گلابتون دوزي است. اكثر هنرمندان به نسبت نوع نقشي كه قصد دوختن آن را دارند از پولك‌هاي پلاستيكي كوچكي كه داراي لعاب رنگين است استفاده كرده و در انتهاي كار محصول گلابتون‌دوزي شده را به روي سطح همواري قرار داده و با وزنه شيشه‌اي به روي آن مي‌كوبند تا نقوش همسطح و هماهنگ گردد.» طرح‌ها و نقوش طرح‌هايي كه بيشتر در اين دوخت مورد استفاده قرار مي‌گيرد عبارتند از: بازوبندي، بندروي، قابقابي، گل شاه عباسي، شكارگاهي، محراب، گلهاي ختايي، انواع اسليمي‌ها، محرماتي، بته جقه‌اي، سروچه، گل و بوته، گل و مرغ، انواع گل‌ها، تصاوير انسان، مجالس شاهنامه‌اي، لچك ترنجي، گل ساعتي، پيچك، كتيبه خطي و نقش، شمسه‌اي، ترنج كاسه و نيم كاسه، گل گلدان، گل‌هاي حاشيه‌اي، اشكال هندسي و غيره. موارد استفاده از اين دوخت بيشتر براي تزئين پيش سينه، دوريقه، سمبوسه‌ها، دم پاي شلوارها، دامن در تزئينات البسه محلي، بقچه، پرده، سوزني، شب كلاه، كيسه پول، قاب شاه، سرمه دان، جاي قيچي، جاي قلمدان، جلد قرآن، كمربند، تاج عروس، جاي ساعت، قاب آئينه، سجاده، سفره قند، تابلوهاي ديواري، روسري، روميزي، روكرسي، رويه كوسن، ديوار كوب، رويه جعبه، رويه قوري و ... استفاده مي‌شود. كارشناسي رودوزي‌هاي سنتي ايران «گلابتون دوزي هرمزگان: 1.پارچه مورد استفاده از تركيب پشم كه «شالمز» ناميده مي‌شود، باشد. 2.نخ‌هاي طلايي مورد استفاده، گلابتون باشد (يعني نخ‌هايي كه مغز آن از ابريشم و داراي روكش طلا باشد.) 3.اگر گلابتون دوزي با بادله دوزي همراه باشد، ارزش كار بالاتر مي‌رود. 4.طرح‌هاي جديد و ابتكاري ارزش كار را بالاتر مي‌برد.»

منبع: روز نامه حیات نو

کتیبه دوزی

مطالب مشابه :

صنایع دستی مهاباد(از نظر زیبایی و کیفیت کم نظیر هستند در دنیا)

نمونه سوالات دروس طراحي دوخت

بودجه بندي سوال و تعيين منبع استاتدارد پولك و منجوق

ليست هنر آموزان طراحي و دوخت كارودانش ناحيه دو ساري

کتیبه دوزی

صنایع دستی بوکان

آشنایی با رشته خیاطی لباس شب وعروس

سرمه دوزی