سهم ایران از نفت و گاز دریای خزر

حقوق مشاع در دریای خزر:

دولت روسیه مخالفت با رژیم حقوقی طراحی شده توسط خود در بهره برداری از منابع نفتی دریای خزر را از سال 1993 و زمانی آغاز کرد که جمهوری های آذربایجان و قزاقستان اقدام به انعقاد قراردادهائی با چند کنسرسیوم بزرگ نفتی متشکل از شرکت های اروپائی و امریکائی کردند. این کشور در سال 1996 راه حل میانه ای پیشنهاد کرد که به موجب آن هر کشور در منطقه ای در حوزه های نفتی واقع در محدوده 45 مایلی از خط کرانه ای خود صلاحیت انحصاری داشته باشد. پس از این اقدام، دولت روسیه با جلب حمایت جمهوری های آذربایجان و قزاقستان بخش شمالی خزر را میان خود و این دو همسایه تقسیم کرده و به یک رژیم حقوقی سه جانبه برای نیمه شمالی آن دست پیدا کرد.

اقدامات صورت گرفته توسط ایران:

شاید به تعبیری بتوان چنین اظهار کرد که جمهوری اسلامی ایران از ابتدای فروپاشی شوروی در سال 1370 )1991 ( همواره تلاش داشته در هر نشستی با موضوعیت خزر شرکت کند. ایران به دلیل داشتن تضاد با ایالات متحده ضمن مخالفت با حضور شرکت های امریکائی در دریای خزر معمولا مواضعی هماهنگ با دولت روسیه اتخاذ کرده است. به اعتقاد مسئولین کشورمان خزر دریائی محصور در خشکی است و باید به صورت مشترک مورد بهره برداری قرار گیرد. ایران همچنین مخالف تقسیم دریا بر اساس خط میانی است زیرا در این صورت سهم ناچیزی عاید ما می شود. به اعتقاد مسئولین ایرانی حاکمیت دولت های ساحلی باید به منطقه 10 مایلی ساحلی که در معاهده 1940 در نظر گرفته شده است محدود شود و مابقی دریا اعم از سطح و بستر آن به صورت مشترک مورد استفاده قرار بگیرد. ایران همچنین در بیانیه مشترکی با روسیه در سال 1998 اعلام کرد " تا هنگامی که یک رژیم حقوقی تازه و مورد توافق همگان برای دریای خزر پدید نیاید رژیم حقوقی استفاده مشاع نافذ خواهد بود" و از طرفی در بیانیه ای به توافقات حاصل شده میان روسیه، قزاقستان و آذربایجان اعتراض کرده است. آخرین نظرات اعلام شده توسط نماینده ایران در امور دریای خزر حاکی از تمایل ایران به در اختیار داشتن 20 در صد از سهم بستر دریا می باشد. به گفته نماینده ایران تا زمانی که رژیم حقوقی جدید به تصویب پنج کشور نرسیده باشد همه موافقتنامه های
دو جانبه فاقد اعتبار خواهد بود. در حال حاضر در مورد تقسیم بستر دریای خزر سه کشور روسیه، قزاقستان و آذربایجان هیچ طلب و ادعائی علیه یکدیگر ندارند و مرزهایشان با یکدیگر مشخص شده است. این کشورها میان خود توافقنامه های دو و سه جانبه ای امضاء کرده حتی جزئیات خطوط مرزی میان خود را نیز مشخص کرده اند. تنها اختلاف موجود میان آذربایجان و همسایه چهارم یعنی ترکمنستان است تا مرزهای موجود در خزر را ترسیم نمایند و این در حالی است که ایران هنوز به هیچ توافقی با چهار کشور دیگر در خصوص مرزهای دریای خزر دست پیدا نکرده است.

فعالیت های نفت و گاز کشورهای حوزه خزر

- ترکمنستان یکی از کشورهائی است که در این حوزه فعالیت های زیادی داشته است. رئیس جمهور این کشور بارها از گسترش فعالیت در بخش نفت و گاز قسمت ترکمنی دریای خزر سخن گفته است. بنا به گفته " قربان قلی بردی محمداف" رئیس جمهور ترکمنستان هم اکنون 32 بلوک نفت و گاز در بخش ترکمنی دریای خزر وجود دارد که تنها عملیات بهره برداری از چهار بلوک آن آغاز شده است. در حال حاضر در بخش ترکمنی دریای خزر شرکت های خارجی پتروناس مالزی، شرکت اماراتی – انگلیسی " دراگون اویل" شرکت انگلیسی " بارن انرژی" و شرکت اتریشی " ماتیرو اینترنشنال" مشغول اکتشاف و استخراج نفت و گاز می باشند.

ترکمنستان طبق اخبار منتشره در نظر دارد در یک برنامه درازمدت تا سال 2030 میلادی بیش از 63 میلیارد دلار در بخش نفت و گاز خود سرمایه گذاری کند. که 25 میلیارد دلار آن از سوی شرکت های خارجی صورت خواهد گرفت. طبق برآوردهای صورت گرفته این کشور در سال 2030 بیش از 240 میلیارد متر مکعب گاز و 100 میلیون تن نفت تولید خواهد کرد و بر همین اساس تلاش گسترده ای برای اکتشاف و استخراج نفت به ویژه در دریای خزر صورت داده است.

شرکت اماراتی – انگلیسی "دراگون اویل" طبق موافقتنامه ای 25 ساله برای تقسیم محصول با دولت ترکمنستان از سال 1999 مشغول استخراج نفت در دریای خزر بوده و هم اکنون در بخش ترکمنی دریای خزر در عملیات اکتشاف و استخراج نفت و گاز فعالیت دارد. شرکت پتروناس مالزی که از سال 1996 قرارداد تقسیم محصول 25 ساله ای با ترکمنستان امضاء کرده تاکنون بیش از 2میلیارد و 300 میلیون دلار در بخش ترکمنی دریای خزر سرمایه گذاری کرده است. شرکت بارن انرژی انگلیس که از دیگر شرکت های فعال در بخش نفت ترکمنستان است نیز براساس موافقتنامه تقسیم محصول با دولت ترکمنستان کار
می کند. اخیرا شرکت آلمانی RWE نیز همکاری با بخش نفت و گاز ترکمنستان را در قالب حفاری و استخراج نفت و گاز در منطقه دریائی بلوک 23 بخش ترکمنی دریای خزر آغاز کرده است.

- جمهوری آذربایجان دیگر کشور سهیم در منابع نفت و گاز دریای خزر در سال 2008 میلادی 45 میلیون تن نفت و بیش از 8 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی استخراج کرده است. این کشور طبق برنامه پیش بینی شده طی سال های 2015 تا 2020 میلادی میزان استخراج سالانه نفت خود را به 65 میلیون تن و تولید گاز طبیعی را به 40 میلیارد متر مکعب خواهد رساند.

- روسیه قدرتمندترین همسایه دریای خزر که در حال حاضر با استخراج روزانه بیش از 9 میلیون بشکه نفت از بزرگترین تولید و صادرکنندگان نفت جهان محسوب می شود، علاوه بر اینکه به نوعی نقش کارگردان و تنظیم کننده روابط کشورهای حاشیه خزر و هدایت کننده بحث های میان آنان در خصوص رژیم حقوقی این دریا را بر عهده دارد، خود نیز برنامه هائی برای بهره برداری از منابع نفت و گاز خزر پیش بینی کرده است. اخیرا آقای وحید علی اکبراف رئیس شرکت نفتی " لوک اویل" روسیه اعلام کرده حفر اولین چاه نفتی روسیه در دریای خزر به زودی آغاز می شود. به گفته وی شرکت لوک اویل در نظر دارد در طول 6 سال آینده برای انجام فعالیت های اکتشاف، استخراج و بهره برداری از میادین نفتی در دریای خزر، حدود 12 میلیارد دلار در این منطقه سرمایه گذاری کند. کمپانی نفتی لوک اویل اعلام کرده اولین نفت روسیه در خزر را در ماه مارس سال 2010 استخراج خواهد کرد. این اولین نفت خزر در فدراتیو روسیه خواهد بود.

همچنین اخیرا دیمیتری مدودف رئیس جمهور روسیه تاکید کرده بود در دیدار با سران کشورهای قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان پیشنهاد خواهد کرد ایجاد پایه های حقوقی برای همکاری در این زمینه با دورنمای متوسط و طولانی را بررسی کنند تا همکاری ها در عرصه گازی بین کشورهای خزر تمام عیار و دراز مدت باشد.

- قزاقستان اگرچه در زمان اتحاد جماهیر شوروی عملا مرکز آزمایش های هسته ای آن
ابر قدرت بوده و هنوز هم تلاش دارد با تکیه بر ذخائر غنی اورانیوم و بهره گیری از فن آوری های نوین خارجی عملا یک بانک سوخت هسته ای ایجاد کند که تحت نظر آژانس بین المللی انرژی اتمی نیاز کشورهای مختلف به سوخت هسته ای صلح آمیز را تامین کند. ولی به هیچ وجه از تلاش برای جذب سرمایه گذاری در صنعت نفت و گاز خود غافل نمانده است.

قزاقستان در سال 2008 میلادی موفق به جذب 21 میلیارد و 100 میلیون دلار سرمایه گذاری برای اکتشاف و تولید انرژی شده که 19 درصد بیشتر از رقم جذب شده در سال 2007 میلادی می باشد.

. شرکت ملی نفت چین تا کنون 7 میلیارد دلار در قزاقستان سرمایه گذاری کرده است. این شرکت در سال 2005 با اختصاص رقم4 میلیارد و 180 میلیون دلار شرکت " پترو قزاقستان " را خریداری کرده بود که سالانه 10 میلیون تن نفت تولید می کرد رقمی که معادل 16 درصد از کل نفت خام تولیدی قزاقستان را شامل می شود.

دولت قزاقستان هم چنین اخیرا در جریان بازدید نیکلای سارکوزی رئیس جمهور فرانسه از این کشور
توافق نامه ای را با فرانسه امضاء کرد که زمینه فعالیت شرکت های فرانسوس توتال و GDF Fuez در
میدان های گازی " فولینسکی" واقع در کرانه خزر در قزاقستان را فراهم می سازد. بنا به
گزارش های اعلام شده دو شرکت فرانسوی فوق الذکر مبلغ یک میلیارد دلار در این میدان سرمایه گذاری خواهند کرد. استخراج مواد نفتی در فولینسکی که حجم سرمایه گذاری در آن به 4 میلیارد دلار خواهد رسید در سال 2016 آغاز و سالانه تا 9 میلیارد متر مکعب گاز از این میدان ها به دست خواهد آمد.

- در خصوص دیدگاههای ارائه شده توسط مسئولین کشورمان ایران نسبت به منابع نفت و گاز دریای خزر از جمله می توان به اظهار نظر ارائه شده توسط آقای جشن ساز مدیر عامل شرکت ملی نفت ایران اشاره کرد که گفته بود 46 هدف اکتشافی در قالب 8 بلوک در دریای خزر شناسائی شده است. به اعتقاد وی بر اساس برآورد اولیه ذخیره نفت مربوط به ایران در حوزه دریای خزر 18 میلیارد بشکه نفت و افزون بر 11 تریلیون فوت مکعب گاز می باشد.

آقای مهندس نوذری وزیر سابق نفت نیز در اظهار نظری ضمن اشاره به پیچیدگی کار و حضور شرکت های بین المللی در حوزه دریای خزر گفته بود ضرورت سرمایه گذاری برای توسعه 20 میلیارد بشکه ذخیره نفت شناسائی شده در دریای خزر جدی است.

یکی از اقدامات مهم ایران در حوزه دریای خزر احداث خط ترانزیت انتقال نفت خام کشورهای آسیای میانه یا " سوآپ " بوده است. در این طرح جمهوری اسلامی ایران نفت خام کشورهای آسیای میانه را در نکا تحویل و معادل آن در خلیج فارس نفت خام صادراتی خود را تحویل داده و بابت این انتقال حق ترانزیت دریافت می کند. اقدام صورت گرفته شده برای اجرای این پروژه از جمله شامل احداث خطوط لوله ای از نکا به پالایشگاه های تهران ، تبریز و اراک و از طرفی احداث واحد جدیدی برای امکان پالایش نفت خام دریافتی از کشورهای حاشیه خزر با توجه به نوع نفت دریافتی در سه پالایشگاه مذکور بوده است.

در یکی از آخرین نظرات اعلام شده در سال 1387 توسط آقای نورمحمدی مدیر مرکز انتقال نفت نکا ایشان اظهار داشته بود با توجه به افزایش ورود کشتی های حامل نفت خام از ترکمنستان، قزاقستان و روسیه، ظرفیت انتقال نفت از خط لوله نکا – ساری به 500 هزار بشکه در روز افزایش یافته است.

به جز موارد ذکر شده ایران عملا اقدامی در خصوص بهره برداری از منابع زیرزمینی حوزه خزر و یا نهائی کردن رژیم حقوقی خود در این دریا و توافق با همسایگانی که به سرعت در حال بهره برداری از منابع نفت و گاز موجود در این دریا می باشند به عمل نیاورده است.

چه می توان کرد؟

به نظر می رسد به طور کلی و جدای از مسئله منابع نفتی موجود در دریای خزر، مشکل عمده ما چگونگی مشارکت و استفاده از منابع نفت و گاز مشترک ایران با همسایگانمان است . به طور مثال در منطقه خلیج فارس میزان برداشت قطر از منابع گازی مشترک در مقایسه با ایران بسیار زیادتر بوده و در حالیکه هر روز هم بیشتر می شود، ولی ما نه توان خود را به نسبت قطر افزایش داده ایم و نه توانسته ایم راهکاری توافقی برای کنترل برداشت آن کشور به کار گیریم. اوپک گازی با ابتکار ایران و پیگیری های کشورمان پایه گذاری شده، شکل می گیرد ولی با سازمان یافتن و تشکیل آن قطر دبیر کل این سازمان
می شود . در خصوص پتروشیمی نیز علیرغم اینکه سال ها قبل ایده تشکیل اتحادیه کشورهای صادرکننده محصولات پتروشیمی از سوی ایران مطرح می شود ولی در نهایت این کشور ماست که از حلقه اعضای این سازمان بیرون می ماند و صنعت پتروشیمی علیرغم برنامه ریزی گسترده جهت توسعه و پیشگامی در خصوصی سازی به نوعی دچار دغدغه هائی از جمله کش و قوس های خصوصی شدن، دولتی ماندن یا جدائی از وزارت نفت و انتقال به وزارت صنایع می شود.

به تعبیر کارشناسان و متخصصین این حوزه و اظهار نظرهای قبلی شاید درحال حاضر پنج کشور پذیرفته باشند که تنها رژیم حقوقی عاقلانه در خزر می تواند رژیم مشاع و تقسیم باشد و پذیرفته اند که پس از تعیین نواری به پهنای مورد توافق 5 کشور و تقسیم آن میان کشورهای ساحلی بقیه دریا را یا در کل و یا فقط در سطح می توان مشاع اعلام کرد. اگرچه تقسیم بستر دریا به سود ایران نمی باشد ولی جلب نظر مساعد سایر کشورهای این حوزه برای مشاع دانستن بستر دریا با توجه فعالیت های گسترده ای که آنان در حال حاضر برای اکتشاف و استخراج نفت و گاز موجود در این بستر در دست اقدام دارند نیز کار بسیار دشواری است.

در درجه نخست شاید بتوان همچون کشورهای ترکمنستان یا آذربایجان با جلب مشارکت شرکت های بزرگ نفتی و انعقاد قراردادهای تقسیم سود مشترک اولین گام های مورد نیاز برای بهره برداری ایران از ذخائر این دریا را برداشت.

ایران تا عملا وارد موضوع بهره برداری از نفت وگاز دریای خزر نشود نمی تواند به طور مشخص حق و حقوق قاطعی برای خود در این دریا روشن نماید لذا در درجه اول شاید لازم باشد حتی در صورت عدم مشارکت شرکت های خارجی با بهره گیری از توان نیروهای داخلی عملیات اکتشاف و استخراج نفت در این بخش آغاز شود.

اگرچه شرایط سیاسی حاکم بر مناسبات بین المللی ایران با سایر کشورها و تحریم های جهانی امکان جلب مشارکت را دشوار نشان می دهد ولی جلب نظر شرکت هائی که در حال حاضر در پروژههای نفتی ایران حضور دارند ولو با شرایطی مطلوب تر از آنچه همسایگان خزر ارائه می کنند ممکن است راهگشا باشد.

اگر کشورهای همسایه شمالی توانسته اند طی قراردادهائی 25 سال به تقسیم درآمد حاصل از منابع نفت و گاز این دریا بپردازند شاید بررسی این راهکار نیز بد نباشد که ایران امتیاز بهره برداری از این منابع را برای مدت زمانی مانند همین 25 سال کشورهای همسایه ولی به طور کامل و به صورت مزایده به شرکت های بین المللی نفتی واگذار نماید.

برخی منابع، اخبار و گزارش های مورد استفاده:

- خبرآخرین نظرات اعلام شده آگزاری ایرنا 2/9/1387

- " " 28/9/1387

- " " 5/11/1387

- " " 21/11/1387

- " " 10/12/1387

- " " 7/1/1388

- " " 22/1/1388

- " " 8/2/1388

- " " 9/2/1388

- " " 21/2/1388

- " " 26/2/1388

- " " 31/2/1388

- " " 1/3/1388

- " " 4/3/1388

- " " 13/3/1388

- " " 26/4/1388

- " " 1/5/1388

- " " 2/5/1388

- " ایسنا 12/7/1388

- " فارس 13/7/1388

- " ایرنا 18/7/1388

- لطیف حسنی دانشجوی دوره دکترای حقوق بین الملل، روزنامه اعتماد دوشنبه
23 و 24/6/1388

سهم ایران از نفت و گاز دریای خزر

مطالب مشابه :

مخزن نفتی ایران در دریا خزر

آشنایی با افتخار صنعت دریایی ایران اسلامی ((سکوی نیمه شناور امیرکبیر))

سهم ایران از نفت و گاز دریای خزر

کشف مرغوب‌ترین نفت جهان توسط ایران

594-حفاری شمال در نکا

سایت نفتی خزر(رودسر) گام بلند اشتغال زایی در شرق گیلان

کشف میدان گازی در دریای خزر

احتمال کشف ذخایر 8 میلیارد بشکه‌ای نفت در خزر

شناسایی 8 ساختار هیدروکربوری با ظرفیت قابل توجه در دریای خزر

اکتشاف نفت در مناطق ایرانی خزر و منابع دیگر کشورها