معماري مساجد ايراني

ايستادن در برابر خداوند و سخن گفتن با او، 5 بار در روز، اجتماع در «مسجد» محلي كه نه تنها عبادتگاه، بلكه مركز مهم همه فعاليت هاي يك جامعه اسلامي است، سبب شد كه بناي مساجد در ايران به سرعت پا بگيرد. اين بناها در آغاز، بسيار ساده بودند و بر اساس متون و مصالح ساختماني و سبك هاي محلي ساخته مي شدند. مساجد آغاز ايراني، نسبت به ساختمان هاي ساساني، چندان عظمت و ابهتي نداشتند. متأسفانه هيچ نمونه اي از اين مساجد بر جا نمانده است، ليكن تاريخ نويسان آنها را بسيار وصف كرده اند؛ مثلاً در اين مساجد علاوه بر نيايش پنج گانه روزانه، به آموزش خواندن و نوشتن و تعليم تا مدارج بالاي علمي مي پرداختند. علاوه بر آن، مسجد مركز تجمع سياسي- اجتماعي مردم نيز بود. اطلاعات سياسي- نظامي و اجتماعي در مسجد در دسترس مردم گذارده مي شد.

امور مختلف همگاني نيز در مسجد حل و فصل مي شد. به همين سبب درهاي آن هميشه به روي مردم باز بود. هر مسجد، حداقل، يك كتابخانه، يك آب انبار، يك مدرسه، يك درمانگاه و حتي يك غذاخوري همگاني داشت. از اين رو بايد روز به روز بر وسعت مسجدها افزوده شود. نخستين مسجدهاي ايراني، ساختمانهاي كاملي بودند كه براي ساختن آنها هزينه زيادي صرف مي شد و تزئينات پرخرجي بكار مي بردند. با اين حال، مساجد نقشه و طرح ثابت نداشتند.

مسئله مهم در ساخت مساجد اين است كه شكل بنا بيشتر از مصالح و متون آن، منشأ آغازين اثري نيرومند و عاطفي است كه بخشي از آن از نيازهاي عبادي و نيايشي ناشي مي گردد. در مسجد نيازمند تشكيلات پيچيده و ويژه اي نيست و با سادگي محض سازگار است. اين معماري نه به سنگ اهميت مي دهد و نه به آجر و يا مهارت و تردستي استاد كار. اين، بيش از هر چيز، پژواك روح هنرمند و چكيده و عصاره نيروهايي است كه بر آن حاكمند و آنرا رهبري مي كنند. مطالبي كه در اين تحقيق آورده شده چكيده اي از خصوصيات مساجد در دورانهاي مختلف پس از اسلام مي باشد كه در هر فصل به بررسي آنها مي پردازيم.

فصل اول

1- معماري مساجد ايراني در دروه آل بويه (320-447 هجري)

خاندان آل بويه، در غرب ايران و جنوب درياي قزوين، توانستند با سياستي مستقل از قدرت مركزي بغداد، حكومت را بدست گيرند. اين واقعه در قرن 9 ميلادي، يعني اواخر قرن 3 ﻫ. اتفاق افتاد و در نيمه جنوب ايران را به مملكتشان ضميمه كنند. آنها پيشروي به طرف غرب را آنقدر ادامه دادند تا سرانجام در حدود سال (945 ميلادي) به بغداد رسيدند و خليفه عباسي را مجبور به ترك بعضي از قسمتهاي عراق نمودند. در دوره آل بويه حيات فرهنگي شكوفا شد و در مركز حكومتشان در ايران و عراق تمدنها و فرهنگهايي با رنگ خالص ايراني به ظهور رسيد.

1-1. طرح مسجد در ايران در دوران اوليه اسلام

طرح مسجد در ايران در دوران اوليه اسلامي، از سه روشي پيروي مي شد. نسخت: مسجد چهار طاق گنبد دار كه از روي آتشكده هاي ساساني ساخته شده بود؛ دوم: مسجد ايوان دار با پوشش گنبدي، كه از كاخهاي ساساني پيروي گرديده بود. سوم: مسجدي كه از سبك عربي اقتباس شده و عبارت از صحن بازي بود كه چهار طرف آن را رواقهايي قرار گرفته بود. اين سبكهاي سه گانه در مساجد قرن نهم ميلادي به شكوفايي رسيد و شكل آنها در دروه آل بويه تركيب يافته است. در ساختمان مساجد دوره آل بويه، تأثير روشهاي عباسي آشكار بود.

1-2. مسجد جامع نيريز:

اين مسجد يكي از مساجد اوليه اسلام است كه با نقشه يك ايراني در حدود سال 363 هجري بنا شده است. اين مسجد از نظر معماري و شيوه ساخت همانند ديگر آثار معماري صدر اسلام ايران و متأثر از معماري عهد ساساني است. ايوان رفيع و بلند آن از نظر تناسبات و نوع پوشش به بناهاي قبل از اسلام شباهت دارد.

اين مسجد داراي مناره هاي آجري است كه همزمان با مسجد ساخته شده و همچنين داراي محراب گچبري شده بسيار زيبايي است كه در سال 363 هجري به بناي مسجد افزوده شده است.

1-2-2. مسجد جامع سيراف:

اين شهر 3 تا 4 قرن بندر عمده پارس به شمار مي رفته و يكي از بزرگترين مراكز تجاري خليج فارس بوده است. سيراف در سال 377 يا 368 ﻫ.ﻘ زلزله شديدي كه به مدت يك هفته ادامه داشت باعث ويراني شد. يكي از اين ويراني ها، مسجد امام حسن بود، كه تنها سر در آن باقي مانده كه با سنگ تراشي و گچ بري و آجركاري ظريفي ساخته شده بود.

1-3. معماري مساجد آل بويه در اصفهان و يزد:

1-3-1. مسجد جامع اصفهان:

در پي كاوش هايي كه كاوشگران انجام داده اند دو ستون از ستون هاي شيوه آل بويه شناسايي شد. قسمت اعظم اين ستونها سالم بوده است. بخشي از اين دو ستون در داخل ديوار جديدي كه بعداً ساخته شده، قرار گرفته است. ستون هاي مدور معظم رديف بيروني قبلي در نتيجة اين تغييرات مبدل به رديف دوم شده است.

1-3-2. مسجد جورجير اصفهان:

اين مسجد در كنار گذر بازار رنگرزها، در بازار قديم اصفهان ساخته شده است. سر در اين مسجد كه با آجر ساخته شده است داراي تزيينات آجري مي باشد و در بعضي قسمتها از تركيب گچ با آجر جهت تكميل نقوش اصلي استفاده شده است.

1-3-3. مسجد جامع نايين:

قديمي ترين مسجدي كه در ايران تاكنون بر جا مانده، مسجد شهر نايين نزديك شهر يزد است. اين جامع در نيم قرن چهارم هجري، يعني دهم ميلادي، بنا گرديد و متشكل از صحن مربعي شكل با رواقهايي در چهار طرف است. در وسط هر يك از اضلاع طاق بزرگي قرار دارد؛ به عبارتي ممكن است اين طاقها مقدمه پيرايش ابتكار ايواني باشد كه پس از آن در بناي جامع ايران در زمان سلجوقيان رايج گرديد. سقف اين جامع چوبي مسطح نيست، بلكه از گنبدهاي آجري تشكيل يافته است به سبب اضافاتي كه بعدها براي جامع افزوده شده، شكل آن از نقشه اصلي اش خارج گشته است. اهميت اين جامع به خاطر تزيينات گچي زيبايي است كه شباهتي به تزيينات سامره و مسجد ابن طولون دارد.

فصل دوم

2- معماري مساجد ايراني در دوره سلجوقيان (447- 553 هجري)

در منطقه دورتر به جانب غرب، سلجوقيان از جيحون گذشتند وارد خاك خراسان شدند و پس از كسب پيروزي در 418 ﻫ قدرت را بدست آوردند و از آن به بعد دولت سلجوقيان را در مرو پايه گذاري كردند. از اين زمان به بعد است كه بيشتر بناهاي قابل ذكر در ايران تاريخگذاري مي شود، زيرا اين عصر، دوران فعاليتهاي عظيم و گسترده است.

2-1. مسجد جامع اصفهان:

معماري اسلامي ايران، كه عاري از هر گونه تأثير بيگانه باشد و بتوان از آن به عنوان يك معماري اصيل نام برد و معماري دوران سلجوقيان است كه قدرت و صلابت و نجابت آن همه در مسجد جامع اصفهان مشهور به « مسجد جمعه» تجلي كرده است. اين مسجد يكي از بزرگترين مسجدهاي جهان است. ليكن بنيان آن از سلجوقيان نيست و هنوز بخش هايي از عهد آل بويه در آن پا برجاست، اما آنچه كه شكوه و عظمت و زيبايي مسجد را سبب مي شود از دوران سلجوقيان است. حياط مسجد به ابعاد 60 ×70 متر، با چهار ايوان كه، بوسيله رواق هاي دو طبقه و كاشي كاري شده بهم پيوسته اند. در وسط هر يك از اضلاع چهارگانه صحن جامع، ايوان هاي بلند عظيمي قرار داد كه بزرگترين آنها ايوان قبله است كه با كاشي كاري آذين شده است و به يك شبستان گنبدار باز مي شود كه اين گنبدها به شكل طاقهاي جناغي سبك ايراني ديده مي شود.

اين گنبد را يك كتيبه دايره اي به خط كوفي با آجر برجسته به اسم نظام الدين و سلطان ملكشاه تزيين بخشيده است. قطر اين گنبد 17 متر است و بر روي گوشواره هاي سه پره و به شيوه ي بقعه ي دوازده امام يزد، و ليكن با كمال وقتي برتر، قرار گرفته است. اتاقكهاي گنبد مسجد جامع اصفهان، نه تنها در معماري ايران، بلكه در معماري سراسر جهان جزو قشنگترين آثار شناخته شده است.

2-2. مسجد جامع قزوين:

اين مسجد از سال 4-492 ﻫ به سبب داشتن شبستاني آرام، كه با گنبدي به قطر 15 متر پوشيده شده است، حالت بسيار گيرايي دارد. گوشواره ي متقاطع خالي آن، كه تقريباً حالتي آغازين دارد، بدون اينكه هيچ شكل فرعي براي پر كردن آن در نظر گرفته شود، سالها دل مشغولي معماران بود.

دو رديف كتيبه اي كه سراسر دور گنبد را مي پوشاند از زيبايي ويژه اي برخوردار است. كتيبه ي بالايي با يك خط كوفي با شكوه، و كتيبه ي زيرين به خط نسخ ظريفي نوشته شده است. هر روي اين كتيبه ها سفيد روي زمينه ي آبي با نقش هاي مو و پيچك است كه با دلچسبي بي مانند اجرا شده اند. اندازه ها و آرايش با آجر يكرنگ بويژه در معماري داخلي بسيار عالي و برجسته و زيبايي اتاقكهاي گنبد غالباً به حد اعلا رسيده است.

فصل سوم

3- معماري مساجد ايراني در دوره ايلخانان (615-735 هجري)

بناهاي مذهبي كه در عهد خاندان ايلخاني ساخته شد، از سبك معماري سلجوقيان پيروي نمود. معماري مساجد بدون تغيير اساسي حفظ شد و تغييرات، تنها منحصر به طولاني شدن تدريجي عناصر تزييني بود. اين نقشه هاي اصلي، بر مناطق مختلف بناها رونق و ابهت بخشيد، به طوري كه بر شكوه سردرها و عظمت و ارتفاع مناره ها افزوده شد.

3-1. كنده كاري روي گچ و مرمر و آجرهاي سفالي:

مغول به تزيين ديوارها با پوشش طبقه اي گچ نقش دار كه در ايران در دوره سلجوقيان معمول بود رو آورد، كه بهترين نمونه آن در محرابهاي مسجدها و مقبره ها يافت مي شود. مي بينيم كه روشهاي تزيينات گچي معمول دوره سلجوقي در عصر مغول به تدريج رو به دگرگوني مي رود و تزيينات بسيار پر و شلوغي روي سطح هاي مختلف از نيمه دوم قرن سيزدهم رضاييه (اروميه) است. از زيباترين محرابهايي كه در قرن چهاردهم ميلادي بنا گرديده است، محراب اولجاتيو در مسجد جامع اصفهان است. همانند تزيينات گل و برگ شلوغ از عناصر گياهي بزرگ و كوچك به هم آميخته شده است.

3-2. مسجد شريف:

در سال 686، كه هم اكنون ويران است و كمي از آن برجا نمانده است و در سال 701 مسجد جامع آن ساخته شد. مسجد جامع آن با دقت بسيار زياد طراحي و ساخته شده است و نسبت هاي بسيار سنجيده ي آن گواه بر اين است كه معماران بخوبي بر دانش تناسبات زيبا شناسانه و رياضي آگاه بوده است. مسجد در عين فروتني، شيوه هاي آرايش گوناگوني را آشكار مي كند و شامل نقش هاي زيبايي از رديف هاي كاشي آبي همراه با آذين هاي سفالين نخودي بر پايه هاي با گچ پوشيده شده، نوارهاي گچ بري شده ي ظريف و با دقت اجرا شده، مشاهده مي گردد.

3-3. مسجد جامع چهار ايواني:

اين مسجد متعلق به تاريخ 7-702 ﻫ است و شواهدي وجود دارد كه اين مسجد بر جاي بنايي كهن تر بر پا شده است. اين بناي كوچك، شلوغ و با نسبت هاي كمي نامتناسب كه به سبب كوچك گرفتن پي هاي آن است، كاملاً ويژگي هاي عصر ايلخاناني را داراست. منتهي تزيينات آن چندان زياد نيست. مركزيت روحاني اين مجموعه ي مذهبي را مقبره ي ابوصمد ساخته شده در سال 686 ﻫ . ش تشكيل مي دهد. اين مقبره 18 متر مربع بيشتر وسعت ندارد ولي بسيار گيرا و عاطفي است. بر فراز آن گنبدي هشت گوش است كه در اصل با كاشي هاي آبي روشن پوشيده شده و با گلدسته ي بلند 37 متري خود، كه به رنگ زرد است، در تضاد بوده است. ديوارهاي دروني برج سفيد يكدست است. يك كتيبه ي گچ بري شده ي باريك خاكستري رنگ و همچنين يك گچ بري گرد، بالا و تنه ي ستونچه را مي پوشاند. ديوارها به تاق نماهاي كم ژرفايي آراسته شده و جمعاً 12 جزء عمودي دارد كه به مقرنس هاي سقف پايان مي پذيرد. بخش پاييني اتاق بيشتر به كاشي هاي زرين زيبايي آراسته بود كه به محراب با شكوهي پايان مي گرفت.

3-4. مسجد جامع تبريز:

از آثار تبريز پايتخت، جز مسجد جامع كه در زمان علي شاه تاج الدين و در سال 712 هجري شروع و در سال 722 هجري پايان يافت، چيزي باقي نمانده است. نقشه مسجد عبارت بود از صحني با چهار ايوان كه گنبد آن ويران شده است. اين مسجد به ديوارهاي بلند آجري ممتاز بود. ديوارهاي داخلي ايوانها و رواقها با آجرهاي سفالي پوشيده شده است.

3-5. مسجد جامع يزد:

در سلسل تاريخ، نمونه ديگر مسجد جامع نايين است كه حدود 338 هجري ساخته شده است. طرح از روي همان نقشه اصلي صحن چهار گوشه محصور در طاقكانها ريخته شده، ولي در ميان هر ضلع قوسي اندكي بزرگتر قرار دارد. گچ بري هايي كه بنا را مزين كرده بيشتر همان روش پيشرفت اين معماري را نشان مي دهد. اثر تاريك و روشني كه با زير تراشهاي عميق بوجود آمده، به گونه اي قابل توجه آن را ژرفتر نشان مي دهد.

3-6. مسجد جامع گرگان:

اين مسجد در سال 728 بنا گرديده است و در 938 تجديد ساختمان شده است اين بنا چهار ايواني پيشتاق بلند سردري دارد كه بي شباهت به سر در مسجد يزد نيست و كاشي هاي معرق رنگارنگش كيفيت بسيار مطلوبي دارند.

فصل چهارم

معماري مساجد ايراني در دوره تيموريان (772-908 هجري)

معماري ايران در سدة چهارم بر پايه شكلها و ساختمان سلجوقي بود، ولي در سايه تسلط شخصيتهاي مغولي مقياس و عظمت تازه اي يافته بود به همين ترتيب، معماري ايران در سدة پانزدهم به شكلهاي اصلي مغولي با پالودگي و مهارت بيشتر ادامه داد. اين كار تحت رهبري تيمور، فاتح اهل آسياي مركزي انجام گرفت.

4-1. مسجد بي بي خاتون:

يكي از مساجد باشكوهي كه در آن زمان بنا شده است، مسجد بي بي خاتون در سمرقند است كه در سال 777 هجري شمسي آغاز شده و در 783 پايان گرفته بود. اين مسجد كه هم اكنون ويران است و به عقيده ي كلاويخو «عالي ترين بناي سمرقند است»

يك پيشتاق ورودي به بلنداي 40 و پهناي 17 متر داشت كه به حياطي در ابعاد 90×60 متر باز مي شد، 8 متر مناره و 3 گنبد داشت كه از آجرهاي مذهب پوشيده شده بود اين بنا در زمان تيمورلنگ بنا شده است.

4-2. مسجد گوهر شاد:

پس از مرگ تيمورلنگ در 784 ﻫ . ش پسرش شاهرخ در هرات به پادشاهي رسيد. يكي از مساجدي كه در آن زمان ساخته شد، مسجد گوهرشاد بود كه يكي از بزرگترين بناهاي تاريخي دوران شاهرخ است كه در سال 797 ﻫ در مشهد و در جوار حرم مطهر حضرت علي بن موسي الرضا(ع) بنا شده است. سردر آن ادامه ي سبك سمرقندي تاق نما در تاق نما، يعني سبك معماران شيراز است كه تعدادي برجستگي و فرورفتگي هايي دارد كه به آن ژرفا و نيروي بيشتري مي دهد. مناره هاي كنار سردر كمي ضخيم تر از مناره هاي معمول دوران سلجوقيان و ايلخانان است و از سطح سكوي پايه ي مرمرين آن تا بالا ادامه يافته است. تمام رويه ي مناره و همه ي پوشش ديوارها و رواق هاي اطراف را بهترين كاشي هاي معرق و كاشي هاي لعاب دار، در رنگ هاي آبي لاجوردي، فيروزه اي، سفيد، سبز شفاف، زرد زعفراني، زرد بور و سياه آبنوسي آراسته اند. بيشتر نقش ها هندسي است و تنوع ويژه اي دارد و با نقش هاي اسليمي و گل و بوته اي سازگاري خاصي يافته اند.

اندازه ي گنبدي طوري طراحي شده كه از فاصله ي هزار قدمي ديده شود. ايوان شبستان سفيد يكدست است و حال آنكه 3 ايوان ديگر با كتيبه هاي كوفي فيروزه اي روشن با سايه ي سفيد و رنگ سبز بر زمينه ي سرخ آذين شده است. در آذين حياط مسجد گوهرشاد از همه ي سبك هاي تزييني استفاده شده است و بيننده هرگز از تحسين آن باز نمي ايستد. معمار اين مسجد قوم الدين شيرازي است كه معمار اغلب بناهاي عهد شاهرخ است.

4-3. مسجد كبود تبريز:

از شاهكارهاي كاشي كاري رنگين و هنرهاي تزييني زيبايي برخوردار است. اين بنا در سال 844 ﻫ . پردازش در اثر زمين لرزه اي كه تبريز را ويران كرد، فروريخت و غير از چند ستون و ديوار بيروني و نماي آن چيزي بر جاي نمانده است. نماي دروني پيشتاق ورودي مسجد با كاشي هاي معرق زيبايي آذين شده بود.

آنچه كه مسجد كبود را به شاهكاري از آذين گري كاشي كاري معرق تبديل و مشهور مي كرد، چگونگي تركيب رنگ هاي تازه و متنوع آن بود. رنگ هاي قهوه اي، رنگ برگ خشك شده، زرد اخرايي، سبز زيتوني، چنان هماهنگي ايجاد كردند كه در هيچ جاي ديگر مانندش ديده نشده بود.

4-4. مسجد جامع اصفهان:

مسجد جامع اصفهان نيز در همين دوره تكميل شد. ورودي آن، كه در نماي باختري حياط قرار دارد، پيشتاق زيبايي است كه در دهه هاي پيش تعمير شده است. تاريخ آذين هاي مسجد با تاريخ ساخت قسمت هاي ديگر آن، كه در دوران اوزن حسن آق قويونلو ساخته شده، يكي نيست.

فصل پنجم

معماري مساجد ايراني در دوره صفويان

پايتخت صفويان، در آغاز قزوين بود و بدست شاه عباس اول به اصفهان منتقل گرديد. هيچكدام از شاهان صفوي، پيش از عباس اول، مانند او بر معماري هاي شكوهمند علاقه مند نبودند. شاهرخ عباس، برخلاف شاه طهماسب اول، شيفته ي عمران و معماري بود. در زمان او بود كه بيشتر بناهاي مذهبي ايران پوشش كاشي كاري يافتند. از جمله اين كاشي كاري هاي را مي توان در مسجد مقصود بيك، مسجد شيخ لطف الله و سردر قيصريه و سردر مسجد شاه ديد. وليكن ساير تزيينات مسجد، تقريباً تمام آنها، از كاشي كاري هاي مربعي شكل نقش دار درست شده اند.

5-1. مسجد شاه در اصفهان

آغاز بناي مسجد شاه در سال 991 ﻫ . ش و پايان آن 1017 ﻫ . ش مي باشد. اين بنا، كه به شيوه ي مساجد چهار ايواني است، اوج سنت مسجد سازي هزار ساله ي ايران است. بلنداي قوس نيم گنبد پيشتاق بيروني آن 27 متر است و بلنداي مناره ها به 33 متر مي رسد و بلنداي مناره هاي بالاي شبستان از آنها هم بيشتر است و گنبد نيز ارتفاع فراتر از همه ي آنها دارد. در اين بنا از كاشي كاري هاي زيبا و آبي رنگي استفاده شده است. جلو خان ورودي مسجد رو به شمال است وليكن قبله در جهت جنوب غربي است. از دست راست دهليز وارد تاق بلند ايوان شمالي مي شويم، از طرف چپ دهليز بيرون مي آييم. روبروي اين دهليز ورودي سردر ايوان بلند شبستان است كه آن خود نيز شاهكاري از آذين گري و زيبايي است. حجم شبستان ساده است. شكل 7 رابطه ي اجزاي آن بسيار آگاهانه تبيين شده است. مستطيل درگاه، نيمكره ي گنبد را قطع مي كند و هر دو با مناره هاي بلند به صورت عمودي بريده و قطع شده اند.

5-2. مسجد شيخ لطف الله

اين مسجد در سال 980 ﻫ. ش آغاز و در سال 1007 پايان پذيرفت. اين مسجد بر اساس چهار تاقي سنتي كهن ساساني بنياد شده است. گنبد آن تك پوشه اي است و بر روي چهار تاقي بنا شده است. در واقع اين مسجد نماز خانه ي خصوصي شاه است. ديوارهاي حامل گنبد 170 سانتي متر كلفتي دارند و اين استحكام بنا را بسيار زياد كرده است. پي چهار گوش بنا با سه كنجي هايي كه از زمين تا بالاي بنا امتداد دارد بصورت هشت گوش در آمده است. رنگ هاي مسلط اين مجموعه، كه تماماً پوشيده از كاشي است، فيروزه اي، سفيد شيري و لاجوردي مي باشند. نقش درون گنبد كه در نوك آن يك شمسه ي بزرگ قرار دارد، از عناصر اسليمي و زيباي تكراري، كه بصورت مارپيچ هايي از دو طرف، همانند گل بابونه و آفتابگردان قرار گرفته اند، تشكيل شده است. نورآرايي بنا به گونه اي است كه هر كس وارد آن شود به ناگهان در حالتي از حضور و روحانيت عبادي فرو مي رود و كمتر كسي مي تواند خلاف اين مطالب را مدعي شود.

فهرست منابع

1- كتاب: هنر ايران در روزگار اسلام

مؤلف: دكتر زكي محمد حسن

ترجمه: محمد ابراهيم اقليدي

انتشارات: صداي معمار

چاپ اول: 1377

2- كتاب: تاريخ عمومي هنرهاي مصور

مؤلف: علينقي وزيري

انتشارات: هيرمند

چاپ چهارم: 1377

3- كتاب: هنرهاي خاورميانه در دوران اسلامي

مؤلف: نعمت اسماعيل علام

ترجمه: دكتر عباسعلي تفضلي

انتشارات آستان قدس

چاپ اول: 1382

4- كتاب: تاريخ هنر ايران

مؤلف: دكتر حبيب الله آيت اللهي

انتشارات: بين المللي الهدي

چاپ اول: 1380

5- كتاب: هنر اسلامي

مؤلف: ديويد تالبوت رايس

ترجمه: ماه ملك بهار

انتشارات: علمي و فرهنگي

چاپ دوم: 1381

6- كتاب: معماري ايران در قلمرو آل بويه

مؤلف: ميترا آزاد

انتشارات: كليدي

چاپ اول: 1381

معماري مساجد ايراني

مطالب مشابه :

فصل دوازدهم : بخش هاي مختلف نقشه معماري

امتحان درس : مباني طراحي معماري

معماري مساجد ايراني

سادگي در معماري

معماري چيست؟

سازه هاي ماكاروني

مبانی هندسه - آشنايي با تاريخ و تحول نقشه كشي

دانلود رایگان

رشته هاي نقشه برداري