دکتر سیدضیاء موحد/شرح خواجه بر جهان‌های ممکن ابن‌سینا

شرح خواجه بر جهان‌های ممکن ابن‌سینا :

جهان های ممکن:

یکی از استادان بزرگ منطق، در جایی نوشته بود که منطق‌دانان مسلمان از مفهوم جهان‌های ممکن اطلاعی نداشته اند. در حالی که ابن‌سینا به طرز حیرت‌انگیزی متوجه قضیه هست و آن چیزی که به آن دلالت شناسی جهان ممکن می‌گوییم همان را به کار برده است، بدون این که آن سمبلیسم منطق جدید را به کار برده باشد؛ چون اصولاً آن سمبولیسم هم وجود نداشت.

قدمای ما این امکان که ممکن است جهانی که ما در آن زندگی می‌کنیم و همه چیزهایی که هست جور دیگری باشد را، کاملاً می‌دانستند و گفتند و نوشتند.

اگر هر چیزی که هست همین جهان واقع باشد، همین جهان واقع هم معنی‌اش را از دست می‌دهد برای این که ما در جهان امکانات زنده هستیم، در غیر این‌صورت باید بگوییم که ما در چنبره یک جبر گرفتار هستیم و مجبوریم این جبر را رعایت کنیم. اما این که به قول مولوی این که گویی این کنم یا آن کنم، این که ای کاش این کار را نمی‌کردم، این که آرزو داریم، این که این مسائل را داریم، دلیل بر این است که ما امکاناتی را در نظر می‌گیریم و معتقد هستیم که این جهان، یکی از جهان‌های ممکن است.
در غرب این مسئله را به لایب نیتس نسبت می‌دهند و می‌گویند لایب نیتس می‌گوید که جهان‌‌های ممکن بی‌نهایت است و این بی‌نهایت‌ جهان‌های ممکن، فقط در ذهن خدا هست و از آن جهان‌های ممکن، جهانی که ما داریم بهترین جهان است.

غزالی و جوینی پیشگامان لایب نیتس

البته این حرف خیلی قبل از لایب نیتس به غزالی برمی‌گردد. مسئله کاملاً روشن است و لزومی ندارد که این سابقه را ثابت کنم ولی از آن جهت که اگر مستند شود بهتر است، عبارت غزالی بیان می شود که «لیس‌فی‌ الامکان أبدع مما کان» این در واقع همان حرفی است که بعداً لایب نیتس زد.
اما اعتقاد به وجود جهان‌های ممکن چیزی است که ابوالمعالی جوینی استاد غزالی در العقیده‌النظامیه فی‌الارکان‌الاسلامیه آورده است و ترجمه فارسی‌اش چنین است «و اما جواز بدیهی، که عقل بدون طی مرحله و فکر و نظر بدان راه می‌یابد، این آن چیزی است که انسان‌ عاقل هنگام دیدن بنایی از حیث جواز ساخته شدن آن در میابد و بی‌درنگ قطعاً آگاهی پیدا می‌‌کند که ساخته شدن بنا از امور ممکن است و امتناع عقلی در ساخته نشدن آن نبوده است، آنگاه حکم این جواز را به صفت‌ها، صورت‌ها، ارتفاع و ترکیب و طول و عرض و ویژگی‌های اشکال و احوال آن تأمین می‌دهد و از احوال بنا چیزی به خاطرش خطور نمی‌کند مگر آن‌که امکان شبیه یا خلاف آن را، امری عرضی نداند آنگاه به ناچار درمیابد که آنچه ساخته شده امکان ساخته نشدن آن وجود داشته و آنچه ساخته شده امکان آن بود که برخلاف هیئتی که دارد، ساخته می‌شد».
روشن است که این امکان، که ممکن است جهانی که ما در آن زندگی می‌کنیم و همه چیزهایی که هست جور دیگری باشد را، کاملاً می‌دانستند و گفتند و نوشتند.

امکان و ضرورت در جهان های ممکن

مسئله‌ای به اسم ضرورت و امکان داریم. معنایی برای ضرورت داده اند به این معنا که چیزی را ضروری می‌گوییم که در همه ‌جهان‌های ممکن، صادق باشد. شما نمی‌توانید جهانی را تصور کنید که دو به علاوه دو مساوی با چهار در آن نباشد، بنابراین جملات یا صدقشان ضروری است یا صدقشان ممکن است. این چیزی است که تقریباً همه می‌توانیم قبول کنیم.
تعریف ضرورت بر حسب جهان‌های ممکن، کاری است که در قرن بیستم شده و به اصطلاح کاری است که منطق‌دان و فیلسوف معروفی به اسم سائو کریپکی کرد. اگر جمله هر انسان حیوان است در نظر گرفته شود، اگر بگویید ضرورتاً هر انسان حیوان است یک معنایی می‌دهد و اگر بگویید هر حیوان ضرورتاً حیوان است، یک معنای دیگر می‌دهد.

مثال ابن سینا در رابطه با ضرورت و امکان، دقیقاً سمانتیک و دلالت‌شناسی کریپکی است.

اگر بگویید ضرورتاً هر انسان حیوان است، آن چیزی که ضروری است، چیزی است که بعد از ضرورت آمده است. یعنی در تمام جهان‌‌های ممکن هر انسانی حیوان است، اما اگر بگویید هر انسان ضرورتاً حیوان است، این‌جا «هر انسان»، سور اشاره می‌کند به افرادی که در جهان واقع‌ هستند، یعنی آن‌هایی که در این جهان واقع هستند در هر جهان ممکنی حیوان هستند.
یک بار گفته می شود در هر جهان ممکنی، اشیائی که در آن جهان هستند یک خاصیت خاصی دارند. یک وقت گفته می شود اشیائی که در این جهان هستند، در هر جهان ممکن این خاصیت را دارند.

ضرورت و امکان در کلام بوعلی

ابن‌سینا در توضیح این مسأله، از ضرورت و امکان، تعبیر زمانی می‌کند. این تعبیر خیلی جاری است. در منطق اغلب ضرورت را به عنوان دائمی می‌گیرند. البته واضح است که دوام و ضرورت با هم فرق دارد، ولی اغلب این کار را می‌کنند. ابن‌سینا می‌گوید فرض کنید یک زمانی باشد که تمام حیوانات انسان باشند، یعنی هیچ حیوانی وجود نداشته باشد مگر اینکه انسان باشد. سپس می‌گوید از این دو جمله در آن زمان کدام صادقند. پس یک زمانی داریم، یک جهان ممکنی داریم که در آن تمام حیوانات انسانند یعنی جز انسان حیوان وجود ندارد. حالا می‌گوید از این دو جمله کدام صادقند، ضرورتاً هر حیوان انسان است یا هر حیوان ضرورتاً انسان است؟
و در جواب می‌گوید جمله اول کاذب است و جمله دوم صادق. چرا که اگر بگویی ضرورتاً هر حیوان انسان است، می‌خواهی بگویی در تمام جهان‌های ممکن و در همه ازمنه‌، هر حیوانی انسان است. این واضح و معلوم است. اما اگر بگویی هر حیوانی ضرورتاً انسان است، در آن زمان هر حیوان اشاره می‌کند به افرادی که در آن زمان هستند، ولی ما فرضمان این است که افرادی که در آن زمان هستند، انسانند پس هر حیوانی که در آن زمان هست انسان است و هر انسانی هم انسان است. یکی از این‌ها را می‌گوید وجه سور- اصطلاح برایش گذاشته است- یکی از این‌ها را می‌گوید وجه حمل. این در اصطلاحاتی که در غرب داریم به آن وجه شیء و وجه جمله می‌گویند. وجهی که به ضرورت جمله اشاره دارد و چیزی که به ضرورت شیء اشاره دارد. این سمانتیک یا دلالت شناسی دقیقاً سمانتیک و دلالت‌شناسی کریپکی است.
خواجه نصیر در شرح کلام ابن سینا این موضوع را بیان نموده است. خود ابن‌سینا به این روشنی قضیه را نگفته است و از حرف ابن‌سینا به راحتی نمی توان این موضوع را فهمید. هنر خواجه نصیر این است که همین سخن را گفته است. «وَ اَما الضروری فَبَین‌الامرُاَیضاً من‌هذَینِ‌المثالین لِانه فی‌ذلک‌الوقت یَصدقُ‌قُولنا کل‌موجود حیوان فی‌ الحال فهُوَ انسانُ بالضَرورة فَاِنّ‌الحیوان‌المُوجود‌ فی‌ذلکَ الوقت یَکون فی‌کل‌الاوقاتِ اِنسان و لا یَصدقُ‌ قُولُنا کُلُ حیوانٍ بِحَسبِ‌العقل او فی سائر الازمنة فهُوَ انسانُ بالضرورة الا اذا جعلَ‌الفَرضُ‌المذکور شامِل‌ لجیمعِ الازمنة» خواجه نصیر خیلی روشن بیان می‌کند.

"دکتر سیدضیاء موحد"

دکتر سیدضیاء موحد/شرح خواجه بر جهان‌های ممکن ابن‌سینا

مطالب مشابه :

متن ادبی و فلسفی زیبا (اس ام اس فا)

پیامک های فلسفی و آموزنده+متن

عکس های عاشقانه همراه با متن

زیباترین متن های تبریک تولد

پیامک فلسفی جدید

نقدی بر ترجمۀ هستی و زمان، مارتین هایدگر، ترجمه عبدالکریم رشیدیان

دانلود رایگان کتابهای فلسفی (PDF )

بهترین متن های تبریک سال نو ، متون اداری عید نوروز ۱۳۹۰

دکتر سیدضیاء موحد/شرح خواجه بر جهان‌های ممکن ابن‌سینا

جملات و متن های زیبای تبریک روز مادر