روش تحقیق در علوم اجتماعی
روش تحقیق در علوم اجتماعی
عباس تیموری آسفیچی
طرح تحقيق:
برنامه طرح تحقيق بايد با نظمي منطقي و معقول تنظيم و تدوين گردد.براي بسياري از محققين نوشتن طرح تحقيق به منزله برآورد هزينه آن و درخواست كمك هزينه از دولت يا سازمانهاي ذيربط است .حال شما خواه در فكر درخواست كمك مالي باشيد و خواه نباشيد بايد طرح تحقيق تان سودمند باشد در اينجا شما را با مراحل انجام و اتمام طرح تحقيق بيشتر آشنا مي كنم.
1-طرح موضوع تحقيق
قبل از هر گونه اقدامي براي انجام يك تحقيق مي‌بايد موضوع مورد مطالعه را از جهات مختلف مورد شناسايي دقيق قرار دهيم. در اين شناسائي نكاتي مورد توجه قرار ميگيرد كه عبارتند از:
پيشينه تحقيق:محقق در معرفي موضوع مورد مطالعه از كليه تحقيقات انجام شده قبلي ميتواند كمك بگيرد و احاطه خود را نسبت به موضوع بيشتر نمايد. تحقيقات اجتماعي انجام شده پيشين همچنين ميتواند علاوه بر شناخت موضوع به مسائل و مشكلاتي كه محققان ديگر ضمن انجام تحقيق با آن روبرو بوده‌اند و پي ببرد و بدين ترتيب از خطاها و دوباره كاريها احتراز نموده و در مقابل از تجربيات پيشينيان بهره گيرد.
تعريف مفاهيم: محقق براي تبيين و تشريح موضوع مورد مطالعه و تعيين متغيرهايي كه مربوط به موضوع مورد تحقيق ميگردد بايستي مفاهيم موجود در طرح تحقيق خود را يكايك تعريف نموده تا مفاهيم از يكديگر باز شناخته شوند و پرسشگران و ساير كساني كه محقق را ياري مي‌دهند با آگاهي و تسلط كامل به جزئيات موضوع بكار تحقيق بپردازند . در تعريف مفاهيم اصطلاحات و واژه‌هاي بكار رفته در طرح بايد مشخصاً و دقيقاً تعريف شوند. مثلاً در تحقيقات روستائي مفاهيمي مانند "خوش نشين" ,"زارع صاحب نسق", "جفت گاو" و "آيش" و "واحد بهره برداري و...دقيقا" تعريف شوند و يا در مطالعه مربوط به يك گروه اجتماعي اصطلاحات و مفاهيمي مثل "انسجام گروهي" و "ارتباط متقابل" ,"برون گروه" ,"درون گروه","شبه گروه","پاره گروه" و ....تعريف شوند.
محدوده موضوع: در طرح موضوع مورد مطالعه محدوده موضوع نيز به طور روشن و بوضوع مشخص ميشود و اين يكي از مسائلي است كه بسيار حائز اهميت است زيرا انجام تحقيقي كه محدوده و چهارچوب مشخصي نداشته باشد عملاً امكان پذير نيست و چنانچه موضوع را بدون در نظر گرفتن جامعه آماري و حد و مرز معيني مورد مطالعه قرار دهيم نتايج بدست آمده اعتبار علمي نخواهد داشت . مثلاً چنانچه ما عنوان كنيم كه قصد مطالعه دانشجويان دانشگاه تهران را داريم موضوع مورد مطالعه ماگسترده و در حال بسيار مبهم است زيرا معيين نشده است كه مطالعه ماد در ارتباط با چه ويژگي از جامعه دانشجويان است و كداميك از دانشكده‌ها يا رشته ها يا كلاسها يا گروهاي سني را در بر ميگيرد و آيا مطالعه ما تنها مربوط به جامعه دانشجويان مرد ميشود و يا زنان و يا هر دو را در بر ميگيرد؟ و ابهامات يكديگر از اين قبيل...بنابراين مشاهده ميشود كه ابهامات و سئوالات بيشماري در مورد چنين موضوع مطرح ميشود كه جواب به تمام آنها از جانب محقق قبل از شروع تحقيق ضرورت كامل دارد .مشخص و محدود كردن دقيق جامعه مورد مطالعه و تعيين چارچوب موضوع, گذشته از آنكه نتايج بدست آمده از تحقيق را قابل قبول و معتبر ميسازد , محقق و پرسشگران و ساير افرادي را كه در پژوهش شركت دارند , از سردرگمي و ابهام
و ترديدهايي ميدهد.
هدف تحقيق: در طرح موضوع مرود مطالعه , محقق بايد بوضوح دقيقاً هدف يا اهداف خود از انتخاب موضوع و انجام تحقيق در مورد آن را
روشن نمايد و نتايجي را كه در ارتباط با فرضيه يا فرضيات تحقيقات در پي آن است بطور كامل بيان كند, بدين ترتيب وي و همكارانش از ابتدا مي‌دانند كه بدنبال چه ميگردند و چرا . اين موضوع نيز يكي از مسائلي است روشن شدن آن براي محققين قبل از اقدام به تحقيق از اهميت بسيار زيادي برخوردار است .بنابراين ميتوان نتيجه گرفت كه طرح موضوع مورد مطالعه به معناي تعريف موضوع تحقيق و شكافتن ابعاد و ويژگيهاي مختلف آن تلقي ميگردد
2-ارائه فرضيه و زمينه سنجي
تعريف بسيار ساده و كوتاهي كه ميتوان از فرضيه ارائه داد اين است كه بگوئيم فرضيه يك تئوري ثابت نشده است يا به عبارت ديگر نظريه‌اي است كه هنوز به محك آزمايش در نيامد است . اما تعريف دقيق تر هم مي‌توانيم از فرضيه ارائه دهيم بشرح زير :
"حدس و گماني است كه در ذهن محقق در باره رابطه احتمالي علت و معلولي (علي )بين دو يا چند متغير بوجود ميآيد. اما هر نوع حدس و گماني را نيز نمي‌توانيم فرضيه بدانيم زيرا ارائه آن مي‌بايد بر اساس شرايطي باشد كه پس از آزمون بتوان آنرا بعنوان فرضيه پذيرفت . بعبارت ديگر آنچه را كه ما بعنوان فرضيه در بوته آزمايش قرار مي‌دهيم بايستي از حداقلي از صلابت و اعتبار برخوردار باشد و نه آنچنان حدسي كه در مراحل آغازين جمع آوري اطلاعات بكلي باطل گرديده و محقق اجباراً سعي در ارائه فرضيه ديگري نمايد . بنابراين براي ارائه فرضيه يافت فرضياتي كه بتوان بر اساس آنها تحقيقي را شروع نمود بايد به نكات زير توجه دقيق مبذول نمود.
ارائه دهنده فرضيه بايد احاطه وسيعي نسبت به موضوع مورد مطالعه داشته باشد و تجاربي در آن زمينه داشته باشد بعنوان مثال ارائه فرضيه درباره پديده‌اي مثال بزهكاري نوجوانان شهري يا تغييرات خانواده مستلزم صاحب نظر بودن و داشتن تجارب كافي در زمينه مطالعات اجتماعي خاصه مطالعات اجتماعي خاصه مطالعات جامع شناسي شهري و خانوادگي است. البته افراد غير متخصص نيز ممكن است در اين زمينه‌ها به طرح فرضياتي بپردازند ولي بدليل عدم احاطه آنها بر موضوع اين امكان وجود دارد كه فرضيات آنان حتي قبل از قرار گرفتن در بوته آزمايش با انجام يك "زمينه سنجي" محدود و باطل گردد.
ارائه فرضيه مي‌بايد با تكيه بر منابع و مآخذي صورت گيرد كه عبارتند از:
1-تجارت شخصي و اطلاعات پراكنده
محقق از مجموع اطلاعات كلي و پراكنده‌اي كه ضمن جامعه مورد مطالعه داشته است ,براي ارائه فرضيه ميتواند استفاده كند. علاوه بر تجارت شخصي, محقق گاهي نيز كه ارتباط مستقيمي با موضوع مورد مطالعه نداشت است ميتواند از اطلاعات و تجارب شاهداني كه مستقيماً در ارتباط با جامعه مورد نظر بوده‌اند براي بدست آوردن اطلاعات مقدماتي درباره پديده و متغيرهاي آن استفاده نمايد و بعنوان مثال چنانچه موضوع تحقيق ما مطالعه در تضاد يا ستيز نقش ها در بين پرسنل يك سازمان اداري يا بيمارستان باشد بدون گردآوردن اطلاعات مقدماتي از جوي كه حاكم بر آن سازمان يا بيمارستان است , ارائه فرضيه براي ما امكان پذير نيست , بنابراين در اين مرحله كه اطلاعات ما بسيار ضعيف و يا تقريباً هيچ است و چنين كاري نيز بر عهده ما قرار گرفته است. ناچاريم براي شروع كار با انجام مصاحبه و تماس برخوردهاي مستقيم و غير مستقيم با مسئولين و پرسنل آن سازمان يك يا چند رابطه علي احتمالي را در ذهن خود پرورانده و بعنوان فرضيه ارائه دهيم تا ضمن تحقيق به محك آزمايش در آيد.
2-تحقيقات انجام شده قبل
تحقيقات انجام شده قبلي در زمينه مورد مطالعه و يا زمينه‌هاي مشابه در غالب موارد ميتواند به ما كمك فراواني نموده و از بسياري جهات درارائه فرضيه و كار تحقق ما را رهنمون باشد بنابراين لازم است كه محقق قبل از ارائه فرضيه به تحقيقات انجام شده در موسسات پژوهشي دولتي و غير دولتي رجوع نموده تا از دوباره كاري احتمالي و يا احياناً از ارائه فرضياتي كه قبلاً به محك آزمايش در آمده و باطل گرديده پرهيز گردد. ضمناً محقق ميتواند از تكنيك هاي الگوها و شيوههاي بكار گرفته شده در تحقيقات انجام شده قبلي نيز ياري گيرد.
3-اطلاعات و آگاهيهاي تئوريك
محققي كه به منظور دست يابي به روابط علت و معلولي بين متغيرهاي موجود يك پديده اجتماعي به تحقيق مي‌پردازد, لازم است كه علاوه بر اعمال دقت كامل در كار پرسشگري و عمليات ميداني و بطور كلي در انجام جمع آوري دقيق اطلاعات , بايستي بتواند واقعيت هاي موجود يا نتايج بدست آمده را با زبان جامعه شناسي بيان نموده و با ديدي جامعه شناختي تبيين نموده و نتايج بدست آمده را با زبان جامعه شناسي بيان نمايد .
در حقيقت تفاوت بين مشاهده‌گري كه واقعيت ها را مي‌بيند و از هرگونه تحليلي درباره آنها عاجز است با مشاهده‌گري كه هر واقعيت اجتماعي را با روش بيني و نكته سنجي علمي تبيين وتفسير مي‌كند آنست كه مشاهده گر اول فاقد اطلاعات تئوريك درباره پديده هاي اجتماعي بوده در حاليكه مشاهده‌گر دوم از اطلاعات نظري گسترده‌اي برخودار است و هر واقعيت يا پديده را با بياني عملي تعريف نموده و آنرا با پديده‌هاي ديگر در رابطه علي قرار ميدهد .
زمينه سنجي : زمينه سنجي با تحقيق مقدماتي مرحله كوتاهي است كه غالباً در پژوهشهاي ميداني قبل از ارائه فرضيه و تجديد جامعه مورد مطالعه قرار ميگيرد. در تحقيق مقدماتي معمولاً از تكنيك مشاهده و گاهي نيز از "فهرست سئوالات" استفاده ميشود.
در اين مرحله سعي ميشود تا ويژگيهاي كلي و ابعاد جامعه مورد مطالعه شناسائيي گرديده و در صورتيكه قصد نمونه‌گيري داشته باشيم, بتوانيم نمونه‌هاي خود را با توجه به گونه‌گوني جغرافيائي و تنوع اقليمي و ساخت اقتصادي , اجتماعي منطقه انتخاب نمائيم . در تحقيقات ميداني گاه نيز بجاي "زمينه سنجي", اصطلاح "ديد كلي " را بكار ميبرند كه منظور همان مشاهده كلي و عمومي محقق قبل از ارائه فرضيه و محدود نمودن دقيق جامعه مورد مطالعه است .
3-جمع آوري اطلاعات تحقيق
مرحله بعدي كار تحقيق كه مرحله بسيار با اهميتي نيز محسوب ميگردد, زماني است كه پس از انجام مقدمات كار يعني مشخص و معين شدن جامعه مورد مطالعه و تنظيم فرضيه‌ها با توسل به تكنيك هاي خاصي ,اطلاعات و ارقام لازم را از جامعه مورد مطالعه جمع آوري مي‌كنيم .
مهمترين تکنيکهاي جمع آوري اطلاعات
۱-پرسشنامه تحقيقاتي ۲-مشاهده در تحقيق ۳-استفاده از فيش ۴- نمونه گيري ۵- مونو گرافي
۱-پرسشنامه تحقيقاتي
پرسشنامه يکي از شيوه‍هايي است که در کار تحقق رواج فراوان دارد و در جامعه شناسي بيش از هر تکنيک ديگر از آن استفاده ميشود. پرسشنامه بصورت مختلف زير مورد استفاده قرار ميگيرد:
تکميل پرسشنامه توام با مصاحبه
در اين شيوه با پاسخگو خود پرسشنامه را در دست گرفته و سئوالات را به ترتيب طرح نموده و جواب آنها را پس از دريافت از پاسخگو در پرسشنامه مي‍نويسد.
معمولا اين نوع استفاده از پرسشنامه در جوامع يا محافلي اعمال ميگردد که سطح سواد و آگاهيهاي عمومي نسبتاً پايين بوده و پاسخگويان شخصاً قادر به خواندن سئوالات و يا درک مفهوم آنها نيستند. در مواردي هم جواب به يک سئوال معين مثلاً مقدار در آمد ساليانه يک کشاورز و يا مقدار مصرف ماهانه يا سالانه قند و شکر يا سيگار مورد استفاده و يا حتي محاسبه مقدار زمين زير کشت يک خانوار روستايي در مناطقي که واحدها و مقياسات رسمي هنوز در روستاها عموميت نيافته است ,براي يک فرد روستايي بسيار مشکل بوده بطوريکه به تنهايي ميتواند از عهده به چنين سئوالاتي بر آيد بنابراين کاربرد چنين شيوه‍اي که در عين حال ميتوان آنرا نوعي مصاحبه نيز دانست از رايج ترين شيوههاي استفاده شده است .
تکميل پرسشنامه بدون مصاحبه
در اين شيوه پرسشنامه را پاسخگو خود شخصاً تکميل مي‍کند و پرسشگر تنها بکار تکميل پرسشنامه نظارت مي‍نمايد. اين شيوه را معمولاً در مواردي بکار ميبرند که پاسخگويان از اقشار تحصيلکرده و برخوردار از حد متوسطي از آگاهيهاي اجتماعي باشند. پرسشگر پرسشنامه را بين آنها توزيع نموده و تنها در مواردي که لازم است ابهامات احتمالي ايجاد شده براي پاسخگويان را بر طرف ميسازد. معمولاً در اين شيوه قبل از طرح با تهيه و تکميل پرسشنامه و تحقيق مورد نظر شرح داده و پاسخگو را مطمئن مي‍نمايد که طراح سئوالات در ارتباط با يک بررسي عليم بوده و هدفهاي ديگري را تعقيب نمي‍کند. البته براي جلب اعتماد بيشتر پاسخگويان و زدودن سوظن با ابهامات احتمالي از اذهان آنان بهتر است که پرسشنامه بدون نام تهيه گرديد و در صفحه اول پرسشنامه نيز اصطلاح بدون ناممشخصا قيد گزدد.
در موارديکه امکان اين هست که پاسخگويان را در سالن يا اطاق معيني گرد آوريم و پرسشنامه رابين آنها توزيع کنيم و سپس شرحي کوتاه نيز در ارتباط با اهداف خود از تکميل پرسشنامه و انجام تحقيق دهيم , کار توجيه پاسخگويان آسانتر انجام گرفته و توزيع و تکميل و جمع آوري پرسشنامه نيز راحت تر انجام ميگيرد.
ارسال پرسشنامه بوسيله پست
در مواردي هم پرسشنامه را بوسيله پست براي افراد جامعه مورد مطالعه ارسال مي‍دارند . معمولاً موسسات سنجش افکار وابسته به دستگاههاي دولتي يا سازمانهاي خصوصي , از اين شيوه سود مي‍جويند اما کار پرسشنامه پستي در تمام جوامع و محافل امکان پذير نيست زيرا در غالب موارد به آساني جواب نمي‍گيرد . معمولاً اين نوع پرسشنامه با سئوالات کمتري ارائه ميشود و محقق بايستي سعي نماد تا کوچکترين ابهامي در سئوالات براي پاسخگو ايجاد نشود.
محقق مقدمه کوتاهي بر چنين پرسشنامه‍اي که اهداف وي را روشن مي‍کند اضافه نموده و همراه با پاکتي که آدرس موسسه تحقيقاتي يا محقق بر روي آن قيد گرديده و تمبر پستي نيز به آن الصاق شده است براي پاسخگويان ارسال مي‍کند . همانطور که اشاره نموديم استفاده از پرسشنامه پستي – واردي موفقيت آميز خواهد بود که پاسخگويان با پرسشنامه و تحقيق آشنايي داشته و از سطح سواد و آگاهي نسبتاً بالايي نيز برخوردار باشند.
انواع پرسشنامه هاي تحقيقاتي
پرسشنامه را از لحاظ مختلف ميتوان تقسيم بندي نمود که معروفترين آنها عبارتند از :
۱- پرسشنامه با سئوالات باز
۲- پرسشنامه با سئوالات بسته
سئوالات در پرسشنامه تحقيقاتي نوع اول به صورتي است که پاسخگو را آزادانه و براحتي نظريان و عقايد خويش را ميتواند بيان کند مثلاً در مواقعي که نظر پاسخگو راجع به واقعه يا واقعيتي اجتماعي مي‍پرسيم و سئوالات خود را با عبارتي نظير "به نظر شما .."يا "خواهشمند است عقيده خود را در ين مورد ذکر کنيد "آغاز مي‍کنيم , سئوالات ما از نوع باز محسوب مي‍شوند اما سئوالاتي که قبلاً چند جواب از جوابهاي تعيين شده را انتخاب کند , بنام سئوالات بسته خوانده مي‍شوند . سئوالات چهار جوابي يا بيشتر که غالباً در امتحانات ورودي دانشگاهها مورد استفاده قرار ميگيرد از نوع بسته محسوب مي‍شوند اما سئوالات بسته نيز خود انواعي دارد که مهمترين آنها عبارتند از :
سئوالات دو جوابي ,سئوالات چند جوابي ساده و سئوالات چند جوابي مدرج.
سئوالات متعدد سنجش عقايد , سئوالات در جه بندي و شايستگي
معايب و محاسن سوالات باز و بسته
هر کدام از سئوالات باز و بسته داراي محاسن و هم معايبي هستند به قرار زير :
امتياز سئوالات باز آنست که پاسخگو در جواب به سئوالات از آزادي عمل فراواني برخوردار بوده و بر کنار از هر نوع ممنوعيت و مانعي به سئوالات طرح شده جواب ميدهد
در تحقيقاتي که محقق جنبه‍هاي عاطفي , احساسي عقيدتي با انگيزه‍ها را مد نظر دارد سئوالات باز بهتر مي‍توانند وي را به جوابهاي مطمئن تر و دقيق تر رهنمون سازند . بعنوان مثال در تحقيقات روستايي باستثناي پرسشهايي که بسته بودن آنها به کار پرسشگري سرعت بخشيده و از اتلاف وقت جلوگيري مي‍نمايد (مثل سن و جنس و تعداد فرزندان , درجه تحصيلات و وضعيت تاهل و..(
استخراج و طبقه بندي نمودن پاسخ هاي سئوالات بسته هم بصورت دستي و هم با ماشين بسيار آسانتر و سريعتر از سئوالات باز انجام پذير است در حالي که استخراج و دسته بندي نمودن جوابها در سئوالات باز بدليل آنکه جوابها بسيار متنوع و گونه گون مي‍باشند, کار بسيار مشکلي است.
يکي ديگر از عيوب سئوالات بسته آنست که ممکن است ايده‍هايي را در رابطه با مشخص نمودن جوابهاي احتمالي به ذهن پاسخگو القاء نمايد در حاليکه در سئوالات باز چون پاسخگو به هيچگونه جوابي رهنمون نمي‍گردد بنابراين ذهن پاسخگو مستقلاً و بر کنار از هر نوع تلقيني در جستجوي پاسخ بر ميآيد.
تنظيم هر کدام از سئوالات باز و بسته داراي محاسن و هم معايبي هستند به قرار زير :
امتياز سئوالات باز آنست که پاسخگو در جواب به سئوالات از آزادي عمل فراواني برخوردار بوده و بر کنار از هر نوع ممنوعيت و مانعي به سئوالات طرح شده جواب ميدهد
در تحقيقاتي که محقق جنبه‍هاي عاطفي , احساسي عقيدتي با انگيزه‍ها را مد نظر دارد سئوالات باز بهتر مي‍توانند وي را به جوابهاي مطمئن تر و دقيق تر رهنمون سازند . بعنوان مثال در تحقيقات روستايي باستثناي پرسشهايي که بسته بودن آنها به کار پرسشگري سرعت بخشيده و از اتلاف وقت جلوگيري مي‍نمايد (مثل سن و جنس و تعداد فرزندان , درجه تحصيلات و وضعيت تاهل و..(
استخراج و طبقه بندي نمودن پاسخ هاي سئوالات بسته هم بصورت دستي و هم با ماشين بسيار آسانتر و سريعتر از سئوالات باز انجام پذير است در حالي که استخراج و دسته بندي نمودن جوابها در سئوالات باز بدليل آنکه جوابها بسيار متنوع و گونه گون مي‍باشند, کار بسيار مشکلي است.
• يکي ديگر از عيوب سئوالات بسته آنست که ممکن است ايده‍هايي را در رابطه با مشخص نمودن جوابهاي احتمالي به ذهن پاسخگو القاء نمايد در حاليکه در سئوالات باز چون پاسخگو به هيچگونه جوابي رهنمون نمي‍گردد بنابراين ذهن پاسخگو مستقلاً و بر کنار از هر نوع تلقيني در جستجوي پاسخ بر ميآيد.
تنظيم پرسشنامه تحقيقاتي
در تنظيم پرسشنامه بايد دقت کافي مبذول نمود زيرا جمع آوري اطلاعات از طريق پرسشنامه يکي از مراحل بسيار پر اهميتي است که موفقيت يا عدم موفقيت را بايستي تا حد بسيار زيادي مرهون دقت سئوالات و تنظيم پرسشنامه دانست.
يکي از مسائلي که در تنظيم پرسشنامه بايستي کاملاً رعايت نمود تقدم و تاخر سئوالات است بدين صورت که سئوالات ساده‍تر که پاسخگو سريعتر قادر به پاسخ بدانهاست در ابتدا آورده ميشود و بتدريج بر دشواري آنها افزوده ميگردد. بعبارت ديگر رد طرح سئوالات بايد سعي بر آن داشت تا از سئوالات آسان تدريجاً به سئوالات پيچيده تر برسيم .
مسئله ديگر در تنظيم پرسشنامه طرح سئوالات شخصي و خانوادگي که در پرسشنامه است که بايستي دقيقاً بدان توجه کامل مبذول نمود . در غالب موارد که پاسخگويان با پرسشنامه و تحقيق آشنائي ندارند و بطور کلي هدف از مطالعات اجتماعي بر ايشان مفهوم نيست . عنوان نمودن طرح سئوالات خصوصي مثل نام و نام خانوادگي و نام فرزندان و شغل و ميزان درآمد و وضع مسکن در آغاز کار پرسشگر مشکلات جدي و عمده‍اي براي طرح سئوالات بعدي و ادامه کار پرسشگري بوجود خواهد آورد. بنابراين لازم است با توجه به جامعه مورد مطالعه و ويژگيهاي فرهنگي و رواني پاسخگويان نظم و تقدم و تاخر موضوعات مورد سئوال کاملاً رعايت شود , بعنوان مثال در مطالعات جوامع روستايي زماني که محقق قصد تکميل پرسشنامه‍هاي خانوار روستايي را دارد آغاز پرسشگري وي نبايد با طرح سئوالات شخصي از فرد روستايي همراه باشد و در صورت طرح چنين سئوالاتي قبل از آنکه اعتماد و اطمينان متقابلي بين آنها بوجود آمده و شک و ترديد و سوظن احتمالي فيما بين زدوده شده باشد, فرد روستايي بدليل روحيه محافظه کاري سنتي دچار ترس و واهمه گرديده و از جواب دادن به بقيه سئوالات يا احتراز نموده و يا در صورت عدم امتناع از پاسخ ,پاسخهايي را عنوان مي‍کند که به تصور وي مورد علاقه و نظر پرسشگر است . بنابراين پرواضح است که چنين جوابهايي از دقت و اعتبار لازم برخوردار نخواهد بود. "موريس دوورژه" جامعه شناس فرانسوي در زمينه شرايط تنظيم پرسشنامه مي‍نويسد:
"پرسشنامه يک سلسله پرسش نيست که با آنها سر تا ته کاغذي را بي آنکه به ترتيب آنها توجهي شده باشد پر کرده باشند . بر عکس , تنظيم پرسش ها بر پايه تنظيم است که بطور جدي بررسي شده باشد .به همين سان , عده پرسش هاي مربوط به يک موضوع , گروه بندي احتمالي آنها بصورت "قسمت "هاي مختلف مسئله‍هاي باريک و مهمي را مطرح مي‍سازند...
در همين زمينه "موريس دوورژه" اضافه مي‍کند " اغلب در آغاز پرسشنامه‍ها پرسشهايي را مي‍گذارند که براي بررسي اهميت مستقيمي نداشته باشد و هدفشان اين باشد که پاسخگو را "سرذوق" بياورد و اعتمادش را جلب کند .
البته پرسشگران بايد کاملاً مراقب باشند و ره طوري شده اين محيط اعتماد را ايجاد کنند. هنگامي که قرار باشد پاره‍اي پرسشهاي حساس را مطرح سازند عموماً آنها را در پايان پرسشنامه مي‍آورند: در پايان پرسشنامه پاسخگو اعتمادش جلب شده است و پرسشگر شانس بيشتري دارد که پاسخ درستي بگيرد, در هر صورت اگر پاسخگو ناراحت هم بشود , اين ناراحتي بر روي پرسشهايي که پيش آن از او شده است اثر منفي نخواهد گذاشت . اگر چندين پرسش حساس وجود داشته باشد بايد آنها را در ميان پرسشهاي پرسشنامه چنان پخش کرد که هر يک وضع ملايمتري پيدا کند
مشاهده در تحقيق
مشاهده از تکنیک هایی است که غالباً در مطالعات مردم شناسی مورد استفاده قرار می‌گیرد و در عین حالی که گاهی هم در جامعه شناسی خصوصاً رشته جامعه شناسی روستائی بکار برده می‌شود. معمولاً از تکنیک مشاهده در مواردی استفاده می‌گردد که نمونه گیری و کاربرد پرسشنامه تحقیقاتی عملی نباشد . مثلاً زمانی که قصد مطالعه جابجائیهای فصلی یک از ایلات را از ییلاق به قشلاق داریم از این تکنیک استفاده می‌شود.
مشاهده را بطور کلی به دو نوع می‌توان تقسیم نمود بشرح زیر :
1-مشاهده با مشارکت مستقیم و فعالانه محقق در جامعه مورد مطالعه
2-مشاهده بدون مشارکت محقق
مشاهده از نوع اول در موردی مصداق پیدا می‌کند که محقق خود عضوی از جامعه مورد مطالعه شده باشد و بنابراین مانند فردی از افراد جامعه در حقیقت خود نیز در محدوده پژوهشی قرار گیرد که می‌خواهد آنرا انجام دهد . بعنوان مثال محققی که خود ساکن یک روستا بوده و قصد مطالعه بعضی از رفتارهای گروهی یا مراسمی را دارد غالباً بدو آنکه اعضاء آن جامعه در جریان تحقیق وی قرار بگیرند. رفتار مردم را زیر ذره بین گذاشته و با استفاده از ابزارهایی مثل دوربین عکاسی , اسلاید , دوربین فیلمبرداری و فیش های ثبت وقایع به بررسی جامعه مورد مطالعه خود می‌پردازد.
در این نوع مشاهده محقق چون خود عضوی از جامعه است. گذشته از اینکه فرصت زیادی برای تعمق و دقیق شدن در رفتارهای گروهی مردم خود را دارد , از این امتیاز نیز برخوردار است که افراد جامعه مورد مطالعه وی در مقابل او و رفتار طبیعی خود را از دست نداده و بنابراین مستقیماً با واقعیت های موجود آنچنان که وجود دارند روبرو می‌گرد. در چنین روشی زمان جمع آوری اطلاعات زمان معینی نیست بلکه محقق در تمام مدتی که در جامعه مورد نظر بسر می‌برد, می‌تواند به مشاهده بپردازد.
در نوع دوم مشاهده , محقق عضو جامعه مورد نظر نبوده بلکه از خارج بدان جامعه وارد می‌شود, در چنین مواردی مشکلات تحقیق بسیار زیادتر از نوع پیشین است زیرا ورود محقق به جامعه مورد مطالعه , عکس العملهایی در بین افراد جامعه بوجود می‌آورد که موجب تغییر در رفتار طبیعی آنها می‌شود. مشاهده نوع اول را می‌توان به نوعی فیلمبرداری یا عکسبرداری تشبیه نمود که بدون مقدمه و ناگهانی از فرد یا افرادی صورت می‌گیرد بنابراین رفتار مردمی که جلوی دوربین عکسبرداری قرار گرفته‌اند کاملاً طبیعی است ولی در حالت دوم عکس العملهای ناشی از ترس , تردید , سوظن و ابهام موجب می گردد که نتایج تحقیق اعتبار و اطمینان خود را تا اندازه‌ای از دست بدهد . برای برطرف نمودن این مشکل , محقق در بدو ورود خود به جامعه‌ای که قصد مطالعه آنرا دارد بایستی سعی در جلب اعتماد مردم آن جامعه نموده و تردید و سو ظنی را که احتمالاً از آمدن وی در آنها ایجاد گردیده است از ذهن آنها بزداید , بعبارت دیگر محقق یابد هنگامی کار خود را آغاز کند که افراد جامعه به منظور و مقصود علمی وی پی‌برده و بدون واهمه به سئوالاتش جواب دهند. در حقیقت چون تکنیک مشاهده بیشتر بوسیله مردم شناسان و در مطالعه ایلات و جوامع ابتدایی و محدود بکار برده می‌شود . بنابراین لازم است دانش پژوهانی که از این تکنیک استفاده می‌نماید. شرایط و خصوصیات جامعه مورد مطالعه و مردم آن را بدقت در مد نظر داشته و قبل از هر نوع تماسی با مردم جو دوستانه و قبل اعتمادی برای ادامه کار خود ایجاد نمایند.
در هر دو نوع مشاهده , مشاهدات و اطلاعات که ابتدا بصورت یادداشتهای پراکنده‌ای جمع آوری شده‌اند بایستی به فیش های موضوعی خاصی که بدین منظور تهیه گردیده وارد گردیده و سپس دسته بندی شوند.
استفاده از فيش
در مطالعاتی که محقق با پدیده اجتماعی با جامعه مورد مطالعه مستقیماً نمی‌تواند تماسی داشته باشد در جمع آوری اطلاعات از اسناد و مدارک و کتب استفاده می‌کنند, این تحقیقات را کتابخانه‌ای می‌نامیم . در این نوع تحقیقات برای جمع آوری اطلاعات از ابزاری تحت عنوان "فیش"بهره می‌گیریم و اصطلاحاً این شیوه را فیش برداری می‌گوئیم . فیش مورد استفاده در تحقیقات کتابخانه‌ای به دو نوع تقسیم می‌شود بشرح زیر:
1-فیش مآخذ
2-فیش موضوعی
1-فیش ماءخذ
فیش ماءخذ است که مشخصات کتاب ,مقاله یا مدرک مورد استفاده در تحقیق را بر روی آن می‌نویسیم. از قطعه کاغذ یا مقوایی به طول دوازده و عرض هشت سانتیمتر می‌توان یک فیش ماءخذ تهیه نمود. فیش ماءخذ حاوی نکاتی است که به قرار زیر :
نام کتاب
نام نویسنده
نام مترجم( در صورتیکه کتاب از زبان خارجی به فارسی ترجمه شده باشد(
نام ناشر
سال انتشار
چاپ( در صورتیکه برای دومین بار با دفعات متعدد کتاب به چاپ رسیده است دفعات چاپ ذکر می‌شود(
قطع (قطع جیبی , وزیری و...(
تعداد صفحات
محل کتاب (در مواردیکه کتاب نایاب است بایستی نام کتابخانه یا مکانی که کتاب در آنجا یافت می‌گردد ذکر شود.(
محقق پس از ارائه طرح تحقیق و انتخاب جامعه مورد مطالعه و انجام مراحل مقدماتی با ید کلیه ماءخذ و منابعی را که در ارتباط با موضوع مورد تحقیق وی وجود دارد جمع آوری نموده و مشخصات هریک را بر روی یک فیش بنویسید. بدین ترتیب در ارتباط با موضوع تحقیق دهها و گاهی صدها فیش ماءخذ جمع آوری می‌گردد که منابع آنها به ترتیب خاصی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
2-فیش موضوعی
فیش موضوعی فیشی است که برای استخراج محتوای کتب و مقالات مورد استفاده قرار می‌گیرد. در قطع‌های مختلف تهیه می‌شود ولی رایجترین آنها فیشی است به طول پانزده و عرض ده سانتیمتر محتوای کتب و مقالاتی را که بعنوان منابع تحقیق قبلاً از طریق فیش ماءخذ مشخص نموده‌ایم به حسب موضوعات اصلی و موضوعات فرعی در فیش های موضوعی وارد کرده و بدین ترتیب می‌توانیم در پایان مرحله استخراج , عصاره منابع استخراج شده را بصورت صدها و هزاران فیش موضوع داشته باشیم و سپس با استفاده از آنها نوشتن گزارش خود را آغاز کنیم.
نمونه گيري
براي مطالعه يك جامعه لازم نيست كه همه آن مشاهده شود بلكه در اغلب موارد مشاهدة جزيي از آن كافي است به تعبير ديگر در بيشتر تحقيقات، مشاهده نمونه اي محقق را به مقصود مي رساند. هدف اصلي از نمونه گيري بدست آوردن نمونه اي است كه معرف و نماينده مناسبي براي جامعه باشد. محقق آشنا با نمونه گيري و طرحهاي نمونه اي قادر است نمونه را چنان برگزيند كه معرف جامعه باشد از اين رو مي توان گفت نمونه گيري به روش هايي اطلاق مي شود كه در تحقيقات اجتماعي براي انتخاب افراد يا واحدهاي تحليل بكار مي رود و در تحقيقات پيمايشي، نمونه گيري عبارتست از روشي كه از طريق آن پاسخگويان براي تحليل انتخاب مي شوند.
مزاياي نمونه گيري
1ـ كاهش هزينه: چون حجم داده هاي نمونه اي نسبت به حجم جامعه كوچك است به طور حتم هزينه تهيه آنها به مراتب كمتر از هزينه سرشماري است. 2ـ افزايش سرعت كار: چون حجم نمونه بسيار كمتر از حجم جامعه در سرشماري است گرد آوري و تلخيص داده ها با سرعت بيشتر، يعني با صرف وقت كمتر انجام مي شود. اين مزيت خصوصاً وقتي كه كسب نتايج و تهيه اطلاعات جنبه فوريت دارند مزيتي مهم است. 3ـ بالا بودن ميزان درستي كار: چون براي انجام نمونه گيري به دليل كم بودن حجم كار نسبت به سرشماري، امكان آموزش افراد براي انجام مصاحبه ها و يا اندازه گيريها وجود دارد، ميزان درستي نتيجه كار اين افراد در مقايسه با سرشماري بيشتر است.
مفاهيم پايه
جامعه آماري: منظور مجموعه افراد يا واحدهايي است كه در نهايت مي خواهيم نتايج را به آن تعميم دهيم. در مسأله نمونه گيري معمولاً جامعه متناهي است و تعداد عنصرهاي آن را حجم جامعه مي نامند. كار مهم محقق اين است كه با دقت و به صورتي كامل جامعه را تعريف كند.
نمونه
بخشي از جامعة تحت بررسي است كه با روشي از پيش معين شده انتخاب مي گردد به قسمي كه به كمك آن با توجه به روش انتخاب، مي توان استنباطهايي درباره كل جامعه انجام داد. فرايند انتخاب نمونه، استخراج نتايج و استنباطهاي حاصل را بررسي نمونه اي گويند. بررسيهاي نمونه اي را به دو نوع رده بندي مي كنند. توصيفي و تحليلي، در بررسي توصيفي، هدف صرفاً كسب اطلاعاتي درباره گروههاي بزرگ است مثلاً درصد زنان و مرداني كه يك برنامه تلويزيوني خاص را مي بينند. در بررسي تحليلي، بين زير گروههاي متفاوت جامعه، براي كشف تفاوتهاي آنها مقايسه هايي صورت مي گيرد. يا فرضهايي را دربارة تفاوتهاي موجود بيان كرده و درستي يا نادرستي آنها را آزمون مي كنند.
واحد نمونه گيري
واحدهاي نمونه گيري مجموعه عنصرهايي از جامعه هستند كه اجتماع آنها كل جامعه را تشكيل مي دهند. مثلاً در نمونه گيري از افراد يك شهر، هر فرد شهر را مي توان يك واحد تلقي كرد در صورت لزوم هر خانوار را مي توان يك واحد در نظر گرفت .
مراحل اصلي در يك بررسي نمونه اي
1ـ مشخص كردن هدف : هميشه بايد دربارة هدفهاي بررسي حكمي روشن و گويا در دست باشد.
2ـ مشخص كردن جامعة مورد نمونه گيري: جامعه اي را كه مي خواهيم از آن نمونه بگيريم با يد دقيقاً تعريف كنيم با اين تعريف متغير تحت بررسي مشخص مي شود البته تعريف دقيق جامعه هميشه امكان پذير نيست.
3ـ مشخص كردن درجة دقت مطلوب: نتايج يك بررسي نمونه اي هميشه با عدم حتميت همراه است زيرا اولاً بخشي از جامعه مورد اندازه گيري قرار گرفته است، ثانياً اندازه گيريها با خطا همراه اند. ميزان عدم دقت را مي توان با افزايش حجم نمونه و با استفاده از وسايل دقيقتر اندازه گيري و گماردن افراد خبره براي انجام كار، تقليل داد. مسلماً اين كار با افزايش هزينه و با صرف دقت بيشتر انجام مي شود و اين افزايش هزنيه و صرف دقت بيشتر، نسبت مستقيم با ميزان دقتي دارد كه مايليم برآوردهاي مورد نظر داشته باشند بنابراين مشخص كردن درجه دقت مطلوب برآوردها گامي مهم در اجراي نمونه گيري است اين تشخيص ميزان دقت، وظيفه استفاده كنندگان از داده ها و برآوردهاست.
4ـ انتخاب روش نمونه گيري: با انجام مراحل بالا، به مرحله اي مي رسيم كه بايد واحدهاي نمونه را از بين واحدهاي جامعه انتخاب كنيم براي انتخاب نمونه، طرحها، روشهاي متعددي وجود دارند. با توجه به هدف مورد نظر، اندازه واحدها و ميزان تغيير آنها روش خاصي مناسب مي باشد.
5ـ روشهاي اندازه گيري: در هر بررسي نمونه اي، براي اندازه گيري واحدهاي نمونه تهيه ابزار اندازه گيري و مشخص كردن روشهاي اندازه گيري از اهميتي خاص برخوردار است. ممكن است بررسي نمونه اي صرفاً به وسيله پرسشنامه و يا به وسيله مصاحبه با طرح سئوالاتي انجام شود كه از پيش تعيين شده اند. مصاحبه ممكن است حضوري، يا با تلفن و يا تركيبي از هر دو صورت گيرد در هر حال پرسشنامه يا مصاحبه هم وسيله اي براي اندازه گيري هستند.
6ـ آموزش آمارگيران: در بررسيهاي نمونه اي، اغلب با مسائل خاص حرفه اي رو به رو هستيم لذا آمارگيران بايد قبلاً دربارة هدف نمونه گيري، واحد نمونه گيري، روشهاي اندازه گيري و ساير مسائل آموزش ببينند.
7ـ پيش آزمون: لازم است كه قبل از انجام نمونه گيري، براي بررسي كارايي پرسشنامه و روش كار و مشكلات اجرايي، عمل نمونه گيري را در مقياس كوچك انجام دهيم اين نمونه گيري با حجم كوچك مقدماتي، نتايجي به دست مي دهد كه بر اساس آنها مي توان پرسشنامه ها را اصلاح كرد، به آمارگيران آموزش تكميلي داد، در مورد زمان لازم براي نمونه گيري اصلي برآوردي به دست آورد، هزينه عملي نمونه گيري را بازبيني نمود و در نتيجه از بروز اشكالات عمده در نمونه گيري اصلي كه حجمي زياد دارد جلوگيري كرد اين فرآيند را پيش آزمون مي نامند. 8ـ گرد آوري داده ها: براي گرد آوري داده ها معمولاً از پرسشنامه استفاده مي كنند تهيه متن پرسشها از نظر تطبيق با اهداف، ايجاد انگيزه براي پاسخ و جلوگيري از ايجاد انحراف در پاسخ كاري فني است و بايد پرسشنامه به وسيله افراد خبره تهيه شود.
9ـ پردازش داده ها: اولين گام در اين مقطع آماده كردن پرسشنامه هاي تكميل شده و يا هر نوع دادة ديگر براي انتقال به ماشين است. در اين مرحله خطاهايي كه ثبت شده اند بايد اصلاح شوند و پرسشنامه هايي كه در آنها، به وضوح برخي اقلام اشتباهاً ثبت شده اند حذف و با مراجعه مجدد اصلاح شوند.
10ـ نگهداري اطلاعات حاصل براي بررسيهاي آينده: هر نمونه اي كه از جامعه گرفته مي شود علاوه بر نتايج استنباطي آن، راهنمايي بالقوه، براي بهتر كردن فرآيند نمونه گيريهاي بعدي است، در هر نمونه گيري كارها دقيقاً همان گونه كه طراحي شده اند انجام نمي شوند با بررسي فرآيند نمونه گيري انجام شده، مي توان خطاهايي را كه موجب اين مشكل شده اند شناسايي و از تكرار آن در نمونه گيريهاي بعدي جلوگيري كرد.
انواع روشهاي نمونه گيري احتمالي
نمونه احتمالي به چهار نوع اصلي تقسيم مي شوند انتخاب هر يك از اين انواع نمونه احتمالي به ماهيت مسأله تحقيق، هزينه و سطح دقت مطلوب در نمونه و روش گردآوري اطلاعات بستگي دارد. بعضي از شيوه هاي نمونه گيري احتمالي عبارتند از: 1ـ نمونه گيري تصادفي ساده 2ـ نمونه گيري سيستماتيك 3ـ نمونه گيري طبقه بندي 4ـ نمونه گيري خوشه اي
تعيين حجم نمونه
به منظور تعيين حجم نمونه ساده ترين روش استفاده از فرمول كوكران مي باشد
در فرمول كوكران
n=
دهنده حجم نمونه نشان n
حجم جمعيت آماري (حجم جمعيت شهر, استان,و.....( N
در صد خطاي معيار ضريب اطمينان قابل قبول t
نسبتي از جمعيت فاقد صفت معين (مثلا جمعيت مردان(p
نسبتي از جمعيت فاقد صفت معين (مثلا جمعيت زنان)1-p
درجه اطمينان يا دقت احتمالي مطلوب d
طبق فرمول بالا اگر بخواهيم حجم نمونه را با شكاف جمعيتي 5/0 (يعني نيمي از جمعيت حايز صفتي معين باشند . نيمي ديگر فاقد آن(
p=0/5, 1 - p = 0/5
و پذيرش خطاي نمونه گيري
(d=0/05)
از ميان جمعيت ،برآورد كنيم ،خواهيم داشت :
n=
بدين ترتيب با قرار دادن حجم جمعيت آماري (تعداد سكنه شهر يا شهرستان مورد بررسي ) در فرمول بالا و انجام يك محاسبه ساده تعيين حجم نمونه امكان پذير خواهد بود.
روش نمونه گيري چند مرحله اي ( تلفيقي (
روش نمونه گيري چند مرحله اي تركيبي از چند روش فوق است كه به ترتيب زير انجام مي گيرد
1ـ نمونه گيري طبقه اي متناسب با حجم:
ابتدا در هر منطقه جمعيت و تعداد خانوارهاي ساكن را مشخص مي سازيم براي مثال در مناطق 22 گانه تهران جمعيت منطقه، در صد مردان، درصد زنان و تعداد خانوار از اطلاعات مركز آمار جمع آوري شده است. با استفاده از روش نمونه گيري طبقه اي متناسب با حجم، تعداد نمونه اي را كه از هر منطقه مورد نياز است مشخص مي سازيم به طور مثال اگر حجم نمونه كل برابر 1000 باشد از منطقه 1 تهران كه 98/3 درصد خانوارهاي شهر تهران در آنجا ساكن هستند بايد 40 نمونه جمع آوري شود و اين فرآيند براي تمام مناطق تكرار مي شود.
2ـ خوشه اي:
پس از آنكه حجم نمونه در همه مناطق مشخص شد نقشه اين مناطق را تهيه مي كنيم و تمام بلوكهاي مشخص شده در نقشه يك منطقه را شماره گذاري مي كنيم و آنها را به عنوان خوشه در نظر مي گيريم به كمك روش نمونه گيري خوشه اي تعدادي از اين خوشه ها را به تصادف انتخاب مي كنيم . براي مثال در منطقه 1 تهران پس از شماره گذاري بلوكها براي تهيه 40 نمونه 4 بلوك را انتخاب مي كنيم تا از هر بلوك 10 نمونه تهيه شود.
3ـ روش سيستماتيك:
در اين مرحله پرسشگر به بلوك مورد نظر مراجعه كرده و به كمك روش سيستماتيك خانوارهاي مورد نظر را انتخاب مي كند جزئيات روش به شرح زير مي باشد: ابتدا پرسشگر تمام بلوك را دور زده و خانوارهاي ساكن در بلوك را به طور تقريبي برآورد مي كند سپس تعداد خانوارها را بر عدد 10 تقسيم مي نمايد تا فاصله نمونه گيري بدست آيد مثلاً اگر تعداد خانوارهاي ساكن در يك بلوك 70 خانوار باشد با تقسيم 70 بر 10 فاصله نمونه گيري برابر 7 بدست مي آيد، سپس از بين اعداد 1 تا 7 عددي را به تصادف انتخاب مي كند مثلاً اگر عدد 4 انتخاب شود با اضافه كردن عدد فاصله به عدد 4 نمونه ها به ترتيب زير بدست مي آيند: 4، 11، 18، 25،....
نكته: اعداد بالا شمارة خانوارها مي باشند.
4ـ نمونه گيري تصادفي ساده:
پرسشگر با مراجعه به خانوار مورد نظر به تصادف از يكي از افراد واجد الشرايط پرسشنامه را پر مي نمايد
منبع:
http://www.fasleno.com/archives/000381.php
مطالب مشابه :
نمونه پرسشنامه - نمونه پروپوزال مدیریت - نمونه پایان نامه مدیریت دولتی
پرسشنامه پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت - نمونه پرسشنامه - نمونه پروپوزال مدیریت - نمونه
نمونه ای از نقد یک پایان نامه
حق و نظم - نمونه ای از نقد یک پایان نامه - زندگي، قلم فرسايي علمي، ترجمه، تجربه، سفرنامه
نمونه پایان نامه
وبلاگ تخصصی کارشناسی ارشدحسابداری - نمونه پایان نامه - ویژه دانشجویان وپژوهشگران رشته
پروژه ، پایان نامه ، مقاله ، نمونه سوالات
پروژه و پایان نامه دانشگاهی - پروژه ، پایان نامه ، مقاله ، نمونه سوالات - دانلود پروژه و
نوشتن پروپوزال مدیریت - نمونه پروپوزال مدیریت شهری
پایان نامه مدیریت , مقاله مدیریت - نوشتن پروپوزال مدیریت - نمونه پروپوزال مدیریت شهری - پایان
روش تحقیق در علوم اجتماعی
پایان نامه نمونه احتمالي به چهار نوع اصلي تقسيم مي شوند انتخاب هر يك از اين انواع نمونه
برچسب :
نمونه پایان نامه