شروط ضمن عقد در عقدنامه های قدیمی

نتایج یک تحقیق در عقدنامه های دوره قاجار:
از درون اسناد می‌توان نکات تاریخی مهم را مشخص کرد، هدف از این تحلیل و بررسی پی بردن به ابعاد زندگی اجتماعی گذشتگان و هدف دیگر، مطالعه وضعیت زنان در دوره قاجار است که به نظر می‌رسد وضعیت زنان سیاه نمایش داده شده و جانبدارانه بوده است از هر 20 نکاح‌نامه دوره قاجار، یکی دارای شرط ضمن عقد بود/ میزان شروط فرهنگی بیش از شروط اقتصادیبود

از درون اسناد می‌توان نکات تاریخی مهم را مشخص کرد، هدف از این تحلیل و بررسی پی بردن به ابعاد زندگی اجتماعی گذشتگان و هدف دیگر، مطالعه وضعیت زنان در دوره قاجار است که به نظر می‌رسد وضعیت زنان سیاه نمایش داده شده و جانبدارانه بوده است، اما در اسناد تاریخی مشاهده می‌شود که زنان در دوره ساسانیان یا هخامنشیان منزلت خوبی داشتند و می‌توانستند در قدرت حضور داشته باشند.
در دوره قاچار طبق آنچه که در متون آمده است زنان مورد ظلم و تعدی بوده‌‎اند، اما از طرف دیگر در همین اسناد تاریخی مشخص شده که زنان در دربار و سیاست نقش داشته‌ و این تناقض موجب شکل‌گیری این تحقیق شد.
حدود 500 نکاح‌نامه از چندین شهر برای این تحقیق استخراج شد
هدف دیگر این تحقیق بررسی سبک زندگی آن دوره می باشد منظور از سبک زندگی مجموعه گرایش‌ها، اخلاق، ارزش‌ها و عرف و سنت‌هایی است که افراد به آن پایبند بوده‌اند که بهترین مورد مطالعه برای این حوزه ازدواج است.
حدود 500 نکاح‌نامه از چندین شهر ازجمله تهران، قم، کاشان، شیراز و... برای این تحقیق استخراج شده است، برای یک دوره زمانی از قاجار؛ یعنی از زمان شروع قاجار و حکومت آغامحمدخان قاجار تا دوره ناصرالدین شاه؛ یعنی آغاز مدرنیسم، با دو گروه از زنان جامعه مواجهیم. یک گروه طبقه خاص زنان بودند که وابستگان به دربار مانند دخترشاه و همسرشاه محسوب می‌شدند، و سایر زنان خواص که به دلائل مختلف در حوزه سیاسی مداخله می‌کردند که این مداخله یا به دلیل توانایی خود آنها بود یا علاقه شاه به آنها موجب دخالت این دسته از زنان می‌شد.
همین افراد در دوره ناصرالدین شاه به عنوان پرچم‌دار حقوق زنان وارد بخش‌های مختلفی از جمله روزنامه‌نویسی در حوزه زنان یا نوشتن کتاب علیه مردان شدند.
زنان عامه چون سازوکار و ابزار اطلاع‌رسانی در دست نداشتند مستندات زیادی از آنها به جا نمانده است
و چون سازوکار و ابزار اطلاع‌رسانی در دست نداشتند مستندات زیادی از آنها به جا نمانده است، اما همین گروه در مقاطعی از تاریخ دردسرساز شده‌اند، به طور مثال در دوره چند سال قحطی، سه بار شاهد بلوای نان زنان بودیم که به خیابان ریختند و اجازه ندادند شاه وارد قصر خود شود و از اعتراض این زنان، تغییرات سیاسی به وجود آمد.
شروط ضمن عقد دوره قاجار مترقی بوده‌اند
بررسی نکاح‌نامه‌ها نشان می‌دهد این زنان عموماً بدبخت و تحت ظلم نبودند و از طریق کارهای ظریف برای رسیدن به مقاصد خود استفاده می‌کردند.
از هر 20 نکاح‌نامه، یکی دارای شرط ضمن عقد بود
در حدود 500 نکاح‌نامه‌ بررسی‌شده، 26 مورد دارای شروط ضمن عقد بودند؛ یعنی از هر 20 نکاح‌نامه، یکی دارای شرط ضمن عقد بود که اگر امروز به آن نگاه کنیم به واقع این شروط مترقی هستند .از 26 شرط ضمن عقد، 2 شرط متعلق به مردان و بقیه متلعق به زنان بوده است
برخی نکاح‌نامه‌ها تک‌برگی بوده‌اند که در یک برگ، مفاد عقد و شروط و قیودات نوشته شده؛ که تعداد این نوع از نکاح‌نامه‌ها زیاد است و از نظر ظاهری برخی از آنها ساده و برخی دیگر که متعلق به خانواده‌هایی از طبقه بالا بودند، با تذهیب همراه بوده است. همچنین رسم‌الخط این نکاح‌نامه‌ها شکسته زیبا یا نستعلیق بوده است.
نوع دیگرنکاح‌نامه‌های دفترچه‌ای بود که صحافی شده بودند و جلد داشتند.تعداد کمی از این نکاح‌نامه‌ها در بین عموم مردم دیده می‌شود و بقیه مربوط به خاندان‌ تجار و طبقات بالای جامعه بود؛ حاشیه صفحه آخر نیز مهر شهود بود.
مفاد عقدنامه به چند بخش تقسیم می‌شود. بخش اول هدف ازدواج از زبان آیات قرآن یا کلمات زیبا از ائمه و استناد به قرآن بود؛ مبنی بر اینکه ازدواج برای جامعه بهتر است تا افراد خود را از فساد دور کنند. بخش دوم نحوه تفکر کل جامعه را نسبت به ازدواج نشان می‌دهد و با یک عبارت ادبی مبنی بر ایجاد همدلی و الفت و تفاهم و توسعه نسل و رزق و معاش و ایجاد رابطه سالم بین زوجین آغاز می‌شود که در نکاح‌نامه‌های مختلف و طبقات گوناگون فرق دارد، اما معنا و مفهوم آن یکسان است.
اگر مشکلات جامعه و احتمال طلاق بیشتر می‌شد، میزان صداق نیز افزایش پیدا می‌کرد
بخش پایانی نکاح‌نامه‌ها به مسائل کاربردی عقد می‌پردازد و عقد را قراردادی بیان می‌کند که شامل مهر و صداق و جهزیه است.این بخش همچنین شامل اموالی است که زوجه به منزل زوجه آورده و میزان هدایا را نیز شامل می‌شود. چنانچه امری فراتر از این چارچوب وجود داشت، با عنوان شرط ضمن عقد در حاشیه سند نوشته می‌شد و به مهر شهود می‌رسید.
این بررسی نشان می‌دهد سبک زندگی و ارزش‌ها و نحوه تفکر در مورد خانواده و ازدواج، در دوره طولانی از تاریخ ایران همسان بوده است. به طور مثال اگر دین زرتشت طلاق را منع می‌کرد، میزان صداق پایین می‌آمد و اگر مشکلات جامعه و احتمال طلاق بیشتر می‌شد، میزان صداق نیز افزایش پیدا می‌کرد.
برخی علما انجام ندادن شروط ضمن عقد را موجب ابطال عقد می‌دانستند شروط ضمن عقد در دین اسلام به عقیده فقها در باب احکام معاملات است. در دوره قاجار علما بحثی را مطرح کردند مبنی بر اینکه ازدواج مانند معاملات دیگر جنبه توافقی دارد، اما برخی علما مانند مرحوم ملااحمد نراقی چندان قائل به اجرای شرط ضمن عقد نبودند، اما بقیه علما انجام ندادن شروط ضمن عقد را باعث ابطال عقد می‌دانستند؛ این میان یکی دیگر از علما به نام کاشف‌الغطا حکم داد که حق طلاق زنی که همسرش دچار بیماری سل شده باشد، به زوجه واگذار شود و این مسئله باعث گسترش گرفتن حق طلاق زنان در صورت داشتن این شرط از ناحیه مردان شد.
شروط ضمن عقد یا چهره اقتصادی داشتند یا فرهنگی. دسته‌ای که چهره اقتصادی داشتند، زوج ملزم به پرداخت نفقه و معاش زوجه بود و این موضوع در شرایط ضمن عقد ذکر می‌شد.نکته جالب بیشتر بودن شروط ضمن عقد فرهنگی نسبت به شروط ضمن عقد اقتصادی است؛ به طوری‌که 11 شرط اقتصادی و 14 شرط فرهنگی در نکاح‌نامه‌ها دیده شده بود.
در شروط ضمن عقد اقتصادی، بحث نفقه و طلاق بیشترین عامل ذکرشده در نکاح‌نامه‌ها بوده است.
در شروط ضمن عقد آمده است چنانچه مردی به مدت 6 ماه یا یک سال یا حتی مدت 5 یا 6 سال از خانه خارج شود و در این مدت به زن نفقه نپردازد، زن وکیل در طلاق خواهد بود.
در خصوص شروط فرهنگی، اختیار محل سکونت به لحاظ شهر نیز در شروط ضمن عقد بر عهده زن بوده است؛ بدین صورت که اگر مرد بدون راضی کردن همسرش تغییر مکان دهد، حق طلاق با زن خواهد بود.
یکی از شروطی که در نکاح‌نامه‌ها مردان مطرح کرده بودند این شرط بوده که زوجه بپذیرد پرستاری فرزندان را بر عهده بگیرد و به ازای آن حقوق دریافت کند و اگر این حقوق سلب شد، مسئولیت پرستاری از زوجه سلب شود. البته مشخص نیست منظور از فرزندان، فرزندان ازدواج دیگری از مرد بوده است یا ازدواج با زوجه فعلی.
ارتکاب گناهان شنیعه از جانب زوج موجب دادن حق طلاق به زوجه می‌شد
شرط دیگراین شرط بود که اگر بحث طلاق پیش آمد، زوج نمی‌تواند هدایایی که در طول زندگی مشترک به زوجه داده شده را پس بگیرد.
یکی دیگر از شروط ضمن عقد این شرط بوده که چنانچه زوج مرتکب گناهان شنیعه مانند دزدی یا قتل شد و این گناه به اثبات افراد معتمد رسید، حق طلاق با زوجه است.
مهریه‌ها چندان پول و نقد نبوده و بیشتر در چارچوب زمین، باغ، خانه و اموال غیرمنقول گنجانده می‌شده است نکته قابل توجه این است که در 26 شرط ضمن عقد تنها 4 یا 5 مورد متعلق به طبقات بالای جامعه است و بقیه به عموم خانواده‌های معمولی تعلق دارد که این نکته ثابت می‌کند تاریخ‌نگاری‌هایی که در مورد دوره قاجار برای زنان وجود دارد، چندان منصفانه نبوده است. البته نمی‌توان گفت سیاهی وجود نداشته است، اما اوضاع آنقدر سیاه نبوده که زنان از حقوق خود غافل شده باشند.

منبع

شروط ضمن عقد در عقدنامه های قدیمی

مطالب مشابه :

متن خطبه ازدواج موقت

مِـهرنامه یا قباله ازدواج

متن شروط ضمن عقد

دانلود فرم های نحوه تنظیم دادخواست (نمونه فرم)

شروط ضمن عقد در عقدنامه های قدیمی

دارایی زن و شوهر بعد از طلاق چگونه تقسیم می‌شود؟

حذف نام همسر قبلی ازشناسنامه

قباله ازدواج امیرکبیر

ازدواج؟ حرفش رو نزن