ورزش در شاهنامه (2)

بخش اول :

اهمیت و جایگاه ورزش در شاهنامه

ورزش در شاهنامه

کارکردهای ورزش در شاهنامه (1)1-ابزار تعلیم و تربیت : همانطور که در روزگار کنونی نیز ورزش و تربیت بدنی یکی از دروس مدارس و دبیرستانها و دانشگاهها و یکی از رشته های درسی به حساب می آید ، در آن روزگار نیز ورزش و مهارتهای ورزشی یکی از ابزار تعلیم و تربیت و از شاخههای درسی بوده است ، کودکان ، نوجوانان و نوباوگان ملزم به آموختن آن بوده اند اما اگر امروز لااقل در کشور ما درس ورزش با زنگ تفریح و ساعت وقت گذرانی مترادف شده است ، اگر در مدارس و دانشگاهها درسی به این نام هست ، فقط برای اینکه باشد ! و هدف خاصی از وجود آن در نظر نیست ، در آن روزگار ورزش رکن تعلیم و تربیت است و مهارتهای ورزشی و آموزشهای رزمی از اهم دروس بوده است چون بر این اصل که عقل سالم در بدن سالم است اعتقاد داشتند و آن را در عمل و در برنامه های تربیتی خود در نظر می گرفته و به هنگام تعلیم و تربیت نوجوانان به کار می بستند . به همین علت حتی دروس نظری و آموزش حکمت و اخلاق و فلسفه و ... پیش شرطی به نام ورزش و تربیت بدنی داشت.به علاوه از آنجا که فرهنگ پهلوانی ، فرهنگ غالب در جامعه آن روز ایران است و تعلیم و تربیت از مهمترین راههای انتقال فرهنگ است ، در آن روزگاران یکی از راههای انتقال فرهنگ و به اصطلاح علمای علم اجتماع فرهنگ پذیری ، آموزشهای ورزشی و رزمی بوده است ، که همراه با نصایح اخلاقی و آموزشی راه و رسم پهلوانی به جوانان ارائه می شده تا جوان به هنگام تعلیم و تربیت با فرهنگ حاکم بر جامعه آشنا باشد. از ابن روست که ملاحظه می شود استادان و آموزگاران و مربیان اکثراً از طبقه ای بودند که تجسم عینی آن فرهنگ به حساب می آمدند. طبقه ای به نام پهلوان که بهتر از هر طبقه و گروه دیگری می توانستند فرهنگ پهلوانی را به جوانان بیاموزند . کسانی که خود پهلوان بودند و سخن گفتنشان از پهلوانی ، شعار و تکرار و مسائل قالبی نبود و خود به چیزی که می گفتند عمل می کردند به فرهنگی که مروج آن بودند و آن را تبلیغ می کردند بیش از هر کسی آراسته بودند.پس یکی از کارکردهای ورزش چنان که از اشعار شاهنامه برمی آید ، تعلیم و تربیت بوده است . ما در فصل مربوط به مربیان درباره این کارکرد و ورزش بیشتر توضیح خواهیم داد.2- اهداف و کارکردهای نظامی : از ورزش در راه اهداف نظامی استفاده می شده است . همانطور که امروز نیز متناسب با شرایط تکنیکی و سلاحهای جدید و تاکتیک های نوین جنگی از ورزشهای مخصوص استفاده می شود . در آن روزگار برای آماده کردن سربازان و ورزشهایی که در هنگامه جنگ به کار می آید تعلیم و تمرین داده می شد.البته باید دانست در آن زمان میان رشته های ورزشی و عملیات جنگی و نظامی ارتباطی تنگاتنگ وجود داشت و آنچه را که در آن زمان به عنوان رشته ورزشی شناخته می شد در جا و موقع خودش یک اسلحه جنگی ، یک روش مبارزه و یک مهارت رزمی به حساب می آمده است. به بیان دیگر در آن موقع یک رشته ورزشی مستقیماً یک مهارت رزمی هم به حساب می آمده مثلاً تیراندازی هم یک رشته ورزشی بوده و هم یک مهارت جنگی ، سوارکاری یا کشتی یا نیزه پرانی یا شمشیر بازی و .... نیز همینطور . هر چند که ورزش نیز مثل دویدن ، شناکردن ، مشت زدن ، کوهنوردی کردن و .... به طور غیر مستقیم در بالابردن توان رزمی جنگجویان و پهلوانان تاثیر داشته است و از آنها به هنگام تمرین عملیات جنگی و آماده کردن نیروها برای حضور در جنگ حتماً استفاده می شده است . در واقع شاید بتوان گفت رشته هایی که به صورت ورزش درآمد ابتدا ضرورت آنها در میادین جنگ و به هنگام مخاطره افتادن ملک و میهن احساس شد و آنگاه برای بالا بردن توان رزمی و افزودن به مهارتهای جنگی در هنگام صلح ورزش (هنر) لقب داشت و به خاطر اهمیت فراگیری و تاثیر و کارآیی آنها در میادین جنگ به عنوان یکی از شاخه های مهم تعلیم و تربیت درآمد.در اینجا ذکر یک توضیح را ضروری می دانیم : در آغاز توضیحات خود راجع به اهداف و کارکردهای نظامی ورزش از ارتباط تنگاتنگ ورزشی و رشته های ورزشی با جنگ و مهارتهای جنگی در آن روزگار سخن گفتیم : شاید این سوال پیش بیاید که تکیه روی آن روزگار بی جهت است و امروز نیز بین ورزش و جنگ رابطه برقرار است.ما البته این نکته را انکار نمی کنیم اما امروز با توجه به پیشرفت تکنولوژی نظامی و تنوع تسلیحات و ابداع تاکتیک های نوین و ایجاد نیروهای مختلف زمینی ، هوایی و دریایی و .... رشته های ورزشی به طور مستقیم کمتر با عملیات و مهارتهای جنگی در ارتباط است و اگر رشته هایی مثل تیراندازی یا اتومبیلرانی در ارتباط مستقیم باشد( هر چند که با توجه به فاصله جبهه ها و .... این رشته ها نیز کمتر در جنگها کاربرد پیدا می کند و توپ و خمپاره و بمباران هوایی جای تیراندازی و ... را گرفته است ) ولی کماکان دو، کوهنوردی ، سنگ نوردی ، کشتی و .... غیر مستقیم در بالا بردن توان رزمی و مهارتهای جنگی نیروهای نظامی تاثیر دارد و آنان را در انجام و تحمل عملیات نظامی توانا می کند . همچنین با توجه به تنوع رشته های ورزشی و ایجاد و ابداع بازیها و رشته های تازه مثل فوتبال ، بسکتبال ، هندبال ، تنیس و .... نمی توان گفت ورزش با جنگ در ارتباط مستقیم است. آن چنان که در روزگار گذشته رشته های ورزشی به طور اعم (2) با عملیات جنگی در ارتباط بوده است و همانطور که گفته شد ضرورتهای نظامی ، رشته های ورزش را ایجاد می کرد. امروز می توان گفت بعضی از رشته های ورزشی با عملیات و مهارتهای نظامی و جنگی در ارتباط است و نه همه آنها .برای روشن کردن بیان الکن می توان توضیح داد که در واقع امروز هیچ رشته ورزشی بنا به ضرورت های نظامی و جنگی قدم به عرصه وجود نگذاشته است و در ابداع ورزشی بیشتر جذابیت ، هیجان و ابعاد سرگرم کننده و روانی توجه می شود تا صرفاً مفید بودن و کارایی آن در عرصه عملیات نظامی و جنگی .3- آزمون برای دستیابی به مناصب و مقامات مهم : یکی از کارکردهای مهم ورزش که از مطالعه شاهنامه به دست می آید موضوع نقش تعیین کننده مهارتهای ورزشی ( رزمی ) در سرنوشت مناصب و مقامها است. بدین معنی که در موارد متفاوتی ملاحظه می شود که برای تعیین جانشین پادشاه تقسیم ثروت و سرزمین و ... که در آن شک و شبهه و یا ادعاهایی از سوی افراد مختلف وجود دارد ، آزمون هایی از مدعیان به عمل می آید که این آزمایش بیش از آنکه علمی ، فرهنگی یا ... باشد ورزشی است . هر کسی بهتر هنرنمایی کند و مهارت و لیاقت بیشتری در نمایش هنرهای رزمی و ورزشی از خود بروز بدهد و در میدان مسابقه برنده باشد ، صاحب آن موضوع مورد رقابت می شود.

البته ورزش وسیله آزمون به طور کلی است ، افراد برای گذار از مرحله جوانی و کودکی به مرحله « مردمی » و « پهلوانی » باید آزمایشهای متفاوتی بدهند و امتحاناتی از آنان به عمل می آمد که در آن مهارتهای ورزشی نقش برجسته و از ارکان مهم به حساب می آمد. این نوع آزمایش در واقع برمی گردد به ادامه مسئله تعلیم و تربیت و کار کردی که ورزش از این نظر به عهده دارد.اما آنچه در این قسمت بیشتر منظور نظر است نقش کارکردی است که ورزش از نظر دستیابی به مناصب و مقامات برعهده دارد. مثلاً در داستان فریدون می بینیم که او برای تقسیم سرزمین بین سه پسرش ، فرزندانش را به آزمون فرا می خواند که کلیه مراحل و موارد آزمون مربوط می شود به مهارتها و هنرهای ورزشی ، یا در مورد جانشینی بهرام گور به جای یزدگرد که بهرام ناچار می شود با دو شیر درنده مبارزه کند و مردانگی و لیاقت خود را در هنر رزم با حیوانات وحشی به اثبات برساند، یا در مورد اعتراضی که طوس در مورد جانشینی کیخسرو به کیکاووس می کند و فریبرز را بیشتر مستحق شهریاری می داند و کیکاووس مسابقه ای را ترتیب می دهد تا این دو بدون آنکه مستقیم با یکدیگر در گیر شوند با برنده شدن در مسابقه تکلیف شهریاری را معلوم کند ...با توجه به موارد ذکر شده و موارد دیگری که در اثبات این قضیه می توان در شاهنامه پیدا کرد می توان حتی چنین ادعا کرد که سر سلسله و منشاء تمام ماجراها و داستانهای شاهنامه از یک مسابقه ورزشی آغاز می شود و این ادعایی بیهوده و گزاف نیست. برای اثبات صحت ادعا باید در مورد داستان فریدون و مسابقه میان سه فرزند او ایرج ، تور و سلم بیشتر توضیح داد. فریدون می خواهد سرزمین بزرگ ایران را بین فرزندانش تقسیم کند . برای این کار مسابقه ای ترتیب می دهد و ایرج در این مسابقه از دو برادر بزرگتر بهتر ظاهر می شود و برنده از میدان خارج می شود . پیروزی ایرج باعث می شود که سرزمین بهتر و مهمتر را که ایران است به ایرج بسپارند و دو سرزمین دیگر به تور و سلم . این مساله حسادت دو برادر دیگر به ویژه تور را برمی انگیزد و قتل ایرج با دسیسه برادران و شروع جنگهای طولانی جهت کین خواهی ایرج به دنبال آن چهره می بندد. در واقع اصل و انگیزه ماجراهای شاهنامه و درگیری عمیق میان ایران و توران و جنگها و حوادثی است که در این رابطه رخ می دهد و ... این جنگها و درگیریها به حسادت دو برادری برمی گردد که در یک مسابقه و آزمون به برادر کوچکتر باخته اند . بدین ترتیب ملاحظه می شود که حتی می توان این ادعا را هم داشت که سر سلسه داستانها و کلیه حوادث شاهنامه یک مسابقه و آزمون ورزشی است که نتیجه این مسابقه باعث می شود تا حوادث آنطور سلسله وار تا پایان شاهنامه به دنبال هم از راه برسند.پس یکی دیگر از کارکردهای ورزش در شاهنامه استفاده از آن جهت تعیین تکلیف افرادی است که در مورد یک موضوع رقابت دارند. یک آزمون ورزشی و نشان دادن هنرهای مختلف ورزشی در بسیاری از موارد تکلیف سلطنت یا جهان پهلوانی یا ..... معلوم می کند . البته در شاهنامه به انواع دیگری از آزمون برمی خوریم مثل ماجرای گذشتن سیاوش از آتش برای اثبات بی گناهی و پاکی خود که چون به موضوع تحقیق ما مربوط نمی شود از پرداختن و ذکر آنها می گذریم .4- تفریح و سرگرمی : یکی دیگر از کارکردهای مهم و عمده ورزش در شاهنامه ، ورزش به عنوان وسیله ای برای پر کردن اوقات فراغت و از وسایل سرگرم کننده به هنگام جشنها و میهمانی ها است. در شاهنامه به موارد بسیاری برمی خوریم که در آن ورزش در چنین نقش و کارکردی ظاهر می شود که همانطور که قبلاً اشاره شد، بررسی مورد به مورد کارکردهای ورزشی در شاهنامه در بخش « انواع ورزش » خواهد آمد.عجالتاً این توضیح به نظر کافی می سد که در غالب جشن ها و ضیافت های بزرگ که در دربار شهر یاران یا پهلوانان برگزار می شد : در کنار موسیقی و رقص و ... ورزش و عملیات ورزشی نقش برجسته ای داشته و سهم عمده ای را در این رابطه ایفا می کرده است. البته بسته به محل برپایی جشن که در محل سرباز و محوطه های آزاد یا در زیر سقف کاخها برگزار می شده است نوع ورزشها هم فرق می کرده است، چنانکه مثلاً در میهمانی بهرام چوبین در کاخ پادشاه هند رشته های ورزشی نظیر کشتی و .... انجام می شده و در میهمانی منوچهر به مناسبت آزمایش زال ، بساط سوارکاری و تیراندازی در کنار رامشگران و خوانندگان برپا می شده است.البته باید دانست در بعضی میهمانی ها و جشن هایی که در شاهنامه دیده می شود ، عملیات ورزشی از دو نوع کارکرد برخوردار بوده اند : کار کرد اول همان نمایش هنرها و عملیات ورزشی و لذت بردن مدعوین و میزبانان است ( کارکرد آشکار ) کارکرد دوم که در واقع کار کرد پنهان ورزش در اوقات جشن ها به حساب می آید یک نوع زور آزمایی و به رخ کشیدن روز و قدر و در مواردی آزمایش پهلوان خاص و فرد ویژه ای است. مثلاً همانطور که اشاره شد در میهمانی پادشاه هند بهرام چوبین با پهلوانان هندی کشتی می گیرد ، ظاهراً هدف آشکار این بود که عملیات ورزشی به نمایش درآید اما هدف پنهان و اصلی زورآزمایی پهلوانان ایران و هندی است همینطور است در داستان مهمانی گرسیوز در سرزمین سیاوش که سیاوش با اکراه پیشنهاد کشتی گرفتن با قهرمانان توران را از سوی گرسیوز می پذیرد و چون سیاوش هم می داند هدف گرسیوز از پیشنهاد کشتی فقط برای لذت بردن و پر کردن سالم وقت نیست ، بلکه هدف پنهانی نیز در نظر دارد و آن به رخ کشیدن قدرت پهلوانان توران و کوچک کردن سیاوش است و اتفاقاً نتیجه این کشتی و شکست تورانی ها از سیاوش و حسادت و بغض گرسیوز نطفه مرگ غم انگیز سیاوش را می چیند . از این موارد بسیار مثال می توان آورد که در بخش ورزش در شاهنامه یکی یکی بررسی شده است.آنچه که در این قسمت لازم به ذکر است ، کارکرد تفریحی ورزش است که به هنگام تفریح و جشن و سرور ورزشی و عملیات ورزشی هم سهم عمده ای داشته است اما در ورای این کارکرد آشکار در اغلب موارد کارکردهای پنهان هم ورزش در جشن ها داشته است که به مواردی از آنها به طور مثال و نمونه اشاره شد.

نکته دیگر اینکه ورزش بهترین وسیله برای پر کردن اوقات و سرگرم کردن پهلوانان و شهریاران بوده است و اینان در چنین مواقعی با شکار تیراندازی ، سواری و ... هم تفریح سالم می کردند و هم آمادگی رزمی و مهارتهای جنگی خود را تمرین و حفظ می کردند.5- ورزش وسیله ای برای امرار معاش : در شاهنامه به مواردی هر چند اندک بر می خوریم که نشان دهنده آن است که بعضی از کسانی که در رشته ای یا رشته ایی از مهارتهای ورزشی تخصص داشته می توانسته از تخصص ورزشی خود در جهت امرار معاش استفاده بکند اگر کار مربیان ورزش را در آن روزگار صرفاً برای امرار معاش ندانیم و اکثر مربیان را پهلوانانی بدانیم که از لحاظ مالی و مادی در مضیقه نبودند. ولی به هر حال از نظر کارهای آموزشی و عمل و زحماتشان از طرف شهریاران بی اجر و پاسخ نمی ماند ، اما در شاهنامه به مواردی از استخدام مزدوران جنگی ، کسانی که نه برای اعتقاد و میهم که به خاطر کسب درآمد هنر و مهارت خود را در جنگها عرضه می کردند ، بر می خوریم یا در مورد داستان بهرام و دختران دهقان آسیابان می بینیم که پدر دختران رسماً یک شکارچی حرفه ای است که از راه شکار درآمد و خانواده خود را اداره می کند.به این ترتیب می توان گفت ورزش و مهارتهای ورزشی علاوه بر آنکه وسیله ای برای پر کردن اوقات فراغت و آموزش نیروهای جنگی بوده است می توانسته به عنوان ابراز کسب درآمد و امرار معاش هم کارایی داشته باشد.البته امروز هم ورزش به صورت حرفه و به عنوان « ورزش حرفه ای » یاProfessionalism Sport در اکثر کشورهای جهان به صورت رسمی و غیر رسمی وجود دارد و بسیاری از افراد از راه مهارتهای ورزشی خود و حضور در مسابقات و استخدام در تیم ها و سازمان های ورزشی هستند . البته بین این دو نوع حرفه ای گری ورزشی تفاوتهای بسیاری از لحاظ ماهیت و شکل کار هست که باز کردن و پرداختن به آن از حوصله و موضوع این بحث خارج است. کوتاه سخن آنکه در گذشته هیچیک از پهلوانان و قهرمانان به صرف کسب درآمد و امرا معاش راه پی پهلوان شدن را در پیش نمی گرفتند و آنچه انگیزه اصلی آنان را در این راه تشکیل می داد ، راه یافتن و قرار گرفتن در جرگه طبقه ای بود با کارکردهای بزرگ و اهداف مقدس طبقه ای که مومن بر آئین ایزدی بود و خادم خلق ، در صحنه اجتماع و در میادین نبرد و این یک اصل بوده و ورزشکاران حرفه ای و جنگجویان مزدور ، استثناء اما امروز درست بر عکس ، آنچه فراوان است و اصل است و قاعده ، ورزش پولکی و ورزشکاران پولکی هستند و آنچه یافت نمی شود پهلوانانی که برای نفس و اصل ورزش و خدمت به جامعه و مردم به دنبال ورزش و سینه ستبر کردن و بازو قوی ساختن می روند ، بگذریم ... !نتیجه :با بررسی و مطالعه کارکردهای ورزش در شاهنامه ضمن آنکه در اثبات وجود ورزش در شاهنامه شکی باقی نمی ماند به اهمیت و ضرورت و گستردگی این امر نیز پی برده می شود .در واقع با مطالعه این مبحث می توان به صراحت ادعا کرد که ورزش در روزگاران گذشته حتماً وجود داشته و با کارکردهای مهمی که از لحاظ تربیتی ، اقتصادی ، اجتماعی ، نظامی و ... داشته است از اهمیت بسزا و تاثیر بسیار مهمی برخوردار بوده است .
,